Dom van Utrecht

De Dom van Utrecht is een markaante gotische karke in et midden van de stad. Et wodde bouwd vanof 1254 as de kattedraal van et bisdom Utrecht en was wijded an Sunte-Matten. Sund 1580 is de karke protestaans. De 112,32 meter hoge Domtoren is de hoogste karktoren van Nederlaand en et hoogste gebouw van Utrecht en beheurt tot den Top 100 der Nederlaandsen UNESCO-monumenten.

De Domkarke was tot de karkelijke herindieling in 1559 de ienigste kattedraal in de Noordelike Nederlanen, en tot an de bouw van de Sint-Bavokattedraal in Haarlem in 1895 de ienigste as kattedraal bouwde karke. Van de karke resteren tegensworig amper et koor en et dwasschip; de Domtoren wodt deur een plein van de karke scheiden. Bi'j et Domkomplex heuren veerder nog een kruusgaank en een kapittelzael (now aula van de Universiteit Utrecht).

De Utrechtse Dom is ondaanks de verminking ien van de belangriekste gotische monementen in Nederlaand. Et was ok ien van de vrogste veurbeelden van de gotiek in Nederlaand en as ienigste gebouw hier staot et wat de stiel angaot dichtebi'j de klassieke Fraanse gotiek. An de hudige Dom gong een kattedraal in romaanse stiel veurof.

In de middelieuwen was een kapittel an de Domkarke verbunnen dat een eigen immuniteit bezat, een grondstok waorop de wereldlike macht niks in te brengen had. Behalven de kattedraal zels stonnen hier de woningen van de kanunniken en tot in de dattiende ieuw ok et paleis Lofen van de Duutse keizer. De immuniteit van de Dom greensde an de zuudkaante an de immuniteit van de Sint-Salvatorkarke of Oold-Munsterkarke mit onder meer et paleis van de bisschop. Tussen beide karken, op et grondgebied van de Sint-Salvator, ston een dadde karkien inklemd, de Heilig-Kruuskapel.

Ingrepen

Naodat in jannewaori 1795 de Betoafse Rippebliek uutreupen was, von in febrewaori een soort poletieke beeldenstorm in de Domkarke plak: een groep radikaole Fraansgezinde patriotten onder anvoering van Jan van Lidt de Jeude drong et gebouw binnen en vernielde de aodellike waopenbodden en grafmonementen. Zo mos et graf van Anna Elisabeth van Solms, de wedevrouw van de laeste militaire gouverneur van Utrecht, et ontgellen. Heur woning, et veurmaolige bisschopspeleis naost de Domtoren, wodde in 1800 verkocht veur ofbraoke, en drie jaor laeter wodde et mit de grond geliekmaekt.

In 1811 hefde keizer Napoleon et kapittel op en scheidde de toren van de karke: de toren en de schipruïne kwammen an de wereldlike overhied (in et beginne et Riek, sund 1823 de gemiente Utrecht), wiels de karke in bezit kwam van de hervormde gemiente, die daornaost een anzienlike schaedevergoeding kreeg. Disse ni'je situaosie, die tot now toe nog de hieltied etzelde bleven is, maekte de weg vri'j veur nog een peer ingriepende maotriegels.

Zo wodde in 1826 et puun van et schip aendelik ruumd en kwam et hudige Domplein tot staand. Jammer genog is doe ok de naoburige Heilig-Kruuskapel ofbreuken, en nog in 1847 wodde ien van de drie deur de storm van 1674 speerd bleven schipkapellen sloopt. Mit rooie en zwatte stienties bin tegensworig de kontoeren van et vroggere middenschip op et Domplein angeven. Ok de middelieuwse konsistorie in et zuden van de Domtoren, op et plak van et hudige ontvangstgebouw, vul ten prooi an de slopershaemer.

In dezelde tied, van 1824 tot 1831 om percies te wezen, kon daankzi'j de vergoeding van de overhied de karke zels onder hanen neumen wodden deur architekt Tieleman Feranciscus Suys. Hi'j wodde daorbi'j bi'jstaon deur de Utrechtse stadsarchitekt Johannes van Embden, de ontwarper van et stadhuus van Utrecht. In et koor leut Suys een soort hoolten amfitheater bouwen, de zogenaemde "hudedeuze", en tegen de vri'jkommen westmure van de karke ontwurp hi'j een vrog-neogotisch entreegebouw, de "poekel van Suys" (1831). Een mederne gasverlochting vervong de oolde keerzekronen. Al disse toevoegsels bin laeter weer verwiederd. Bleven bin et ni'je orgel dat tegen de westmure van de karke zet wodde, en de schiengewulven uut stuuk die de hoolten zoolder in et dwasschip uut et zichte holen. Ondertussen gong et verval an de butenkaante van de Dom gewoon deur.

De minne staot van de karke nao disse ingrepen is vaastlegd in een grote makette uut 1830 deur F. van Embden in et Centraal Museum in Utrecht. Dezelde Van Embden ontwurp in 1830 een ni'j Leesmuseum tegen de westmure van de paandhof, waortoe et middelieuwse kleine kapittelhuus en de Domschoele ofbreuken wodden. Et ni'je gebouw mos in 1891 op zien beurte plakmaeken veur et hudige Akedemiegebouw, dat uutaendelik liekewel in de hoeke van et plein verrees.

Onderhoold an de toren was intussen ok al lange niet meer daon. Op 29 november 1836 leup de lanteern slim zwaore schaede op. Een stuk van et gewulf stotte daele en de pielers wodden ontzet. Overwogen wodde et achtkaantige diel te slopen. Uutaendelik gongen ze over tot pervisorisch herstel, mar veur de wissighied wodden alle ballestraodes en aandere uutstekende elementen - veur zoveer ze nog anwezig weren - sloopt. Ok de paandhof lag d'r in disse tied schaemelties bi'j.

Zien hudige gebruuk

De Domkarke is in gebruuk bi'j et in 1970 instelde stadspasteraot Domkarke, een gemiente binnen de Protestaanse Karke in Nederlaand. Dageliks is d'r een middaggebed, wekeliks bin d'r twie vespers, ien morgengebed en ien zundagmorgendienst mit een oekumenisch kerakter. D'r is een levendige karkmeziekpraktiek mit wekeliks een koncert op zaoterdagmiddag deur de in 1971 oprichte Domkantori'je.

Een peer ofmetings

De totaole lengte van de karke véúr et instotten van et schip (butenwarks) was 119 meter, inklusief de toren.
De lengte van et dwasschip is 49 meter (butenwarks).
De middenbeuk van et koor is 12,14 meter bried.
De gewulfhoogte in et koor is 31,50 meter.
De nokke van et dak van de karke leit 41,60 meter boven de grond.
Et torengrondvlak meet 19,30 bi'j 19,50 meter.
De toren is 112,32 meter hoge.