Arianisme

De kopel van et Baptisterium van de arianen in Ravenna, med een scène van de döäp van Jesus.

Constantijn de Grote en et Concilie van Nicea verbrandet ariaanske boken, ofbeylding uut ca. 825.

Et Arianisme was, nåst et katolicisme, een invloodryke strouming in et vrogge christendom. De name is of-eleid van Arius (256?-336), de vöärman van de denkrichting. De strouming aksepteart et dogma van de dree-eynheid neet. Sowal Jesus as de Heiligen Geyst bint volgens Arianen skeppings van God. Jesus is under-eskikt an God en de Heiligen Geyst an God en Jesus. In de veerde eywe veroorsaakten de mening grouten unrüste under de gelöyvigen. Sy kreagen de stöäne van völle bisschoppen en wydden sich rap uut binnen et ryk. De belangrykste teagenstander was Athanasius (295?-373).

De leyre

Arius wol niks med de gedachte dat Jesus, de söäne van God, ouk God sülv sol weasen. Arius güngen der van uut dat Jesus et eyrste esköäpen skepsel was. Sowal Jesus as de Heiligen Geyst wördet esene as skepping van God de vader, wülken under-eskikt bint. Jesus is hyrby allinnig under-eskikt an God, terwyl den Heiligen Geyst under-eskikt is an sowal Jezus as God. De leyre dat Christus de söäne van God is en ouk God sülven, is fundementeyl vöär et katolike en protestantse christlike gelöyv.

De verwarping en et vervolg

Tydens Concily van Nicea in 325 wördden et Arianisme officieel as ketterye bestempeled. In de gelöyvsbelydenisse van Nicea wördt benådrükt dat God en syn söäne ‘uut et sülvde holt esneaden’ bint. Nå ‘Nicea’ blevt de strouming sich uutbreidden. Tydens et Concilie van Constantinopel in 381 volged een nye veroordeyling. Keiser Theodosius I hevt hyr strenge up-etreaden teagen de ‘ketters’ en rund 400 is et Arianisme so good as verdweanen.

In unse tyd wördt nargens melding emaakt van een herleaving van disse so-enömeden ‘ketterske’ strouming. Toch bint der steads meyr (eks-) christenen dee et de goddelike oorsprüng van Jesus betwyvelet. Dat betekkent neet dat sy van hüm ofskied nemt as ear geysteliken leider en inspirator. Hy blevt ear groute vöärbeyld: ouk as menske med menskelike folten, ouk as vermend kearl van Marie van Magdalena, ouk as vader van ear vermende kind en sülvs as brunne van vöäle moorden en oorlogen tüsken mensken.

De germaanske kuninkryken

Tydens de blöi van et arianisme in et Romeinske Ryk in de 4e eywe was de ariaanske visigoutiske Wulfila syn sendingswark under de gouten begünt. Hy sörgden vöär een bybelvertaling in et goutisk. De goutiske leider Fritigern wördden bekeyrd tydens de regearing van de ariaanske keiser Flavius Iulius Valens. Gevolg hyrvan was dat de meyste germaanske stammen, den tydens de grouten volksverhusing et Romienske Ryk binnenvöälen, ariaans waren. Dit güldden vöär de visigouten, de ostrogouten, de vandalen, de bourgondiërs en de lombarden. Allinnig de vranken bleavden heidens tötdat et westelik Romeinske Ryk — wår as sy foederati (bondgenoten) van waren — verdweanen was. Dårnå brachten Clovis, kuning der vranken, syn volk töt et katolike gelöyv, wårdöär he better anslüting kreagden by syn underdånen van Romeinske ofkumst. In ariaanske kuninkryken bleavden de kloov tüsken de germaanse ådel en de groute meyrderheid van romaanske en katolike bevolking grout. Der wördden byvöärbeyld in et germaansk epreaked in de ariaanske karke. Vöär de germaanske heyrsers was et arianisme ouk een middel ümme as kleine minderheid neet op-eslürpt te wörden döär de autochtone meyrderheid. In et vandalenryk in Noord-Afrika leidden de teagenstelling töt geweld en vervolging van de katoliken (volgens Gregorius van Tours, een katolike brunne). De ariaanske ryken güngen dårnå eyne vöär eyne der under. De vandalen en ostrogouten wördden döär Justinianus vernetigd en de bourgondiërs döär de franken. De sweben güngen uut eigen beweaging oaver töt et katolicisme, ümme meyr stöäne teagen ear machtige ariaanske visigotiske nåbüürs te krygen. Mar dat höälden ear neet teagen dat sy ear vernetigen döyden. Allinnig de visigouten in Spanje bleavden vaste holden an et arianisme tötdat kuning Reccared zich in 589 bekeyrden töt et katolicisme. Hy wol dårmed vöäral syn kuninkryk better anslüten by de büürlanden geaven en de binnenlandske teagenstellings uut de weg rumen. Toon as hyrmed de lätste machtige beskarmer van et arianisme was vord-evallen en oaver-ebleaven arianen al rap wördden vervolgd, verdweanen et arianisme binnen körte tyd. Mar ouk de goutiske språke, dee in de ariaanske eyredeenst gebruked wördden, verdweanen toon rap.

Dit artikel is eskreaven in et sallandsk.