Dialéttu urmeàscu
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese |
| Dialéttu urmeàscu | |
|---|---|
| Âtri nómmi | Dialöttu urmeascu Ulmioscu Dialetto ormeàsco |
| Parlòu in |  Itàlia
|
| Regioìn |  Piemonte(Urméa) |
| Parlànti | |
| Totâle | ~500/700 |
| Clasificaçión | |
| Filogénexi | Lengue indueurupée Grùppu Italicu Rumànze Ucidentâli Galluitaliche Lìgü(r)e Lìgüre arpìn[1] Urmeàscu |
| Estræto in léngoa | |
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tücci j’ ommo i noscio liberi è i sun lištešsci ‘n dignità è diṛitti. J’han a ras̅c̅ịun è a cuscenȝa è i dèno dôse da foa, ün vélsu l’ otṛu cun špiṛitu ‘m’ i fusso fṛaei [2] | |
 | |
U dialettu urméascu (ascì in garescìn, in zenese dialétto ormeàsco, inta variante lucale ulmioscu o ascì ulmioš-cu e in italian Dialetto ormeasco o ormeese) l'è 'na variante da Lengua Ligure che a fa parte du Ligure Arpìn (stessa famìa du brigascu e du garescìn).
G'ha de inflesciùi derivae da u dialettu brigascu e da quellu de l'Ata Valà de l'Aròscia (Ligüre sentru-ucidéntàle), pé questu l'è in dialettu de transisiùn.[3]
Descrisiùn e stòia
[modìfica | modìfica wikitèsto]E urigini de questu dialettu sun légàe a-a pusisiùn strategica du paìze de Urméa, cumme pé u rèstu de l'ata valle du Tànau, postu de incontru u Piemunte e a Liguria, da i fòrti legàmmi cùn a Rivéa de Punènte, suviatüttu cun e sitài de Impeia e de Arbenga, cun a parlà che a l'è bén influènsà da u dialettu da valà de l'Aròscia, de transisiùn tra u dialettu arbenganeise e quellu portorin (ch'i fàn parte du Ligure çentru-ucidéntàle) mes-ciàu cùn inflesiùi da lengua piemuntese, brigasca (difatti a frasiùn de Viüsèna a fa parte da Tèra Brigasca) nu mancàn ascì derivasiùi di dialetti de l'ata valà du Pennavaire (Àutu e Cravaüna); presènti ascì de carateristiche valbórmideixi intu léscicu, pé vixinànsa cùn e zone de Carizan.
Ancheu l'è parlau da a 'na bòna parte da pupulasiùn d'Urmea, anche se nu ghe sùn stimme ufiçiàli in sce u nùmeru de i parlànti. L'è ésclùza a frasiùn zà ménsciunà de "A Viüsena" (Viuzena in Brigascu) dunde se pàrla u brigascu, dialettu du Lìgure Arpin.
Funulugìa
[modìfica | modìfica wikitèsto]A livellu de funulugìa u dialettu de Urméa u prezenta carateristiche cumüi cun quelli de Garesce e de Priöa, furtemente influensài dae zone linguistiche vixìne, parte de clascificasiùi Ligü(r)e de sentru-punente, de l'Utrazuvu de punente e Arpìn.
- -pl-: l'éxitu utegnüu dau gruppu latìn pl u se mustra furtemente palatizàu, tantu da sciurtì cun -ʧ-, tipicu de l'ambiente lìgü(r)e.
- -bl-: a trasfurmasiùn de stu gruppu a permette de identificà tantu pe l'urmeascu quantu pé u garescìn e carateristiche particulari intu panuàmma linguisticu da zòna de cunfin fra u Piemunte e a Ligüia, rivandu a estremizâse fin aa prununsia -ʤ-.
- -fl-: evulüu in ʃ, cumme pé l'arbenganese e e àtre varianti rivierasche.
- -cl- e -gl-: inti sti dui càxi chi a variànte lucale a se mustra prinsipalmente in acòrdu cun u restu de l'àrea de mézzu fra u Lìgüre e u Piemuntese, cun moddi de prununsià riscuntrai zà inte parlàe du munregalési ciü vixìne au bacìn du Tànau, cun evulusiùn regulàre in /ij/, presente ascì int'ina gròssa parte di dialetti du ligüre sentru usidentàle, ciütòstu che in /dʒ/, cumme u sücedde a Garesce e in àtre varietài valburmidesi.
- -sl-, -ps- e -x-: g'han l'evulusiùn tipica intu sòn /ʒ/, evidensiàu ascì intu valburmidése ligüe, intu kyé (zòna de Frebûsa de Sutta) e intu munregalese de Frebûsa de Surva.
- -ce-, -ge- e -je-: a tratasiùn de ste trei derivasiùi etimologiche u prezenta tratti cunservativi rispettu au garescìn, che dunca u l'ha sciurbìu e cuntaminasiùi de derivasiùn lìgüre streita, au cuntràiu de l'urmeàscu, che u se lega sutta a stu puntu de vista ai dialetti de Caissàn e Bardenèi.
Grafìa
[modìfica | modìfica wikitèsto]Au muméntu nu l'existe 'na grafìa uficiàlmènte ricunusciüa, quésta cumpunènte l'è infatti spéssu au cèntru de dibattiti, pé sércà de sarvaguardà u dialettu cùn 'na cudificasiùn ciù senplificà, sènsa particulari ségni azuntivi.
Ghe sùn stàe cuscì diférénti pröve de scritüa de questa parlà: u primmu studiusu ch'u l'ha pruvàu a scrìve l'è stàu Bernard Schädel, duveàndu 'na grafìa funetica, séguìu pòi da lgnazio Giacomo Pelazza, ségundu ina cudificasiùn ciü scimile a-a grafia italiana. Inpurtante ascì a grafia üzà da Giuseppe Colombo, pé u disiunàiu "Italian-Ulmioscu Ulmioscu-Italian", da sta chi e se bàzan ì scrìti ulmioschi "Primma che tüttu u segghe pèlsu", de Marco Michelis, pruposta in ucaxiùn da pübbricasiùn du vulümme ispiràu a "L'antulugia de Spoon River", de Edgar Lee Master, ma ascì pé e àtre opere de l'autù, sta chi a vegghe de mudifiche rispettu a a presedente.[4][5]
Grafia de Marco Michelis
[modìfica | modìfica wikitèsto]| Létere | Són
IPA/AFI |
Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| D | d | |
| E | e/ɛ | |
| F | f | |
| G | g/dʒ | |
| H | mùtta | |
| I | i | |
| Ị (minusculu ị) | són da i cürta, quaxi impercepibile | |
| Ḷ | són da l "ciü blandu" | |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | |
| O | o | |
| Ò | ɔ | o avèrta |
| Ö | ø | són de "eu" fransese |
| Ō | o: | són da "o" serà ciü lungu |
| P | p | |
| Q | k | |
| R | r | |
| Ṛ | ɹ | són da r evanescente, tipicu de parlàe arpine, derivà ascì dau piemuntese |
| S | s | |
| Š | ʃ | són de l'italian "sci" |
| S-C | ʃ+ʧ | són scimile au zenese "scciùmma" |
| s̄c̄ | ʒ | són da "j" fransese o da x zeneze |
| T | t | |
| U | u | |
| Ü | y | són da "u" ciù fransese |
| V | v | |
| Ʒ | z | són da "s" de l'italian rosa |
| Z | ts | són de l'italian "piazza" |
Grafia du Rizzo
[modìfica | modìfica wikitèsto]Chi de séguitu a cudificasiùn du dialettu urméascu segundu Mirco Rizzo, duvéa pé e sò poexie e pé e trascrisiùi tiatrali; l'è dunca dispunibile l'eléncu de e létere (o i grùppi de létere) duvéai in quéstu scistemma, cun ascì di ezèmpi e a trascrisiùn IPA.
| Létere | Són
IPA/AFI |
Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| D | d | |
| E | e/ɛ | e sérà/e avèrta[6] |
| F | f | |
| G | g/dʒ | |
| H | mùtta | |
| I | i | |
| J | ij | són du françéise famille |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | |
| O | o | |
| Ò | ɔ | o avèrta |
| Œ[7] | ø | són de "eu" françese |
| Ô[8] | o:/ɔ: | són da "o" ciù lòngu |
| P | p | |
| Q | k | |
| R | r/ɹ | |
| S | s | |
| Š | ʃ | són de l'italian "sci" |
| S-C | ʃ+ʧ | són du zeneize "scciùmma" |
| SG | ʒ | són da "x" zeneise |
| T | t | |
| U | u | |
| Ü | u: | són da "u" ciù cürtu |
| Ű | y | són da "u" françéise |
| V | v | |
| Z | z | són da "s" de l'italian rosa |
| Ž | ts | són de l'italian "piazza" |
Paragùi
[modìfica | modìfica wikitèsto]Chi de seguitu se pònan vegghe i cunfrunti tra l'urmeascu, e-e variante liguri ciù vixine, cumme u Garéscìn e u Brigascu, ma ascì cun u Zeneise.
Italian |
 Ulmioscu |
 Garéscìn |
 Brigascu |
 Zeneise (Grafìa ufiçià) |
|---|---|---|---|---|
| Anno | Onnu | Ànnu | An' | Ànno |
| Femmima | Famna | Fumna | Femna | Fémina |
| Giovane | Zuvo | Zunu | Giuvu | Zoêno Zóveno |
| Niente | Nèn Niènte |
Nèn Nènte |
Ren | Nìnte |
| Notte | Nœcie | Nöcce | Nöit[9] | Néutte |
| Occhi | Œji | Ögi | Ögli Öy |
Éuggi |
| (Bambino)
Piccolo |
Palvettu | Majnò | Pëciun Manüà |
Picìn |
Pruverbi e moddi de dì
[modìfica | modìfica wikitèsto]Diferenti i moddi de dì e i pruverbi pupulàri registrài intu tempu in racòlte, cumme quella du 2001 de Erika Peirano e Enrica Michelis, ciamà "I pruuvelbi dii veji i fan miria i zuvo da ra fomme", o ascì quelli indicài intu disiunàiu de Colombo du 1986.[10][11]
Ina vōta u s’ nascèva ȝà ōmmō p’lchè noscio polvi u cuštova trōppe.
Tontu ch’ t’ r’po͞sci da ‘n tṛavoiju, fône in otṛu.
U dièu u ribotta a famna ‘nt’ bancoa.
A Sont’ ‘Ndria l’ ‘nvelnu u munta ‘ns’ a caṛia.
Téstimuniànse scrìte
[modìfica | modìfica wikitèsto]UL
|
Šta pogina ṛ’ ê š-cṛiccịa ‘n ulmioš-cu |
| Testu urmeascu | Tradusiùn in zeneize |
|
U neva nt'Ulmea Ulmèa a re propi bela e a piosce a tuci dlungu, |
Néia a Ormêa Ormêa a l'è pròpio bèlla e tùtti a l'aprexan, |
Diférènti sùn e trascrisiùi de-e tradisiùi orali, cumme e cansùi o poexie, cùn ascì de diferènse tra frasiùi.[4]
Üna de primme téstimuniànse de quéstu dialettu l'è du 1863: El kautsate ruse e l'anéa d'aldžentu 'ndurá, de Pin Kamponyu (numme d'arte de in ulméascu de l'epuca), stòia che a 'cùnta di tradimenti falìi e de-e donne du pàize, inte u cuntèstu de l'Urmea du 1817, cùn u svilüppu de e primme fabbriche in te 'stà realtà cuntadìna.[13]
Diférénti ascì i ezénpi ciù récènti de scritüa in dialettu, cumme zà ménsciunàu disiunàiu Italian-Ulmioscu du 1986, scritu da Giuseppe Colombo e pubbricau da l'asuciasiùn "Studi Ormeaschi"[14] o a poexia "U neva nt'Ulmea" de Mirco Rizzo, cunpòsta in tu 1997, dedicàa a néive in té u paize, o ascì atre poexie du mèximu autù, dispunibili in sce a ræ.[12][15]
Pé rivitalisà a léngua sùn ascì présènti articuli in dialettu ulméascu in sce a rivista bienale A lav’zo d’ cose ulmiosche edità da l'asuciasiùn Ulmeta. Quésta pubbricasiùn a cuntegne argumènti culturali che riguardan u paìze, filastrocche e preghée da trasiùn.[16]
Inpurtànte ascì a pubbricasiùn Pizu d'Ulmèa, edità da u cumün d'Urmea, cun articuli ascì in Urmeascu.[17]
Atre téstimuniànse
[modìfica | modìfica wikitèsto]Inpurtanti da ricurdà ascì ducumentari, cumme "Voxi in te u tènpu" du 2001, de Remo Schellino[18], vidéu-risètte[19] e atre inisiative,spéssu purtàe avanti da e realtài in sce u téritoriu, cumme "Nuovo Cinema Ormea".[20]
L'è ativu ascì u tiàtru in ulméascu, grassie a-a cumpagnìa "Gli irriducibili"(I iriducìbili), che a l'inscéna spétaculi in te questa parlà ma ascì in Italian e zeneize da u 1993, tra e rapresentasiùn ciù cunuciüe se trövan: Toni tuc'me, tuc'me Toni, Ina famna d trope e El kautsate ruse e l'anéa d'aldžentu 'ndurá, in versciùn teatrale.[21][22]
A partì dau 2022 l'asuciasiùn de Ciunéa Il museo dei ricordi a l'ha rézu dispunibile in versciùn digitàle e de papê "A Gazétta de Ciunèa" (La gazzetta di Chionea), ch'a cuntegne articuli ascì intu dialettu da frasiùn.[23]
Nòtte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- ↑ Cun caraterìstiche de transisiùn
- ↑ scrìtu inta grafìa de Marco Michelis
- ↑ (IT) Nicola Duberti, Inquadramèntu lenguistegu de l'Ata valle du Tànau, in sce Accademia.edu (PDF), in sce academia.edu. URL consultòu o 10 arvî 2021.
- ↑ 4,0 4,1 (IT) Paṛlomma d'Ulmèa, in sce ulmeta.it. URL consultòu o 18 arvî 2021.
- ↑ Marco Michelis, Primma chè tuttu u sègghè pèlsu (Intrudusiùn), Cuni, Araba Fenice, 2012.
- ↑ Ascì ê cùn són ciù lòngu.
- ↑ Ascì Ö
- ↑ Spéssu ascì Ō
- ↑ (IT) A tèra brigašca, in sce web.tiscali.it. URL consultòu o 18 arvî 2021.
- ↑ (IT) Vuxi intu tempu, scheda du videu, in sce remoschellino.it. URL consultòu o 6 lùggio 2021.
- ↑ Giuseppe Colombo, Dizionario Italiano-Ormeasco Ulmioscu-Italian, Cenge, Litografia Fracchia pé Associazione Studi Ormeaschi, 198.
- ↑ 12,0 12,1 (IT) U dialéttu ulmioscu, in sce digilander.libero.it. URL consultòu o 18 arvî 2021.
- ↑ (IT) El kautsate ruse e l'anéa d'aldžentu 'ndurá, in sce remoschellino.it. URL consultòu o 18 arvî 2021.
- ↑ (LIJ, IT) Parlomma d'Ulmea (Ormea in versi), in U pissu d'Urméa, n. 6, Urméa, 2011, pp. 18. URL consultòu o 19 arvî 2021.
- ↑ (LIJ, IT) Mirco Rizzo, in sce m.youtube.com. URL consultòu o 20 arvî 2021.
- ↑ (IT) Trà i Saracén e i Liguri:a sfìdda du dialéttu ulméascu, in sce lastampa.it. URL consultòu o 19 arvî 2021.
- ↑ (LIJ, IT) U nostru dialettu, in Pizu d'Ulmèa, n. 9, Urméa, 2011. URL consultòu o 24 arvî 2021.
- ↑ "Voxi in te u tènpu" - Proverbi e modi di dire in dialetto ormeasco, in sce m.youtube.com. URL consultòu o 19 arvî 2021.
- ↑ (IT) Urméa a scröve i anthighi gùsti da cuxina du cö, in sce ideawebtv.it. URL consultòu o 19 arvî 2021.
- ↑ Ormea - tultei & ravioli - da Silvana, in sce m.youtube.com. URL consultòu o 19 arvî 2021.
- ↑ (IT) Gli Irriducibili, in sce digilander.libero.it. URL consultòu o 19 arvî 2021.
- ↑ (IT) Eventi: Spettacolo della compagnia "Gli Irriducibili", in sce comune.ormea.cn.it. URL consultòu o 19 arvî 2021.
- ↑ (LIJ, IT) La Gazzetta di Chionea, il Museo dei Ricordi, in sce museo-chionea.com. URL consultòu o 16 zenâ 2021.