Novi Sad
| Novi Sad | |||
| Нови Сад | |||
| by | |||
 | |||
|
|||
| Motto: Grad po meri građana – «Byen for innbyggjarane sitt behov» | |||
| Kallenamn: Serbisk Aten | |||
| Land |  Serbia
| ||
|---|---|---|---|
| Region | Vojvodina | ||
| Distrikt | Sør-Bačka | ||
| Høgd | 80 m | ||
| Areal | 106,2 km² | ||
| Folketal | 368 967 (2022[1]) | ||
| Grunnlagd | 1694 | ||
| Postnummer | 21000 | ||
| Retningsnummer | +381(0)21 | ||
| Bilnummer | NS | ||
 Novi Sad 45°15′52″N 19°49′54″E / 45.264444444444°N 19.831666666667°E | |||
 Kart som viser Novi Sad i Serbia.
| |||
| Wikimedia Commons: Novi Sad | |||
Novi Sad (kyrillisk skrift Нови Сад; ungarsk Újvidék; slovakisk Nový Sad, tysk Neusatz) er den nest største byen i Serbia, etter Beograd. Han ligg nord i landet og er det administrative senteret i regionen Vojvodina og distriktet Sør-Bačka. Byen ligg ved breidda av Donau og Donau-Tisa-Donau-kanalen på nordsida av fjellet Fruška Gora.
Novi Sad har vel 350 000 innbyggjarar (2022).[1][2] Han vart grunnlagd i 1694 og har sidan den gong vore eit senter for serbisk kultur. Dette har gjeve han kallenamnet «Serbisk Aten». I dag er Novi Sad både eit økonomisk eit og kulturelt sentrum[3] med ei viktig stilling i serbisk finans og industri.
Historie
[endre | endre wikiteksten]
Opphav
[endre | endre wikiteksten]Det har vore menneskeleg busetnad i området der Novi Sad i dag ligg sidan steinalderen (om lag 4500 f.Kr.). Denne busetnaden låg på høgresida av Donau, der dagens Petrovaradin ligg. Regionen vart erobra av keltarar (på 300-talet f.Kr.) og av romarane i det første hundreåret f.Kr. Keltarane grunnla den første festninga i området, som låg på høgresida av Donau. Under Romarriket vart det bygd ei større festning i det første hundreåret e.Kr. kalla Cusum. Dette vart ein del av det romerske Pannonia. På 400-talet vart Cusum øydelagd under invasjonen til hunarane.
Mot slutten av 400-talet hadde austromarane bygd opp att byen og kalla han Cusum og Petrikon. Byen vart seinare erobra av austgotarar, gepidar, avarar, frankarar, bulgarar, og igjen av austromarane.
Regionen vart erobra av Kongedømet Ungarn mellom 900- og 1100-talet. Byen vart først nemnd som Petrovaradin (Pétervárad) i kjelder frå 1237. Same året vart fleire andre busetnader her nemnde. Mellom 1526 og 1687 var regionen under Det osmanske riket. Dei fleste landsbyane her vart då busett av etniske serbarar.
Grunnlegginga av Novi Sad
[endre | endre wikiteksten]Då Habsburg tok over området mot slutten av 1600-talet hadde ikkje folk med ortodoks tru lov å busetje seg i Petrovaradin, og serbarar fekk derfor ikkje byggje heimane sine her. På grunn av dette vart ein ny busetnad grunnlagd i 1694 på andre sida av Donau. Det første namnet på denne nye busetnaden var Den serbiske byen (Ratzen Stadt). Eit anna namn på busetnaden var Petrovaradinski Šanac. I 1718 flytta innbyggjarane i landsbyen Almaš til Petrovaradinski Šanac, der dei grunnla Almaški Kraj (Almaš-kvarteret).
Etter ei folketeljing i 1720 hadde Ratzen Stadt 112 serbisk, 14 tyske og 5 ungarske hus. Busetnaden fekk offisielt namnet Novi Sad (Neoplanta på latin) i 1748 då han vart ein «fri kongeleg by».
Det meste av 1700- og 1800-talet var Novi Sad den største byen i verda busett av etniske serbarar. Han var eit kulturelt og politisk senter for serbarar, som ikkje hadde sin eigen nasjonalstat på denne tida. På grunn av den kulturelle og politiske påverknaden, vart Novi Sad kalla «Serbisk Aten» (Srpska Atina på serbisk). Etter ei folketejling i 1843 hadde Novi Sad 17 332 innbyggjarar. Den største etniske gruppa var serbarar, etterfølgd av tyskarar. Byen hadde også mange ungarsk innbyggjarar.[3]
Under revolusjonane i 1848 var Novi Sad ein del av Serbisk Vojvodina, ein serbisk sjølvstyrt region i Habsburgmonarkiet. I 1849 bombarderte den ungarske hæren byen frå Petrovaradin festning og øydela byen. I 1850 var det berre litt over 7000 innbyggjarar att. Mellom 1849 og 1860 vart byen ein del av det fråskilde austerrikske kronlandet Vojvodina av Serbia og Tamiš Banat. Etter at denne provinsen vart løyst opp, vart byen ein del av Bačka-Bodrog fylke.
Etter 1867 vart Novi Sad ein del av den ungarske delen av Austerrike-Ungarn. I denne perioden førte ungarniseringa av området til at den demografiske strukturen endra seg drastisk frå å vere dominert av serbarar til å verte meir etnisk blanda.
Etter den første verdskrigen
[endre | endre wikiteksten]
25. november 1918 erklærte den serbiske forsamlinga Bunjevci, og andre nasjonar i Vojvodina ein union mellom regionen Vojvodina og kongedømet Serbia. Dette vart gjort i Novi Sad. Sidan 1. desember 1918 var Novi Sad ein del av Kongedømet av serbarar, kroatar og slovenarar, og i 1929 vart han hovudstad i Donau Banovina, ein provins i Kongedømet Jugoslavia.
I 1941 vart Kongedømet Jugoslavia invadert og delt mellom aksemaktene, og dei nordlege delane med Novi Sad vart annektert av Ungarn. Under den andre verdskrigen vart om lag 5000 innbyggjarar myrda og mange andre vart flytta til andre stader. I løpet av det tre dagar lange Novi Sad-raidet i 1942 (21.-23. januar 1942) tok det ungarske politiet livet av 1246 innbyggjarar, mellom andre 800 jødar. Lika deira vart kasta i isvatnet i Donau. Totalt mista rundt 2500 menneske livet i raidet.[4][5] Innbyggjarar av alle folkeslag kjempa imot autoriteten frå aksemaktene.[5] I 1975 fekk heile byen tittelen heltestatus i Jugoslavia.
Dei kommunistiske partisanane frå Srem og Bačka gjekk inn i byen 23. oktober 1944 under leiing av Todor Gavrilovics Rilc, og tok livet av mange ungarar og tyskarar som vart skulda for å samarbeide med ungarske fascistar.
Novi Sad vart ein del av det nye sosialistiske Jugoslavia. Sidan 1945 har Novi Sad vore hovudstad i Vojvodina, ein provins Jugoslavia og Serbia. Byen opplevde ein rask industrialisering og folketalet meir enn dobla seg i perioden mellom den andre verdskrigen og oppdelinga av Jugoslavia. Etter 1992 vart Novi Sad ein del av den føderale republikken Jugoslavia, som i 2003 vart gjort om til statsunionen Serbia og Montenegro. Sidan 2006 har Novi Sad vore ein del av det sjølvstendige Serbia.
Byen vart øydelagd under NATO-bombinga i Kosovokrigen i 1999. Dei tre bruene over Donau vart øydelagd,[3] i lag med kommunikasjon, vatn og elektrisitet. Fleire bustadområde vart bombardert med klasebomber, medan oljeraffineriet vart bombardert dagleg, noko som førte til alvorleg forureining og omfattande økologiske skader.
Næringsliv
[endre | endre wikiteksten]Novi Sad er ein industriby med variert industri, mellom anna petroleumsraffinering, kjemisk, verkstads- og næringsmiddelindustri, framstilling av keramikk, elektriske apparat og anna. Det blir halde ei internasjonal landbruksmesse her kvart år.
Byen har fleire byer over Donau, elvehamn og jernbane.[3]
Administrativ inndeling
[endre | endre wikiteksten]Frå 2002 var Novi Sad delt inn i to bydelskommunar, noko ein gjekk bort frå att i 2018.[6]
- Novi Sad
- Petrovaradin
Befolkningsutvikling
[endre | endre wikiteksten]| År | Folketal[7] |
|---|---|
| 1948 | 111 358 |
| 1953 | 120 686 |
| 1961 | 155 685 |
| 1971 | 206 821 |
| 1981 | 250 138 |
| 1991 | 265 464 |
| 2002 | 299 294 |
| 2011 | 341 625 |
| 2022 | 368 967 |
Busetnader
[endre | endre wikiteksten]Dei største busetnadane i kommunen er:[7]
| Folketal 2002 | Folketal 2011 | Folketal 2022 | |
|---|---|---|---|
| Novi Sad | 191 656 | 231 798 | 260 438 |
| Veternik | 18 375 | 17 454 | 18 849 |
| Futog | 18 582 | 18 641 | 18 011 |
| Petrovaradin | 13 973 | 14 810 | 15 621 |
| Sremska Kamenica | 11 205 | 12 273 | 12 632 |
| Kać | 11 166 | 11 740 | 11 067 |
| Rumenka | 5 729 | 6 495 | 6 300 |
| Kovilj | 5 599 | 5 414 | 5 151 |
| Kisač | 5 471 | 5 091 | 4 511 |
| Bukovac | 3 585 | 3 936 | 3 636 |
| Budisava | 3 825 | 3 656 | 3 107 |
| Begeč | 3 335 | 3 325 | 3 005 |
| Čenej | 2 115 | 2 125 | 1 942 |
| Stepanovićevo | 2 214 | 2 021 | 1 848 |
Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- Denne artikkelen bygger på «Novi Sad» frå Wikipedia på engelsk, den 21. mars 2009.
Referansar
[endre | endre wikiteksten]- ↑ 1,0 1,1 «Укупан број становника, по насељеним местима / Total population, by settlements» (xlsx). Републички завод за статистику (Statistikkontoret for Republikken Serbia). Henta 30. september 2024.
- ↑ «Municipalities of Serbia, 2006». Statistical Office of the Republic of Serbia.[daud lenkje]
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 «Novi Sad» (14. februar 2009). I Store norske leksikon. Fri artikkel henta 10. mai 2015.
- ↑ David Cesarani (1997). Genocide and Rescue: The Holocaust in Hungary 1944. Berg Publishers. s. 13. ISBN 1859731260.
- ↑ 5,0 5,1 Enikő A. Sajti (Spring 2006). «The Former 'Southlands' in Serbia: 1918- 1947». The Hugnarian Quarterly. XLVII.
- ↑ «Novi Sad ukida gradske opštine (Novi Sad avviklar bydelskommunar)» (på serbisk). 02!. 12. desember 2018. Henta 30. september 2024.
- ↑ 7,0 7,1 «"Упоредни преглед броја становника 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, 2011. и 2022. године Comparative overview of the number of population in 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, 2011. and 2022."». stat.gov.rs. Statistical Office of the Republic of Serbia. Henta 30. september 2024.
Bakgrunnsstoff
[endre | endre wikiteksten]
Reiseguide for Novi Sad frå Wikivoyage