Vaals

**Vaals**
	Gemeynde in Neaderland
(Details)	(Details)
	Situering
Provinsy	Limbörg
Koordinaten	50° 46′ 0″ NB, 6° 1′ 0″ OL
	Algemeyn
Uppervlakde	23,90 km²
Inwöäners (1 juli 2021)	10.025? ; (420 inw./km²)
Bestüürscentrum	Vaals
	Polityk
Börgemeyster (lyst)	Harry Leunessen
	Ekonomy
Gemiddeld inkommen (2012)	€ 29.100 per huusholden
Gem. WOZ-wårde (2014)	€ 155.000
WW-uutkeringen (2014)	34 per 1000 inw.
	Oaverig
Postkode(s)	6290-6295
CBS-kode	0981
CBS-wykindeling	see wyken en büürten
Amsterdamske kode	10007
Websteade	www.vaals.nl
	; Bevölkingspiramide (2008)
Portaal	Neaderland

Vaals (ripuarisk limbörgsk: Vols) is ne gemeynde in et süüdousten van de neaderlandske provinsy Limbörg. Vaals is ouk de höyvdplaats van de gemeynde. Vaals hevt nen uppervlakde van 23,90 km² en en inwöänertal van 10.025 (1 juli 2021, brun: CBS). Vaals is de gemeynde in Neaderland med et höygsten percentage inwöäners med nen westersken migratsyachtergrund, up 1 januari 2020 had 46,8% van de inwöäners nen westersken migratsyachtergrund. Ümdat Vaals ne nåbergemeynde is van et düütsken Aken hevt in totål 35,7% (1 januari 2020) van de inwöäners nen düütsken migratsyachtergrund.

Binnen de gemeynde bevindet sich den Vaalskerbarg.

Geografy

Geology, landskap

Sou en twey miljoon jår eleden was et gebeed rundum Vaals vry vlak. Et ströymgebeed van den Mås verleep doodestyds langs de lyn Eijsden, Epen en Vijlen richting et noordousten. Hyrin kwam verandering döärdat et Ardennengebeed umhoug kwam. Ouk Vaals en umstreken stegen ten upsichte van de Måsvallei. Hyrdöär verskoof den Mås richting Maastricht. De vele syderivyren en bekkens slepen öär eigen dalen in et gebeed, wåran et Hövelland synen huudigen vorm too danken hevt.

Vaals is feitelyk eleagen up den rand van nen lang eleden uuteblüsde vulkaan. Aken ligt in den kråter, dårum bünt dår termale brunnen anweasig. Under Vaals en umgeving bevindet sich et souenåmde Vaalsker Gröönsand. Dit is ne afsetting van nen vroggeren see, den besteyt uut glaukonyt- en kleiholdend sand dee sou kompakt bünt, dat et grundwåter neet kan wegsinken ov boavenkomen. Up plaatsen, wår dissen låg wordt underbroken, untståt brunnen. Disse brunnen voodet de Zieversbekke en de Selzerbekke. Andere bekken in de gemeynde bunt de Hermansbekke, Harleserbekke, Lombergbekke, Hermensbekke, Berversbergbekke en de Cottesserbekke.

Et dorp Vaals ligt in et dal tüsken den Sneebarg in et noorden en de Vaalskerbarg in et süúden. Den Sneebarg (düütsk: Schneeberg) danket syne nåme an den kalkgrund den in den sommer nen upvallend lichte kleur hevt in vergelyking med de umringende grunden. Ouk de meyste andere kernen in de gemeynde ligget in et dal. Ne uutsundering vörmt Vijlen, dat sich et höygstelegenen dorp van Neaderland nömen mag. In de gemeynde Vaals ligt et höygsten pünt (van et vasteland) van Neaderland, den Vaalskerbarg (vrogger Hubertusbarg). Den top van den Vaalskerbarg, wår sich ouk et Dreelandenpünt bevindet, ligt up 322,4 meter NAP.

Geografiske ligging

Vaals ligt direkt an de ryksgrens van Neaderland, ten westen van Aken. Vaals is bynå vastegröid an de düütske stad en kan eseen wörden as ne vöärstad van Aken. Ten süüden van Vaals, in Belgie, ligt et dorp Gemmenich dat töt de waalske gemeynde Blieberg (fransk: Plombières) behöört. De gemeynde Vaals behöört med Sittard-Geleen, Echt-Susteren en Gulpen-Wittem töt de veer neaderlandske gemeynden dee souwal aan Düütskland as an Belgie grenset. De vöäruuteskoven, perifere ligging van Vaals – en Süüdlimbörg in et algemeyn – wördet esymboliseerd med den term "balkon van Europa".

Demografy

De gemeynde Vaals hevt yts minder as 10.000 inwöäners, en getal dat al eynige jåren dålt döär en låg geboartecyfer, ekombineerd med en houg starvtecyfer en en negativ migratsysaldo. Hyrdöär hevt de gemeynde en toonemend antal problemen, samenhangend med vergrysing en bevölkingskrimp. Tüsken 1999 en 2009 was Vaals selvs de gemeynde med de gröytste procentuele krimp in Neaderland (ruum 10%).^[1]

In de gemeynde Vaals ligget veer karkdörpen, wårvan et antal inwoners up 1 januari 2005 (1 januari 2021 vöär Vaals, Vijlen en Lemiers) bedroog:

neadersassiske nåme	limbörgske nåme	Antal
Vaals	Vols	7.920
Vijlen	Viele	1.395
Lemiers	Lemieësj	750
Holset	Hozelt	160
(Brun: CBS)

Neaven disse veer kernen bevindet sich in de gemeynde negen gehüchten en nåberskappen, dee alle minder as 200 inwöäners hebbet: Camerig, Cottessen, Harles, Mamelis, Melleschet, Raren, Rott en Wolfhaag.

As gevolg van et feit dat Vaals ne nåbergemeynde is van et düütsken Aken, hevt 26% van de inwöäners van Vaals de düütske natsionaliteit.

Geskydenis

Et grundgebeed van de gemeynde Vaals is al heyl lange bewoond. In de Vijlenerbössen bünt umstreaks 7000 jår olde gravhöövels evunden uut den tyd van de Bandkeramiske kultuur (see Gravhöövels Vijlenerbos). By Lemiers bünt de resten van ne romeinske villa upegråven (see romeinske villa Lemiers).

Vaals wördt vöär et eyrst in de skrivtelike brunnen enöömd in 1041. De plaatse heteden destyds Vals of Vallis, wat dal beteykent. De nåme kömt vöär in nen akte wårin keiser Hendrik III goder in Holset, Lemiers, Vijlen en Mamelis skunk an et Sint-Adelbertstift in Aken. Um disse landeryen too underskeiden van andere besittingen in Aken, wear espröäken van de landeryen "up den barg" (Laurensberg?) en "in et dal" (in Vallis). In den tyd lag et centrum van de huudige gemeynde Vaals neet in de plaatse Vaals, mår in et dörpken Holset, wår ouk den hougen rechtbank evästigd was. Van de lågere rechtbanken in Vaalsbroek, Vijlen en Einrade könden lüde in Holset in höyger beroop gån.

Vaals was elegen an de van oarsprung romeinske heerbåne van Aken når Maastricht en de eaveneyns seyr olde weg van Rolduc når Moresnet. In de middeleywen lag Vaals in et land van 's Hertogenråde, dat bestüürd wear vanuut den bürcht Rode in Herzogenrath. Låter ging et, såmen med et hertogdom Limbörg, et gråvskap Dalhem en et land van Valkenburg deyl uutmåken van de landen van Oavermås van et hertogdom Brabant, dat noch weder låter underdeyl wear van de Buurgondiske Neaderlanden. In et ousten grensden Vaals an de ryksstad Aken, wår de landsgrensen wearen emarkeerd döär middel van grenssteynen en nen landweer (ov landgråv). Van de 94 grenssteynen, vöärseen van den ryksdüütsken adelår, bünt der now noch en 20-tal oaver, wårvan den oldesten uut 1386 dateert. Den landweer, nen 70 km langen greppel, wear in 1419 egråven um et Ryk van Aken too beskermen teagen den buurgondisken ekspansydrivt.

In den stryd teagen de Spanjaarden trökkeden de truupen van Willem van Oranje in 1568 döär Vaals en plünderden de dorpskark. Ouk nå de Vrede van Münster blev de ståtkundige positsy van Vaals noch eynige tyd unduudelik. By et Partagetraktåt van 1661 wear Vaals an de Republyk der Seaven Vereynigde Neaderlanden tooeweasen. Et wear bestüürd as deyl van de Generaliteitslanden. Döär et untwikkelen van nen staatsken machtsbasis in de regio wear en begin emåked med de låtere indeling van Süüdlimbörg by Neaderland.

Et mausoleum van de family Von Clermont up et landgood Vaalsbroek

In de 18e eywe vestigden sich gegoode bürgers uut Aken in Vaals, våk vanweagen de relative godsdeenstvryheyd dee sy as Lutheranen genöteden in et staatsken Vaals. De inwykelingen sörgden dervöär dat in Vaals de tekstylindustry tot blöi kwam en et ne welvårende industryplaatse wear. Eynen van disse fabrikanten was Johann Arnold von Clermont, den sich in 1761 vanuut Aken hyr vestigden en der nen låkenfabryk uprichteden med avnemers in Prüüssen, Oustenryk, Frankryk, Polen en Rüsland. En grout antal monumentale gebowen in Vaals dateret uut dissen tyd.

In 1803 besocht Napoleon Bonaparte med syne gemalin Joséphine de Beauharnais Vaals en umstreken en bracht de nacht döär in het buutenverblyf Kasteel Bloemendal van de family Von Clermont. Tydens et Kongres van Wenen in 1813 wear Aken (en et düütsken Rynland) by Prüüssen inedeyld, en Vaals (med en deyl van Limbörg) by et Vereynigd Koaningryk der Neaderlanden. Officieus wear Vaals pas in 1815 döär doomåligen guuverneur Sack in besit enömen. Vaals most sich vanav dat moment up 'Holland' gån orienteren en vöärdan alle ambtelike korrespondentsy in et neaderlandsk vooren.

Et Veerlandenpünt up ne olde ansichtkårte

Nå de unavhankelykheydsverklåring van Belgie in 1830, behöörden Vaals van 1830 töt 1839 officieel by et koaningryk Belgie. Van 1839 töt 1919 was er in et vaalsker Preusbos sprke van en veergrensenpünt med de grensen van Prüüssen, Neaderland, Belgie en Neutraal Moresnet. Skounwal sou enöömd, was der gin echt veerlandenpünt, umdat Neutraal Moresnet ginnen ståt was. In Vaals herinnert de stråtnåme Viergrenzenweg an disse markwårdige situatsy. Nådat Duitsland den Eyrsten Werldoorlog verloor, kwam in 1919 Neutraal Moresnet by et koaningryk Belgie, soudat et 'veerlandenpünt' en dreelandenpünt wear. By et officielen ståtkündigen dreelandenpünt wearen umstreeks dissen tyd vöär et tuurisme de grensen tüsken Belgie, Düütskland en Neaderland visueel herkenbår emåked (see Dreelandenpünt Vaals).

Döär toonemende konkurrentsy en döär politike avsluuting van et düütsken en belgisken achterland leep de industry vanav 1840 stark terügge in Vaals. Van ne welvårende industryplaatse wear Vaals in dee jaren meyr en untspanningsoord vöär Akenåren, dat eynigsins berücht wear döär de vele speelbanken. Der wear espröäken van et "Vaalser Paradies". Na ne felle diskussy in den gemeynderåd wear et kansspel in 1907 verböden en mosden de kasinos sluuten. Um de industry en et tuurisme weder up gang too brengen, wear in 1922 et eyrsten trajekt van de tramlyn Maastricht-Vaals eoapend tüsken Wijlre en Vaals. In 1924 wear disse döäretrökken når Maastricht.

Vöär en tydens den Tweyden Werldoorlog waren de grensen dichte en rakeden Vaals döär syn ligging eisoleerd. Nå den oorlog blöiden den handel weder up. Düütskers kwamen in disse periode vlvüldig når Vaals um too winkelen, de souenaamde "Butterfahrten". Ouk den smokkelhandel oaver de grensen van en når Belgie en Düütskland was teentallen jåren lange lukrativ. Vaalsenåren wearen ouk wal Grensülle ("grensuulen") enöömd. Dit umdat de lüde net as uulen des nachts up pad gingen um wat too verdenen an smokkelen.

Vöäle Vaalsenaren vunden in de nåoorlogske periode wark in Aken en umgeving. Vandåg den dag is Vaals ne typiske forensengemeynde, dee souwal ekonomisk as kultureel stark verbunden is med de nåbürige Domstad.

Brunnen, nöyten en/of referentsys