Charles Darwin

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Charles Robert Darwin (nasìt a Shrewsbury ai 12 de febrér del 1809 – mórt a Londra, ai 19 de bril del 1882) l'è stat en biòlogo, geòlogo, zoòlogo e botànich britànich, famùs per la sò furmulasiù de la teorìa de l'evulusiù de le speci anemài e vegetài per vìa de selesiù naturàla che agés sö la variabilità dei caràter (urìgin de le spéci), e per vìga teurizàt la descendènsa de töcc i primàcc (òm inclùzo) de 'n antenàt cümü (urìgin de l'òm).

El g'ha püblicàt la sò teorìa sö l'evulusiù de la spéce endèl lìber L'urìgin de le spéci (1859), che l'è restàt la sò òpera piö cunusìda. El g'ha catàt sö nömerùs dei dàti che 'l g'ha dopràt per sostègner la sò teorìa endèn viàs entùren al mónt sö la nàve HMS Beagle, e 'n particolàr endèna sòsta a le Ìzole Galápagos.

L'urìgin de le spéci

El prim de löi del 1858, Darwin el g'ha dat comunicasiù sö l'Urìgin de le spéci per mès de la selesiù natüràla) a la Linnean Society; ensèma gh'è stat lizìt apò 'na cumunicasiù de Alfred Russel Wallace che Darwin el gh'ìa risiìt, endèla quàla Wallace el gh'ìa formulàt 'na sò teorìa sö l'urìgin de la spéce, svelöpàda de lü en maniéra 'ndependènta, con divèrsi póncc sìmii a chèla del Darwin. El sàgio de Darwin sö l'argomènt L'urìgin de le spéci l'è stat püblicàt 'n an dòpo; tat l'ìa l'enterès che la gh'ìa utignìt la sò òpera che prìma edisiù (en 1250 còpie) l'è nàda ezaurìda en du dé.

Endèle sò òpere che gh'è ignìt dòpo - compàgn de La variasiù dei anemài e de le piànte al stàto demèstech, L'urìgin de l'òm e la selesiù sesuàla e L'espresiù de le emusiù endèle bès-ce e 'ndèl òm - Darwin el g'ha svelöpàt dei óter témi apéna sbosàcc zó o mìa mensiunàcc del töt ende L'urìgin de le spéci. Per ezèmpe, ende L'urìgin de l'òm e la selesiù sesuàla, Darwin el ghe zónta a la selesiù natüràla, come mecanìsmo de selesiù, apò a la selesiù sesuàla, determinàda de la "scèlta feminìl" (o 'n sèrte càzi maschìl) che la pórta giö dei du sès a svelöpà dei caràter sesuài segondàre abnòrmi e, en aparènsa, en contràst co la sopravivènsa compàgn dei córegn dei cèrf europèi (Cervus elaphus) o la cùa, sèmper dei mascc, del paù (Pavo cristatus). Ende L'espresiù de le emusiù endèle bès-ce e 'ndèl òm, Darwin el g'ha sbosàt zó per la prìma ólta el stüde del comportamènt dei anemài segónt 'na prospetìva evulusiunìstica, ghe la ghe darà 'l spónt endèl sècol dòpo al svelöp de l'etulugìa.

Aisebé che la teorìa del Darwin la g'hape patìt divèrse mudìfiche profónde, le sò riflesiù i è amò al dé d'encö la bàze scentìfica per el stüde de la vita e de la sò evulusiù; l'ünica fàla 'mportànte 'ndèl sistéma pensàt del Darwin l'ìa la mancànsa de conoscènsa dei mecanìsmi de l'ereditarietà genética (le òpere del Gregor Mendel i éra gnemò pübliche).

Òpere

1835: Extracts from letters to Professor Henslow (privately printed, not for public sale)
1836: A LETTER, Containing Remarks on the Moral State of TAHITI, NEW ZEALAND, &c. - BY CAPT. R. FITZROY AND C. DARWIN, ESQ. OF H.M.S. 'Beagle.'
1839: Journal and Remarks (The Voyage of the Beagle)
Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle: published between 1839 and 1843 in five volumes by various authors, edited and superintended by Charles Darwin, who contributed sections to two of the volumes:
- 1840: Part I. Fossil Mammalia, by Richard Owen (Darwin's introduction)
- 1839: Part II. Mammalia, by George R. Waterhouse (Darwin on habits and ranges)
1842: The Structure and Distribution of Coral Reefs
1844: Geological Observations of Volcanic Islands
1846: Geological Observations on South America
1849: Geology from A Manual of scientific enquiry; prepared for the use of Her Majesty's Navy: and adapted for travellers in general., John F.W. Herschel ed.
1851: A Monograph of the Sub-class Cirripedia, with Figures of all the Species. The Lepadidae; or, Pedunculated Cirripedes.
1851: A Monograph on the Fossil Lepadidae; or, Pedunculated Cirripedes of Great Britain
1854: A Monograph of the Sub-class Cirripedia, with Figures of all the Species. The Balanidae (or Sessile Cirripedes); the Verrucidae, etc.
1854: A Monograph on the Fossil Balanidæ and Verrucidæ of Great Britain
1858: On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection (Extract from an unpublished Work on Species)
1859: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life
1862: On the various contrivances by which British and foreign orchids are fertilised by insects
1868: Variation of Plants and Animals Under Domestication
1871: The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex
1872: The Expression of Emotions in Man and Animals
1875: Movement and Habits of Climbing Plants
1875: Insectivorous Plants
1876: The Effects of Cross and Self-Fertilisation in the Vegetable Kingdom
1877: The Different Forms of Flowers on Plants of the Same Species
1879: "Preface and 'a preliminary notice'" in Ernst Krause's Erasmus Darwin
1880: The Power of Movement in Plants
1881: The Formation of Vegetable Mould Through the Action of Worms
1887: Autobiography of Charles Darwin (Edited by his son Francis Darwin)
1958: Autobiography of Charles Darwin (Barlow, unexpurgated)

Lètere e corespondènsa

Töta la corespondènsa scientìfica che 'l Darwin el scambiàa coi stüdiùs del sò tép, l'è stàda rindìda disponìbil en rét del Darwin Correspondence Project de l'Università de Cambridge. 'Ntra i corespondèncc principài del Darwin gh'è: Charles Lyell giü dei fondadùr de la Geologìa, Asa Gray e Joseph Dalton Hooker botànich, Thomas Henry Huxley zoòlogo e giü difensùr piö calcc de la teorìa de l'evulusiù 'ndèle discusiù pübliche, e Alfred Russel Wallace el naturalìsta che, ensèma al Darwin, el g'ha 'ntüìt el probléma de le variasiù de la spéce.

1887: Life and Letters of Charles Darwin, (ed. Francis Darwin)
1903: More Letters of Charles Darwin, (ed. Francis Darwin and A.C. Seward)

Colegamèncc estèrni

(EN) The Complete Work of Charles Darwin Online, la colesiù compléta de le òpere del scensiàt a cüra de la Università de Cambridge
Òpere de Darwin sö TecaLibri
Òpere de Charles Darwin söl sit Classici Stranieri
I Darwin Day dell'UAAR, comemorasiù annuale del Darwin ai 12 de febrér
Libri di Darwin sö LiberLiber
Darwin project töta la corespondènsa del Darwin on line
Pikaia el portàl italià de l'evulusiù
Charles Robert Darwin Percórs endèl portàl de la Treccani
Mostra per el Besentenàre de la nàscita, Milano-Roma-Bari 2009