Tusculanae disputationes

M. Tullius Cicero. (Herma in Museo Prado conservata.)

Tusculanae disputationes sunt quinque libri a Marco Tullio Cicerone conscripti, qui dissertationes vel "scholas" in villa Tusculana quinque diebus habitas referunt. Quae dissertationes inter praeceptorem (qui alter ego Ciceronis esse videtur) et discipulum commenticium habitae omnes uno alterove modo de animo vel anima ac de vita beata agunt. Quinque illi dies suae quisque rei dedicati sunt. Hoc opus posteriore anni 45 a.C.n. parte editum est.

Tusculanae disputationes tales res curasque tractant, quibus homines semper vexamur quibusque soluti vix possumus aetate provehi: vitam beatam vivere quid sit; utrum post mortem vivat anima an cum corpore intereat; quali animi habitu uti sapientis sit. Dum vivimus, non abibunt hae quaestiones. Itaque etiam Tusculanae disputationes etiam in praesentia valent et vigent.

De disputationum condicionibus

Cicero, cum Pompeio a Caesare victo anno 48 a.C.n. Romam reversus defensionum laboribus senatoriisque muneribus non iam occupatus sibi philosophiaeque vacabat, vitae studiorumque curriculum iniit operosum ac fructuosum: itaque anno 45 non solum Tusculanas disputationes contulit sed etiam Consolationem (Tullia filia mortua), Hortensium (verno tempore), Academica priora et libros quinque de finibus bonorum et malorum (mense Iunio) edidit. Cum medio anno 45 complures secum haberet familiares in Tusculano suo, suos iubebat thesin proponere, de qua quis audire vellet. Itaque scholae habebantur in quinque dies distributae, in quibus Cicero ratione Socratica usus contra theses sibi propositas dicebat. Quas scholas in totidem libros conlatas extrema parte eiusdem anni edidit et Marco Iunio Bruto praetori Galliam profecto dedicavit.

Amphitheatrum Tusculanum

Disputationibus in Tusculano habitis res ad beate vivendum necessariae per singula argumenta digestae tractantur, quae haec sunt:

1. De morte contemnenda (liber I)
2. De dolore tolerando (liber II)
3. De animi aegritudine lenienda (liber III)
4. De aliis animi perturbationibus (liber IV)
5. De virtute, beatae vitae tutrice (liber V)

Etsi horum librorum suum cuique argumentum pertractandum esse videatur, tamen communi quodam vinculo philosophiae praeceptivae inter se cohaerent. Philosophiam enim Cicero animi medicinam esse putat. Itaque de eo agitur, ut sevocatis virtutis impedimentis efficiatur, ut rationi oboediant varii appetitus.

Vita beata in animi constantia consistit. Itaque removenda sunt quae animi constantiam perturbant — metus mortis, corporis dolores, animi aegritudines — et adhibenda virtus. Qui mortem metuit, quamquam vitari non potest, is vivere non potest animo quieto. Cum mors, tum corporis dolores in malis haberi solent. Itaque secundo libro praecipit, ut corporis dolor, licet non sit naturale, animum exercendo tolerari possit. Item animi dolor sive aegritudo — animus quo modo ab hoc omnium miseriarum capite et fonte liberari possit, libro tertio nec non quarto docet. Remotis denique omnibus rebus, quibus animi constantia turbari possit, toti disputationi velut cumulus accedit liber quintus, quo vita beata demonstratur in virtute esse posita.

De fontibus

Constat Ciceronem in philosophia sua concipienda usum esse Graecorum fontibus, et quidem in philosophia morali maxime Stoicorum vestigia secutum. Ita factum est etiam in Tusculanis disputationibus, quae magna ex parte etiam e Stoicorum fontibus hauserunt. In primo quidem libro, quo fuse ac copiose animi immortalitas tractatur, paene totum duxit ex Platone, qui eandem doctrinam in compluribus scriptis — non solum in Phaedone sed etiam in Phaedro, Menone, Timaeo, decimo denique de re publica libro — persecutus est. In secundo libro de tolerando corporis dolore disserit maxime Stoicos secutus. In tertio libro et quarto non solum Stoicis auctoribus usus est sed etiam Academicis, maxime Chrysippo et Crantore. In quinto libro cum Stoicos, Platonem et Aristotelem secutus est, tum etiam Polemone, Speusippo, Theophrasto, Xenocrate usus est.

Conspectus disputationum

Disputationes in Tusculano habitae ad philosophiam pertinent quae dicitur paraenetica; id est: philosophia ut medicina ad animum curandum mentemque levandam adhibetur. In quattuor primis libris variae dolorum causae (sicut metus mortis, morbi corporis, aegritudines animi) pertractantur; in quinto denique libro Cicero discipulum suum ad virtutem adhibendam adhortatur.

Liber primus: de animo, morte, vita beata

• 1-8: Prooemium, in quo Cicero Graecos cum Romanis comparat horum mores et rem publicam, illorum artes et litteras laudans: iam tempus monere, ut Romanis bona Latinitate philosophiam cognoscere liceat.
• 9-17: Positio sive thesis auditoris: summum malum esse mortem. Datur specimen sermonis ratione Socratica serti. Praeceptor — sine dubio alter ego Ciceronis — adgreditur ad refellendam auditoris sententiam.
• 18-22: Animus quid sit, quaeritur. Quattuor de morte opiniones proferuntur, quarum omnes notionem animi poscunt. Itaque primum demonstrari debent natura et sedes animi.
• 23-25: Reditus ad propositum eiusque refutationem. Non interest, utrum mortalis an immortalis sit animus, nam mors utique non est in malis habenda.

Argumentum in duas partes dividitur. In prima (26-76) Cicero animum immortalem esse arguit. In secunda (77-92) monet mortem contemnendam esse.

• 26-35: Si animus cum corpore mortali moriatur, acta sit fabula. Sin autem animus immortalis sit, mors non in malis sit ducenda. Cicero ratione et argumentis incipit immortalitatem animi demonstrare. Variis opinionibus pertractatis arbitratur deorum animique immortalitatis fiduciam omnibus fere hominibus natura insitam esse.
• 36-49: Animus quo modo vivere perseveret, quaeritur. Homines natura consentiunt deos esse. Qui quales sint, ratione cognoscitur. Inferi aliaeque formidines ex ignorantia finguntur. Deinde, ex qua re constet animus, quaeritur. Variis opinionibus enumeratis Cicero Panaetio adsensus dicit animum ex inflammata anima — id est: igni et aëre — constare, si igitur animus ex illis quattuor elementis Empedocleis sit. Si vero in quinto illo elemento Aristoteleo nomine carenti consistat animus, aliquid puri et integri sit, quod a terra quam longissime se ecferat, et summa quidem velocitate, donec ad sui simile perveniat.
• 50-54: Cicero immortalitatem animi dicit ideo negari, quod difficile sit cogitatione comprehendi, qualis sit animus vacans corpore. Addit etiam difficilius esse animum intellegi, nisi a corpore sevocari possit. Ad animi immortalitatem cogitatione complectendam non opus esse scire, in quo loco sit animus qualisve sit. Phaedrum Platonis adferens motum animi pertractat.
• 55-66: Cicero divinam animi naturam exponit, qua immortalitas demonstrari possit: (a) animus sui conscius vi sua, non aliena, movetur; (b) animus facultates habet, e quibus divinitas sciri possit, praesertim infinitam rerum innumerabilium memoriam, quae Platoni recordatio vitae superioris videbatur: animum ea, quae in priore vita cognoverit expertusque sit, etiam relicto corpore conservaturum esse. Ex quo fit, ut puer ille, quem Socrates Platonis in Menone de dimensione quadrati interrogat, denique quasi geometriae expertus respondere possit. Praeter memoriam etiam inventio et excogitatio facultates sunt a diis homini concessae.

Bibliographia

• Koch, Bernhard (2006). Philosophie als Medizin für die Seele. Untersuchungen zu Ciceros Tusculanae Disputationes. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. (Palingenesia, 90.)
• Wöhrle, Georg (2010). Cicero über Gesundheit, Krankheit, Ärzte. Göttinger Forum für Altertumswissenschaft 13: 159-188.