Даргияр

Даргияр Дарган
Дауд-Гьажи Умаханов Магомед-Салам Ильясович Али-Гьажи Акушинский
Машгьур даргияр
Вири санлай кьадар
600 агъзур
Гегьенш хьанвай ареал
Урусат 589 386 кас (2010 йис)        Дагъустан 490 384 кас (2010 йис)        Ставрополь вилаят 49 302 кас (2010 йис)        Ростов вилаят 8 304 кас (2010 йис)        Калмыкия 7 590 кас (2010 йис)        Астрахань вилаят 4 241 кас (2010 йис)        Москва 3 255 кас (2010 йис) Киргизия 2 704 кас (1999 йис) Туьркменистан 2500 кас (2010 йис)
ЧӀал
Дарги чӀалар
Дин
Ислам, суни - мусурманар
Акатзава
дарги халкьар
Ареалдин карта

Даргияр (дарг. дарган) — тарихдин къене Дагъустандин рагъэкъечӀдай патан суван ва суварин ценерив гвай районра уьмуьр ийизвай Къавкъаздин бинедин суван халкьар. Нах-дагъустан халкьарин группадин дарги халкьарин хзандиз талукь я. Кьадардиз килигна, аваррилай кьулухъ Дагъустанда кьведлагьай чкадал ала. Дарги чӀаларал рахазвайди я.

Диндал гьалтайла даргияр суни мусурманар я.

Арадал атуникай

Гьакъикъатда даргияр, советрин гьукуматди милли жигьетдай сад-садаз мукьва тир шумудни са бицӀи халкьар сад авунин тӀебии тушир рекьелди арадал гъанвай этнос я. Гьавиляй, акуша чӀалан бинедал арадал гъанвай литературадин дарги чӀал, акушавийрилай гъейри анжах тӀимил пай даргийри гъавурда акьазва. И дарги халкьарик акатзавай 17-дав агакьана халкьарин гзафбурун чӀаларин арада чӀехи тафават авайвиляй абуру сада-сад гъавурда акьазвач ва мектебра хайи чӀалан тарсуна гузвай литературадин дарги чӀал гзафбуруз чизвач. Са бязи лингвистри гъалатӀ яз и чӀалар умуми «дарги» чӀалан нугъатар тирди лугьузва. И чӀалар-нугъатар территориядин жигьетдай сад садаз акьван мукьвал ала хьи, гьатта са райондин къене авай хуьрерин садаз-сад гзаф четин гъавурда акьазва. Месела, Дахада районда авай Кубачи хуьруьн эгьлийри, къунши хуьрер тир Трисанчи ва Уркарах хуьрерин эгьлияр рахазвай чӀал гъавурда акьазвач. Цудахар чӀалал рахазвайбуруз литературадин дарги чӀал чизвач ва икӀ мад.

Умуми шикилда тамашайтӀа, бязи дарги чӀалар сад-садавай гзаф тафаватлу я ва абурун векилри сада-сад гъавурда акьазвач, бязи чӀаларни сад-садаз ухшар я ва рахазвайбуру сада-сад са бубат гъавурда акьазва.

Гьатта, алай чӀавуз дарги этносдиз талукь тир къайтагъри ва кубачийри чеб умуми дарги халкьдиз талукьарзавач. Идан патахъай дагъустандин этнологрин арада веревирдер ва гуьжетар гилани давам жезва.

Дарги халкьар

• Амух-Худуцар
• Амузги-Ширияр
• Акушаяр
• Аштыяр
• Губденар
• Гьапшимаяр
• Муирияр
• Кадарвияр
• Кубачияр
• Къайтагъар
• Кункияр
• Мугивияр
• Санжи-ицарияр
• Сирхияр
• Тантыяр
• Усишавияр
• Чирагъвияр ва мсб.

Дарги этносдик акьван пара бицӀи халкьар акатзава хьи, абурун виридакай там малуматар гьеле кӀватӀнавач.

Этноним

Даргийри чпи чпиз дарган лугьузва. Революциядилай вилик девирда абуруз акушаяр ва лезгияр лугьузвай. Дуьз лагьайтӀа, вилик девирда вири суван халкьар умуми лезгияр тӀвар алаз малум тир.

Гегьенш хьанвай ареални кьадар

Даргияр — кьадардиз килигна Дагъустандин миллетрин арада кьведлагьай чкадал ала (аваррилай кьулухъ) ва уьлкведин агьалидин 16,5 % туькӀуьрзава.

2002 йисан малуматриз килигна Урусатда 510 156 даргияр авай, абурукай 425 526 кас Дагъустанда уьмуьр тухузвай.

2010 йисуз Урусатда абурун кьадар — 589 396 кьван хкаж хьанай, абурукай 490 384 кас Дагъустандал къвезвай.

Даргияр гегьенш хьанвай адетдин ареал Дагъустандин сувун ва сувун ценерив гвай районар я. Абурун хайи макан Акуша, Дахада, Къайтагъ, Леваши ва Сергокъала районар я. Дагъустандин мукуь районриз даргияр Советрин береда куьч хьанвай.

Даргийрин тарихдин районар ва чеб гегьенш хьанвай чкаяр:

Дагъустанда:

Районра

• • Дахада район — 18 265 (99 %)
  • Сергокъала район — 21 820 (98 %)
  • Акуша район — 27 744 (96 %)
  • Къайтагъ район — 21 746 (90 %)
  • Леваши район — 28 799 (76,5 %)
  • Къаякент район — 11 459 (42 %)
  • Къарабудагъкент район — 22 159 (32 %)
  • Тарумовка район — 23 655 (23,5 %)
  • Кизляр район — 38 340 (19,5 %)
  • Буйнакск район — 11 329 (13,4 %)
  • Кумторкъала район — 44 360 (8,4 %)
  • Нугъай район — 5 128 (8,1 %)
  • Дербент район — 14 883 (7,9 %)
  • Бабаюрт район — 15 845 (6,1 %)
  • Агъул район — 6 255 (5,9 %)
  • Хасавюрт район — 7 979 (5,4 %)
  • Гуниб район — 6 255 (2,5 %)
  • Яхул район — 7 979 (2 %)
    • Дагъустан — 17,0 %

Шегьерра

• • Магьачкъала — 106 631 (15,3 %)
  • Избербаш — 36 115 (70 %)
  • Каспийск — 20 760 (20 %)
  • Кизляр — 7 122 (14,5 %)
  • Дербент — 6 692 (5,6 %)
  • Хасавюрт — 5 339 (4,1 %)
  • Буйнакск — 3 962 (6,3 %)
  • Кьибле-Сухокумск — 2 117 (21 %)
  • Кизилюрт — 839 (2,5 %)

Дарги диаспора

Даргийри Урусатдин чара-чара регионра уьмуьр тухузва. Абуру виридалайни чӀехи диаспора Ставропольдин крайда ава. 2010 йисан малуматриз килигна, Ставропольдин крайда авай даргийрин кьадар 49 302 кас тир, амма 1979 йисуз 15 939 тир. Идалайни гъейри, даргияр Ростов вилаятда — 8304 кас (2010 йис), Калмыкияда — 7590 (2010 йис), Астрахань вилаятда — 4241 (2010 йис), Москва шегьерда 3255 (2010 йис) ва муькуь регионра гьалтзава.

Даргийрин гъвечӀи группая виликан СССР-дин уьлквейрани уьмуьр гьалзава. Месела, 1959 йисуз Киргизияда 965 дарги ава, 1999 йисуз абурун кьадар 2704 кьван хкаж хьанай.

Туркменияда 1600 кьван даргиди уьмуьр тухузва.

Антропология

Антропологиядин жигьетдай дарги халкь европоид расадин кавкасион типдиз талукь я.

Даргийрин акунар, XIV виш йисара Ширванда уьмуьр авур араб географ Абд ар-Рашид ибн Салигь ибн Нури ал-Бакувиди вичин гъиливкхьинра къейд авунай:

«Зерихгеран (сифтегьан дарги гьукумат) тӀварцӀи "кьеркьер ийизвайбур" мана гузва, зерих + геран. Адан агьалияр кьакьан буйдин, расу чӀарар авай ва хци жуьредин вилер авай инсанар я» .

ЧӀал

Дарги халкьар пара кьадарда чӀаларал рахазва, гьар садаз чпин кьетӀен чӀал ава. И чӀаларин вири нах-дагъустандин чӀаларин группадин дарги чӀаларин хзандик акатзава. ЧӀаларин арада лексикадин жигьетдай тафават гзаф чӀехи тир виляй и халкьарин парабуру са сад гъавурда саки акьазвач. Сад садаз са кьадар ухшар тир вирини вири са кьве чӀал ава. Дарги чӀалан литературадин чӀал акуша чӀалан бинедаллаз туькӀуьрнавайди я. Амма даргийрин гзафбуруз и чӀал чизвач лугьуз абур сад-садахъ галаз урусдал рахазва. Мектебра акуша чӀал дарги аялриз дидед чӀал хьиз чирзавайди я, бицӀи халкьар сад авун паталди.

Дарги чӀалакай сифтегьан малуматар XVIII виш йисан кьведлагьай паюна дуьздал акъатнай. 1860-й йисара П. К. Услара урахи чӀалан асул гьаларикай макъала кхьенай.

XX виш йисан къене дарги чӀаларин кхьинар кьведра дегиш хьанвай: 1928 йисуз адетдин ажам (араб) кхьинар латин алфавитдиз, 1938 йисузни латин алфавит къенин урус графикадиз дегишарнай. 1960 йисара дарги алфавитдик ПӀ пӀ гьарф кутунай.

Дарги алфавит:

А а	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Гь гь	ГӀ гӀ	Д д
Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Къ къ
Кь кь	КӀ кӀ	Л л	М м	Н н	О о	П п	ПӀ пӀ
Р р	С с	Т т	ТӀ тӀ	У у	Ф ф	Х х	Хъ хъ
Хь хь	ХӀ хӀ	Ц ц	ЦӀ цӀ	Ч ч	ЧӀ чӀ	Ш ш	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Им дарги чӀаларин умуми шикилда туькӀуьрнавай алфавит я ва вири чӀаларин (нугъатрин) фонетикадихъ галаз дуьз къвезвач. Мисал паталди, муги чӀала кь гьарф авач ва икӀ маса.

Культура

Литература

XX виш йисалди дарги литература анжах халкьдин мецин эсеррал бинеламиш хьанвай. Дарги чӀалалди шииррин садлагьай кӀватӀал XX виш йисан сифте кьилера акъатнай, амма абур диндиз талукь тир ва лексикадин жигьетдай зур пай даргидал зур пайни араб чӀалан гафарикай ибарат тир .

Дарги литература Октябрьдин революциядилай кьулухъ вилик физ эгечӀнай. Революциядин сифте йисара дарги халкьдин милли мецин эсерар кӀватӀна чапдай акъуднай, гуьгъуьнлай, 1925 йисуз дарги чӀалал «Дарган» тӀвар алай садлагьай республикадин газет акъатнай .

1961 йисан сентябрьдин 11 Избербаш шегьерда даргийрин садлагьай пешекар театр тир — О. Батыраян тӀварунихъ галай Музыкадинни-драмадин Гьукуматдин Дарги театр ахъайнай.

Милли алукӀунар

Даргийрин милли алукӀунар умуми дагъустандин халкьарин милли алукӀунрилай тӀимил тафаватлу я. Итимрин парталар: туника хьтин перем, яргъи вахчагар, валчагъ, хъицикьрин бармак, япунжи, чухва, литинин кӀвачин къапар ва виридалайни важиблу атрибут — яргъи гьяркьуь гапур тир.

Дишегьлийрин парталар: блушка хьтин яргъи перем, хуру ахъа валчагъ, гуьтӀуь ва я гьяркуь вахчагар, тумаждин кӀвачин къапар. Кьилел чухта, гьакӀни лацу ва я чӀулав пекинин шаршав. Дарги этносдик квай бязи халкьарин милли алукӀунрик кьетӀен лишанар ква. Месела, къайтагъ ва къубачи халкьариз хас я гзаф къашар, зарар ва гьашияр авай парталар, гьапшима дишегьлийрин валчагърал ва перемрал адетдалди гзаф уьнуьгъар, къашар, кепекар, жуьреба-жуьре кулонар ва муькуь элементар авай.

Алай чӀавуз милли алукӀунар анжах суваррин мярекатра ва сегьнейра алукӀзава. Гила вири шегьердин жуьредин парталрал элячӀнава.

Милли тӀуьнар

Дарги миллетдин тӀуьнри, виш йисарин къене абурун кьилин кеспияр тир лежбервилинни малдарвилин майишатрихъ галаз галкӀанвай адетрин суьрет къалурзава. Гьавиляй, абурун тӀуьнар асул гьисабдалди хъчарин, якӀун ва некӀединбур я. Тинидин тӀуьнрикай виридалайни гзаф гьатнавайбур хинкӀарар ва жуьреба-жуьре къенер авай чуду лугьудай цикӀендиз ухшар пирог я. Чар авай тинидикай авур лезги цикӀендилай тафаватлу яз, чуду хъуьтӀуьл ацӀай тинидикай ийизвайди я. Адан къенез адетдалди як ва я шур ацӀурзава.

Дарги цӀун-кӀвалик умуми-дагъустандин, умуми-къавкъаздин ва бинедин дарги тӀуьнар акатзава.

Чирвилер

Вири Урусатдин программадин сергьятра Дагъустанда чеб пара авай чкайра дарги чӀалал (акуша нугъатдал) мектебдин чирвилер гузва, ктабар таржума ийизва. Дарги чӀалал тербия гузвай аялрин бахчаярни кардик ква. ГьакӀни, Акуша, Къайтагъ, Дахада, Леваши, Сергокъала районрин ва Избербаш шегьердин медресайра дарги чӀаларалди диндин чирвилер гузвайди я.

Литература

• Даргинцы // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907.  (урус)
• Даргинцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3.