Heraldik

Heraldik, de Heroldskunst, bedutt Wapenwesen un ümfaat de dree Deele Wapenkunst, Wapenkunne un Wapenrecht:

Wapenkunst sünd de Regeln, wie en Wapen utsehn mutt;
Wapenkunne sünd de Regeln, wie en Wapen to lesen is;
Wapenrecht sünd de Regeln, wie en Wapen to föhren is.

De Wapenkunst in de Heraldik geiht torüch up dat 12. Johrhunnert. De Wapenkunne befaat sik dor mit, wie en Wapen tohopenstellt is un wat siene enkelten Deele un Symbole bedüden doot. De Wapenherold weer dor de Fachmann for, dat Wapen to lesen un rut to finnen, wer dor achter steken dö. Hüdigendags warrt de Pleege vun de Heraldik sunnerlich in Heraldische Vereene bedreven. As en Deel vun de Histoorsche Wetenschop höört se to de histoorschen Hölpswetenschoppen.

Historie

Vörgeschicht

Dat weer begäng, dat de Kriegslüde un sunnerlich de Heerföhrers vun de Völker vun Babylon, Persien un China Teken un Figuren up ehre Schiller un Flaggen sett hefft. Ok up de Schiller vun de olen Greken weern allerhand Deerter to sehn, as Löwen, Peer, Hunne, Wildswiene oder Vagels. Ok Rom siene Kohorten un Legionen hefft ehre egen Symbole un Teken harrt.

Man in düsse Tieden weern de Biller up de Schiller sunnerlich Smuck. Bovenhen schollen se dat Böse afwennen. Wichtig weer in de groten Slachten avers de Feldfarv vun Standarten, Fahnen un Kledaasch vun de Kriegers, dat een ok vun wiet weg sehn konn, wo se henhören döen. Man for jedeen Kriegstog, ja sogor for jede enkelte Slacht konnen de Feldfarven nee fastsett weern, meist so, as bi de Footballspeele hüdigendags in jede Speeltied un in jedet Speel annere Trikots bruukt weern könnt.

Ut düsse verscheden Feldfarven sünd later de Flaggen vun wurrn, de to en Verband fast torekent weert. Ok hüdigendags is dat so, dat militäärsche Verbänn neven de Staatsflaggen noch egen Kriegsflaggen, Farven un Kennteken hefft. Ut de allerhand Schildfarven, -formen un upmaalten Teken vun de Militärverbänn hefft sik later de Schildwapen utspunnen.

Middeloller

As de Feudalismus in dat Middeloller upkamen dö, dor hefft sik de Hüser vun de Herrschers egene Teken utsocht. Bi grote Kriegstöge konn dat angahn, dat en ganze Reeg vun Herrscherhüser tohopen in’n Krieg trocken is. Dor is dat denn jummers wichtiger bi wurrn, wat for Farven un Teken up de ehre Schiller to sehn weern. So is dat anfungen un eenfache Munsters un en Reeg vun Farven sünd tohopenstellt wurrn. Bit in de Midden vun dat 12. Johrhunnert hungen düsse Farven un Teken avers an de Person. Jedereen konn sik sülms utsöken, wat vun Teken he nehmen woll un of he jem, amenne en poor Mol in’n Leven, wesseln dö. Dat änner sik mit de Johre, sunnerlich bi de Krüüztöge, as denn ok Arvschiller upkamen döen.

Bi de Ridderturniere hefft de Mannslüde, de dor mitmaakt hefft, ehr egen Wapen oder dat vun ehren Lehnsherrn up dat Schild dragen. De Ridders weern ja unner de Rüstung meist nich to kennen. Vunwegen de Blasonerung vun de Teken, mit de de Ridders utropen wurrn sünd, wenn se bi en Turnier ankamen döen, konn denn jedereen rutfinnen, to wat for en Huus en Ridder unner siene Rüstung tohören dö. De Wapen ut düsse eerste Tied vun de Heraldik weern also dörchut praktisch.

Renaissance

As de Renaissance upkeem, weer dat bilüttjen mit de groten Ridderturniere toenn. As de Füerwapen in dat 16. Johrhunnert upkemen, weern Krieg un Striet un ok Sport mit Rüstung, Schild, Lanz un Sweert gau to Enn. Midderwielen harrn de Wapen avers de Funktion overnahmen, Herrschop, Besitt un Familie dor to stellen. Wapen weern nu up Segels, Stadtdoren, Palastportalen un Festungsmuern to sehn.

Barock un Rokoko

In dat Barock sünd de Wapen jummers unbanniger wurrn. Dat klassische Maat is dor bi verlaten wurrn. Dat Umto un de Prunkstücke stunnen vörweg bi dat Tohopenstellen vun en Wapen. Dat normole Böverwapen is sunnerlich in dat Rokoko upgeven wurrn un an sien Stäe sünd denn Kartuschen mit allerhand Ornamente bruukt wurrn. De enkelten Elemente vun en Wapen hefft ehren egen Weert verlaren un sund to’n Deel man bloß as Dekoration insett wurrn un um de smückten Kartuschen ut to füllen.

Nutied

De Upnahm in en Wapenrull bedüüd, dat anners numms dat sülvige Wapen dregen dröff. So to seggen is dat Wapen dor en Vörlöper vun de Schutzmarke in de börgerliche Tied mit ween.

Na dat düütsche Recht draff hüdigendags jede natürliche oder Juristische Person en egen Wapen utwählen un bruken. Düt Wapen draff denn, just as bi dat Naamrecht in dat Borgerliche Gesettbook, nich vun annere Lüde bruukt weern.

Anners sütt dat in Öösterriek ut. Dor dröövt bloß Bund, Länner un Gemeenen en Wapen föhren, man nich Privatpersonen. Man up de annere Siet warrt dor nich so nippe henkeken. En Problem is man doch, dat en privat Wapen keen Rechtschutz geneten deit.

Bi de Völker, de Engelsch snacken doot, gifft dat bit up den hüdigen Dag Heroldsämter, de pröven doot, of en Wapen bruukt weern draff un de upteken doot, wat for en Wapen wählt wurrn is. Ok veel Lüde, de eerst in de Nutied to’n Ridder slahn wurrn sünd, hefft ehr egen Wapen, as t.B. Elton John oder Paul McCartney.

Wie en Wapen tohopensett is

De Schild

En eenfarvten Wapenschild kann al en vullstännig Wapen ween. Man dor kann nich mit utdrückt weern, to wat for en Stand de Inhebber vun en Wapen tohöört un mit wat for Familien he tosamenhangt. Ganz eenfache Wapen gifft dat bloß in ganz ole Tieden oder bi Schiller, de mit Afsicht allgemeen holen sünd, as bi de Landsmannschoppen in de Swiez. In de Wapenrull warrt avers en Vullwapen indragen. Dor höört tominnst en Schild to mit de Teken vun den Stand dor umto. Bi Ridders sitt denn jummerlos en Helm över dat Schild, bi Wapen vun Städer is dor alltied en Wapenkroon to sehn. Dat is man roor, dat to en Vullwapen en ganze Reeg vun Wapenschiller, Helme, Wapendregers un Spröökbänner tohöört.

Wat dor noch to kummt

An’n meisten kummt bi en Vullwapen en Helm boven över, mit Helmsmuck boven up un en Helmdeeken umto, to dat Schild hento. Dat dutt up den festlichen Uptridd vun den Ridder hen, wenn he bi en Turnier intrecken deit. Dat Halskleenood an en Helm, dat nich blasoneert warrt, drückt ut, dat de Ridder Liddmaat is bi en Turniersellschop. Bi Wapen vun Borgerlüde fehlt dat. En Wapen vun den Hoochadel hett faken noch en Schildholler un en Wapenmantel oder bi Monarken, de regeern doot, en Wapentelt dor mit bi. Dat mutt avers nich ween, wenn dat en vullstännig Wapen ween schall. Wenn dor keen Helm bi is, warrt dor jummers mit kloor maakt, dat de Inhebber nich to de Kriegslüde tohöört, sunnerlich bi Stadtwapen un Karkenwapen.

Rechts/links un vörn/achtern in de Heraldik

Lüde, de keen sunnerliche Kunne vun de Heraldik hefft, kaamt faken dör'nanner mit de heraldischen Utdrück links un rechts, vunwegen dat „heraldisch rechts“ de Siet is, de bi't Ankieken vun en Wapen links liggt (towielen ok vörn benömmt). Just so is „links“ oder achtern de rechte Siet vun en Wapen. Dat kummt noch vun de Tied her, as dat Wapen in'n Krieg oder Turnier up dat Schild upmaalt weer. De Mann stunn ja achter dat Schild un wat for den Fiend gegen em over de linke Siet vun dat Wapen weer, weer for em sülms de rechte usw. Vunwegen dat de Schild meist an den linken Arm fastmaakt weer, weer de Siet, de vun den Dreger vun dat Schild ut bekeken de linke Siet weer, de achterliche Siet, wenn he den Arm utrecken dö. Un de vun em ut bekeken rechte Siet weer vörn, wenn he den Arm utreckt harr. So kummt dat, dat „links“ un achtern Synonyme sünd, un „rechts“ un vörn ok.

Wie dat Schild unnerdeelt is

An un for sik kann dat Wapenschild dör lootrechte un waagrechte Lienen in Feller updeelt weern. Wenn dat Schild dör waagrechte Lienen indeelt warrt, hett dat böverste Druddel „Schildhööfdt“, dat Middeldruddel warrt „Middelstäe“ benömmt un dat unnerste Druddel is de „Schildfoot“. Wenn dat Schild dör lootrechte Lienen indeelt is, denn heet de lunke Siet (vun den Ankieker ut) de „rechte Flank“, de Midden heet de „Hartstäe“ un de rechte Siet heet de „lunke Flanke“ (kiek boven unner „Rechts un links in de Heraldik“).

Wat up dat Schild to sehn is

Grundsaken: Heroldsbiller un Gemeene Figuren

Wenn en Schild dör Lienen unnerdeelt un in de Feller Farven un Metalle gegen’anner sett wurrn sünd, denn so heet dat „Heroldsbild“ oder „Heroldstück“. Ok warrt dor woll „Ehrenstück“ to seggt. Dor höört to, dat de Lienen vun Schildrand to Schildrand langt.

„Heroldstück“ warrt up de eene Siet ok woll to dat Heroldsbild seggt, up de annere Siet bedutt dat avers noch en Unnerscheed gegen dat Heroldbild over. Dat Heroldsbild an sik is dat Schild, so, as dat dör Lienen een oder mehrmolen updeelt is un dat Heroldstück sünd de Teken, wo en Schild mit updeelt wurrn is, as Balken, Schragen Balken, Pahl, dörlopen Krüüz un annere.

De Schild kann ok nich blot mit grade Lienen updeelt weer, man upsneden weern in allerhand Formen, as Bulgen, Tinnen, Borden oder en Schildhööft, dat dör Tahnsnitt aftrennt is. Dat höört allens to de Heroldsbiller mit to.

Gegenstänn, de up den Schild dorstellt sünd, weert „Gemeene Figuren“ nömmt. Düsse Gemeenen Figuren verscheelt sik in

„natüürliche“ (dat sünd u. a. Minschen, Deerter un Planten)
Misch-, Fabel-, Märken- un Phantasiefiguren (Draken, Griepen etc.)
„künstliche“, as Borgen un annere Bowarke, Wapen, Warktüge un annere Gegenstänn ut’n Alldag, as Slötels, wo dat ok hier
unwirkliche Mischobjekte bi gifft.

All düsse Elemente könnt ok tohopenstellt weern. So gifft dat en groten Barg an Wapen, de sik all verscheelt.

Biteken

Biteken sünd lüttjere Teken. Towielen goht se torüch up en bestimmte Person. De „Faden“ is en smallen schragen Balken, de over den Wapenschild trocken is. Schraag rechts, vun dat rechte Bövereck na dat lunke Unnereck tagen bedutt he en jungere Lien oder en Nevenlien vun dat Huus. Schraag lunks, vun dat lunke Bövereck na dat rechte Unnereck tagen steiht he for en Bastard, de woll to dat Geslecht tohören, avers nich ut en Eh afstammen deit (vundeswegen Bastardfaden). Wenn de Faden afkört is, heet he rechten oder lunken „Inbrook“ un hett siene Stäe in dat Hart vun den Schild. Allerhand Wapen hefft ok en „Schildrand“, de sik stark afsetten deit gegen dat Heroldsbild. Sunnerlich in Spanien kummt dat vor, un ok in dat Staatswapen vun Portugal. Up den Rand könnt ok lüttje Figuren sitten.

Freeviddels

Freeviddel, ok leddig Viddel, is in de Heraldik de Naam for en lüttjet Feld oder en lüttjen Platz in de rechte oder lunke Bövereck vun en Schild ahn Wapenbild. In de düütsche Heraldik is dat man roor, man in de Heraldik in Frankriek to Napoleon siene Tied hett dat en wichtige Rull speelt.

Blasoneren

As de eersten Wapenrullen un Wapenregisters upkamen sünd, hett sik en Kunstspraak utspunnen: De Blasoneerung. De hett dat mööglich maakt, en Wapen in Schrift un Woort slank un akraat so to beschrieven, dat dat ahn Fehler kloor weer, um wen sien Wapen sik dat nu hannelt. De Utdruck kummt vun dat franzöösche Woort „Blason“, wat Wapenschild bedüden deit.

De Kunst vun dat Blasoneren is toeerst upkamen vun dat 13. Johrhunnert af an. Wieter utspunnen hett se sik denn sunnerlich in dat 17. un 18. Johrhunnert. Nich up eenmol, man mit de Tied, as bi dat ganze Wapenwesen, is so en Kunstspraak tostann kamen, toeerst meist up Franzöösch, de weer fein utarbeit’ un konn mit wenig Wöer de Wapenschiller akraat beschrieven.

In düsse Reeg warrt bi de Blasonerung vörgahn

Dat Feld
Dat zentral Stück (Heroldsbild, gemeene Figur)
Wenn up dat zentrale Stück noch annere Saken to sehn sünd oder dor mit verbunnen sünd, folgt se hier
De Biteken
Allerhand Feller in’t Schild: De Feller weert beschreven na de Reeg vun de Schildstäen
Anners wat, as Middelschild oder Hartstück un de Figuren dor in
dat Böverwapen: Helmsmuck, Helmdeken
tolest de Prunkstücke, as Schildholler, Wahlspröök un Wapenmantel

Wat for Farven in de Heraldik bruukt weert

Tingerung weert de Heraldischen Regeln dor for nömmt, up wat for en Aart wat for Farven bruukt weern könnt. Dat Woort kummt vun Latiensch tinctura, Black.

Na de Regeln vun de Heraldik schöllt Wapen, ok wat de Farv angeiht, eenfach holen weern. De Farven, de bruukt weern könnt, weert alltohopen „heraldische Tinkturen“ nömmt. Vun „Farven“ warrt nich snackt, vunwegen dat Geel un Witt in de Heraldik nich to de „Farven“ tohöört, man druckt oder maalt for de beiden heraldischen „Metalle“ Gold un Sülver instaht.

For dat Dorstellen vun Wapen weert man blot en poor Farvweerte bruukt, de in de Blasonerung akraat beschreven weern könnt. Wenn Tinkturen nich in Farv, man swart-witt wietergeven weert, weert dor Schraffuren for bruukt.

„Metalle“ sünd in de Heraldik Gold un Sülver.
„Farven“ sünd in de Heraldik Rood, Blau, Swatt, Gröön. Wat roorer sünd Purpur, Bruun un Gries.
„Pelzwarks“ sünd Munsterformen, de torüchgaht up dat Fell vun Deerter, as Hermelin. Se weert as Tinktur ankeken, vunwegen dat se de Feller utfüllen könnt.

De „heraldische Farvregel“ seggt:

Reine Farven ahn Schaddens oder Unnerschede weert bruukt
In en Wapen draff nich Metall an Metall grenzen (Sülver/Gold nich an Gold/Sülver) un Farv draff nich an Farv grenzen. De Farv mutt also gegen en Metall over stahn. Pelzwark kann tohopen mit Farven un ok mit Metalle bruukt weern.
All Farven hefft den lieken Weert. Keen Farv steiht in’n Rang over en annere.
Allens, wat in en Wapen dorstellt weern schall, kann in jede heraldische Tinktur dorstellt weern.

Literatur

Milan Buben: Heraldik. Verlag Albatros, Prag 1987.
Václav Vok Filip: Einführung in die Heraldik. Steiner, Stuttgart 1999, ISBN 3-515-07559-3, (Historische Grundwissenschaften in Einzeldarstellungen 3).
Franz Gall: Österreichische Wappenkunde. Handbuch der Wappenwissenschaft. 3. unveränderte Auflage. Böhlau, Wien u. a. 1996. XIV, 448 S. ISBN 3-205-98646-6.
Adolf Matthias Hildebrandt (Hsg.): Wappenfibel. Handbuch der Heraldik. 19. verbesserte und erweiterte Auflage. Degener, Neustadt an der Aisch 1998, ISBN 3-7686-7014-7.
Walter Leonhard: Das grosse Buch der Wappenkunst. Entwicklung, Elemente, Bildmotive, Gestaltung Bechtermünz-Verlag, Augsborg 2002, ISBN 3-8289-0768-7.
Ottfried Neubecker, J. P. Brooke-Little: Heraldik. Ihr Ursprung, Sinn und Wert. Orbis, München 2002, ISBN 3-572-01344-5.
Ottfried Neubecker: Wappenkunde. Sonderausgabe. Bassermann, München 2007, ISBN 978-3-8094-2089-7.
Gert Oswald: Lexikon der Heraldik. Bibliographaphisches Institut, Mannheim u. a. 1985, ISBN 3-411-02149-7.
Georg Scheibelreiter: Heraldik. Oldenbourg, Wien u. a. 2006, ISBN 3-486-57751-4, (Oldenbourg historische Hilfswissenschaften 1).
Rudolf von Stillfried-Rattonitz, O. Hildebrandt: Des Conrad Grünenbergs, Ritters und Bürgers zu Constenz, Wappenbuch – vollbracht am nünden Tag des Abrellen, do man zalt tusend vierhundert drü und achtzig jar, in Farbendruck neu herausgegeben, Görlitz 1875, CLXVII,Mit farbigem Titelblatt, zwei farbigen Frontispizen und 331 farbigen Wappentafeln mit 2000 Wappen; als Faksimile neu erschienen Fines Mundi Verlag, Saarbrücken 2009.
Carl Alexander von Volborth: Heraldik aus aller Welt in Farben. Von den Anfängen bis zur Gegenwart. Universitas-Verlag, Berlin 1972, (Originaltitel: Alverdens heraldik in farver).
Ströhl, Hugo Gerard: Heraldischer Atlas, Stuttgart, 1899 (reprint: Milano, Edizioni Orsini De Marzo, 2010, ISBN 978-88-7531-074-5).

Literaturangaben aus der Bibliographischen Datensammlung zu den Geschichtlichen Hilfswissenschaften von Georg Vogeler

Weblenken

Düütschland

Regeln der deutschen Heraldik von Dr. Bernhard Peter
Heraldik-Wiki
Verein HEROLD, Berlin (Düütsche Wapenrull)
Vereen „Zum Kleeblatt, Hannober (Neddersassische Wapenrull)

Swiez

Wappensammlungen

Gröttste Wapensammlung vun Gemeenden un Gebietskörperschaftenut de ganze Welt (engelsch)
Franzöösche Siet mit sunnerlich veel Wapen ut dat Middeloller
perso.numericable.fr – Britische Heraldiksiet, mit Togang to allerhand Wapenrullen ut dat Middeloller ut Frankriek un England (engelsch)
Sammlung vun Wapenphotos mitVerklaren, Oortsregister, Namensregister praat stellt vun Dr. Bernhard Peter

Belege