यंत्र (धार्मिक)

यंत्र याच्याशी गल्लत करू नका.

यंत्र हे मुख्यत्वे भारतीय धर्मांच्या तांत्रिक परंपरेतील एक भौमितिक आकृती आहे . देवळात किंवा घरात देवतांच्या पूजेसाठी यंत्रे वापरली जातात; ध्यानात मदत म्हणून; हिंदू ज्योतिष आणि तांत्रिक ग्रंथांवर आधारित त्यांच्या कथित गूढ शक्तींनी दिलेल्या फायद्यांसाठी वापरला जातो . ते मंदिराच्या मजल्यांच्या सजावटीसाठी देखील वापरले जातात, मुख्यतः त्यांच्या सौंदर्यात्मक आणि सममितीय गुणांमुळे. विशिष्ट यंत्रे पारंपारिकपणे विशिष्ट देवतांशी आणि/किंवा विशिष्ट प्रकारच्या शक्तींशी संबंधित असतात, जे काही विशिष्ट कार्ये, नवस, जे भौतिक किंवा आध्यात्मिक स्वरूपाचे असू शकतात. काही साधनांमध्ये ते एक प्रमुख साधन बनतेसाधक आध्यात्मिक साधकाद्वारे केले जाते. हिंदू , जैन आणि बौद्ध धर्मात यंत्रांना खूप महत्त्व आहे .

ही मुख्यत्वे भारतीय धर्मांच्या तांत्रिक परंपरेतून आलेली एक गूढ आकृती आहे. त्यांना ध्यानधारणेच्या सहाय्यात मंदिरांमध्ये किंवा घरांमध्ये देवतांच्या पूजनासाठी वापरले जाते. तसेच, त्यांना हिंदू ज्योतिषशास्त्र आणि तांत्रिक ग्रंथांवर आधारित त्यांच्या तथाकथित गूढ शक्तींचे फायदे मिळविण्यासाठी केले जाते. त्यांना त्यांच्या कलात्मक आणि प्रमाणबद्ध रचनांमुळे मंदिरांमधील छत सजविण्यासाठी देखील केले जाते. विशिष्ट यंत्रे पारंपारिकपणे विशिष्ट देवतांशी संबंधित असतात.यंत्रामुळे जास्त करून काम कमी झाले आहे व आज काले लोक यंत्रावर अवलंबून आहे व ते जास्त करून दररोजच्या जिवनात वापर करतात.

भारतातील यंत्रांचे प्रतिनिधित्व ११,००० ते १०,००० वर्षे बीपी एवढ्या मागील काळापासून असल्याचे मानले जाते. शर्मा यांनी सन नदीच्या खोऱ्यात आढळलेल्या पुरापाषाण युगापेक्षाही अगोदरच्या बाघर खडकांना सर्वात अलीकडील उदाहरण मानले आहे, जे या खडकाच्या उत्खननात सामील होते. त्रिकोणी आकाराच्या या खडकात एका बाजूवर त्रिकोणी कोरीवकाम केलेले असून त्यावर कावचा लेप दिलेला असून, त्याला पुजेशी संबंधित एक स्थान समजले गेले. त्या प्रदेशातील देवतेची पूजा आजच्या दिवसात केल्या जाणाऱ्या पूजेप्रमाणेच होती. या उत्खननात सामील केनोयर यांनी याला शक्तीशी संबंधित असल्याचे मानले.

वापर आणि अर्थ

यंत्रे सामान्यपणे एका विशिष्ट देवेतेशी संबंधित आहेत आणि त्यांना विशिष्ट फायद्यांसाठी वापरलेले आहेत, जे: ध्यानधारणेसाठी; हानिकारक प्रभावांपासून संरक्षण; विशिष्ट शक्तींचा विकास; संपत्ती किंवा यश आदींचे आकर्षण. त्यांना सहसा घरांमध्ये किंवा मंदिरांमध्ये रोजच्या धार्मिक पूजेसाठी वापरले जाते, आणि काही वेळा कवच यंत्र म्हणून धारण केले जाते.

ध्यानधारणेसाठी मदत म्हणून, ध्यानधारणेचे उद्दिष्ट असलेल्या देवतेचे यंत्रे प्रतिनिधित्व करतात. ही यंत्रे केंद्रीय बिंदूमधून उत्पन्न होतात. यंत्रांमध्ये खास करून अनेक भौगोलिक आकार असतात, जे केंद्रामधून विकिरीत होतात, ज्यात त्रिकोण, वर्तुळे, षटकोन अष्टकोन आणि चिन्हात्मक कमळांच्या पाकळ्यांचा समावेश असतो. बाहेरील भागात सहसा चार आधारभूत दिशांचे प्रतिनिधित्व करणारे चौकोन असतात. एक लोकप्रिय स्वरूप म्हणजे श्री चक्र किंवा श्री यंत्र आहेत, जे त्रिपुर सुंदरीच्या स्वरूपात देवतेचे प्रतिनिधित्व करतात. श्री चक्रामध्ये भगवान शंकराच्या प्रतिनिधित्वाचा देखील समावेश असतो, आणि तो वापरकर्त्याच्या स्वतःच्या विश्वासह एकतेसह निर्मिती आणि अस्तित्वाचा संपूर्णतेस दर्शविण्यासाठी रचलेला असतो.

संरचनात्मक घटक आणि प्रतीकवाद

यंत्रामध्ये भौगोलिक आकार, प्रतिमा आणि लिखित मंत्र असतात. त्रिकोण आणि षटकोन सामान्य असतात, तसेच वर्तुळे आणि ४ ते १,००० पाकळ्यांपर्यंतची कमळे देखील दिसून येतात. शैव आणि शक्त यंत्रे सहसा त्रिशूलाचे शूल किंवा टोके दर्शवितात.

मंत्र

यंत्रांमध्ये नेहमी संस्कृतमध्ये लिहिलेली मंत्रे असतात. मधु खन्ना लिहितात, “यंत्रे आणि मंत्रे नेहमी युतीमध्ये आढळतात. ध्वनीला जास्त महत्त्वाचे नसले, तरी देखील यंत्रातील स्वरूपाएवढेच महत्त्वाचे समजले जाते, कारण त्याच्या स्वरूपातील अन्वयार्थ ध्वनीस पदार्थामध्ये एकत्रित केलेले असते.
पारंपारिक यंत्रामधील रंगांचा वापर केवळ सुशोभनासाठी किंवा कलात्मक म्हणून नव्हे, तर पूर्णपणे प्रतिकात्मक असते. वापरलेला प्रत्येक रंग कल्पना आणि बोधावस्थेच्या स्थितीस दर्शवितात. सफेद/लाल/काळा हा एक सर्वात उल्लेखनीय असा रंगांचा जोड आहे, जे निसर्गाच्या किंवा प्रकृतीच्या तीन गुणांचे प्रतिनिधित्व करतात.

बिंदू

पारंपारिक यंत्रांमध्ये एक केंद्रबिंदू असतो, जो त्या यंत्राशी संबंधित मुख्य देवतेचे प्रतिनिधित्व करतो. देवतेचा लवाजमा सहसा त्या केंद्राभोवतीच्या भौगोलिक आकारांद्वारे दर्शविला जातो. यंत्रामधील बिंदू एका बिंदू किंवा लहान वर्तुळाचे प्रतिनिधित्व करत असेल, किंवा तो अदृश्य असेल. हा अशा बिंदूचे प्रतिनिधित्व करतो, जो सर्व निर्मितींचे प्रसर्जन करतो काही वेळा, जसे लिंग भैरवी यंत्राच्या प्रकरणात, बिंदुला एका लिंगाच्या स्वरूपात प्रस्तुत केलेले असू शकते.

कर्मकांडातील यंत्र

• 
  श्रीयंत्र
• 
  अष्ट मातृका यंत्र
• 
  बागलामुखी यंत्र
• 
  भुवनेश्वरी यंत्र
• 
  काली यंत्र
• 
  त्रिपुरभैरवी यंत्र
• 
  कमला यंत्र
• 
  छिन्नमस्ता यंत्र
• 
  धूमावती यंत्र

बाह्य दुवे

विकिमीडिया कॉमन्सवर

यंत्र

संबंधित संचिका आहेत