Dzik euroazjatycki

{{{nazwa łacińska}}}
{{{zoolog}}}
[[Plik:{{{grafika}}}|240x240px|alt=Ilustracja|]]
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta

{{Zwierzę infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | grafika = | TSN = | nazwa łacińska = | zoolog = Nieznane pola: "Nazwa zwyczajowa", "Rząd", "Rodzina", "Commons", "Rodzaj", "Zoolog", "Szczep", "Gatunek", "Podgromada", "Podgatunki", "Mapa", "Obrazek", "Wikispecies", "Opis_obrazka", "Podtyp", "Gromada", "Status_IUCN", "Typ", "Opis_mapy" oraz "Łacińska".

Dzik (Sus scrofa) - gatunek dużego, lądowego ssaka łożyskowego z rzędu parzystokopytnych. Sus scrofa jest jedynym przedstawicielem świniowatych w Europie. Jest przodkiem świni domowej.

Dzik jest popularnym zwierzęciem łownym i jako taki doczekał się w języku myśliwych wielu szczegółowych określeń, pozwalających w krótkich słowach opisać zwierzę i jego zachowanie. Z czasem część tej terminologii weszła do języka codziennego, a także języka zoologów. W Polsce dzik jest pospolitym przedstawicielem tzw. zwierzyny czarnej, podlega sezonowej ochronie. Samica dzika nazywana jest lochą, samiec odyńcem, a młode warchlakiem.

Występowanie i biotop

Obszar występowania

Pierwotnie Sus scrofa występował w Europie, północnej Afryce (góry Atlas) i Azji, aż po Japonię na wschodzie i Indonezję (Archipelag Malajski) na południowym-wschodzie.

Obecny, naturalny zasięg występowania dzika obejmuje tereny od północnych krańców Afryki przez środkową i południową Eurazję. Gatunek nie występuje na północy Półwyspu Skandynawskiego, Finlandii i północnej części Rosji. Na Sachalinie odkryto jedynie jego kopalne pozostałości. Nie występuje również w suchych pustyniach Mongolii, wysokich górach Azji środkowej, jak i na Wyżynie Tybetańskiej.

W Afryce przed kilkoma stuleciami dzik występował licznie na północ od Sahary oraz w dolinie Nilu, aż po obszary na południe od Chartum w Sudanie. Dziś gatunek ten jest w północnej Afryce rzadki. Podgatunki, które żyły niegdyś od południowej Turcji po Palestynę (Sus scrofa libycus) jak i od Egiptu po Sudan (Sus scrofa barbarus) uważa się za wymarłe. Na Półwyspie Arabskim dzik występuje jedynie na skrajnej północy.

W Polsce występuje na terenie całego kraju, w Tatrach nieliczny, dochodzi do górnej granicy lasu, powyżej 1400 m n.p.m..

Dziki introdukowane na Florydzie

Obszar występowania zmieniał się w przeciągu stuleci kilkakrotnie w zależności od zmian klimatycznych jak i wpływów antropogenicznych. Podczas okresów chłodu obszar ten przesuwał się na południe, w okresach cieplejszych w kierunku północnym. W ostatnich stuleciach na wielkość obszaru występowania wpływała przede wszystkim intensyfikacja rolnictwa jak i związany z tym wzrost polowań przez człowieka. W Wielkiej Brytanii dzik został wytępiony w XVII wieku, jednak wiele dzików hodowlanych uciekło z farm i wracają na niektóre tereny dawnego występowania (Kent, East Sussex, Dorset). W Danii ostatnie osobniki upolowano na początku XIX wieku. Do roku 1900 dzik znikł w Tunezji i Sudanie, do 1940 w wielu regionach Niemiec, Austrii, Szwajcarii i Włoch. Zwierze wytępiono również w Szwecji. W latach 70. XX wieku i później małe grupy dzików pouciekały jednak z zagród i obecnie populację w południowej Szwecji ocenia się na 50000-70000 osobników. Parlament (Riksdag) zaliczył niedawno dziki do fauny szwedzkiej. W ograniczonym stopniu zezwolono na polowania.

Jako zwierzyna łowna dzik został najprawdopodobniej introdukowany przed wiekami przez człowieka na Sardynii, Korsyce i Andamanach. Na pewno ze współczesnej introdukcji pochodzą populacje w Australii, Nowej Zelandii, obu Amerykach, południowej Afryce i na wielu wyspach oceanicznych.

Środowisko

Dzik jest eurytopem, unika tylko terenów otwartych i górskich. Zasiedla głównie obszary o dużej lesistości, ponieważ w lasach znajduje pokarm oraz schronienie. Idealnym siedliskiem dla niego są lasy liściaste i lasy mieszane, gdzie znajduje się najwięcej typowego dla niego pokarmu. Optymalnym środowiskiem dla tego gatunku są prawdopodobnie lasy łęgowe. Dzik dzięki swej plastyczności ekologicznej jest jednym z najważniejszych i najliczniejszych dużych ssaków naszej strefy klimatycznej.

Charakterystyka

Morfologia

Szkielet

Duży ssak o krępej budowie, z silnie rozwiniętą przednią częścią ciała i wyraźnie niższym zadem. Przeciętnie osiąga 1,1-1,5 m, a największe osobniki do 2 m długości ciała bez ogona. Na krótkiej, grubej i muskularnej szyi osadzony jest klinowaty łeb o małej mózgowioczaszce i dużej trzewioczaszce. Część przedoczna wyciągnięta w długi ryj (gwizd). Przednią krawędź ryja tworzy chrzęstna płytka nosowo-wargowa, tzw. tarcza ryjowa, zwana przez myśliwych tabakierą. Tarcza ryjowa jest naga, silnie unerwiona i dobrze umięśniona, nawilżana wydzieliną gruczołów tarczy ryjowej.

Wysoko osadzone, stojące uszy (słuchy) w kształcie trójkąta są silnie owłosione. Oczy dzika (świece) są małe, brunatne i wysoko położone. Silne, czteropalczaste nogi (biegi) średniej długości. Palce środkowe (III i IV) są większe i dłuższe, zakończone racicami, a palce zewnętrzne (II i V) mniejsze i krótsze, zakończone raciczkami (szpilami). Na twardym terenie raciczki nie dotykają podłoża.

Na końcu stosunkowo długiego ogona znajduje się pęk długich włosów. Skóra dzika ma czarny kolor. Pokryta jest okrywą włosową złożoną z twardej, elastycznej szczeciny (pióra) oraz gęstych włosów wełnistych. Samice mają po 6 par sutków.

Podstawowe dane
Długość ciała	90-200 cm
Wysokość w kłębie	55-110 cm
Długość ogona	15-40 cm
Masa ciała	samce 54-320 kg samice 35-140 kg
Dojrzałość płciowa	8-18 miesięcy
Okres godowy	od listopada do stycznia
Ciąża	108-120 dni
Liczba młodych w miocie	zwykle 3-4, maks. do 12
Długość życia	27 lat
Liczba chromosomów	36-38

W Karpatach największe samce mogą osiągać prawie 350 kg, natomiast dziki południowoeuropejskie nie dorastają do połowy tej masy.

Ubarwienie dzika jest zmienne, latem ciemniejsze. Może przechodzić od niemal czarnego przez brązowo-czerwone po płowe. Z powodu zwyczaju tarzania się w błocie jest zbliżone do barwy gleby występującej w rejonie życia osobnika. Niekiedy sierść na bokach jest tak pozlepiana żywicą, że tworzy pancerz zwany usmołem. Młode dzika, warchlaki, do 3-4 miesiąca życia mają wzdłuż tułowia czarne pasy.

U tego gatunku jest wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy. Odyniec (samiec) jest znacznie większy od lochy (samicy), a w starszym wieku bardzo rozrastają mu się fajki (kły górne). Dolne kły, zwane szablami, krzyżują się z fajkami i tworzą bardzo groźny oręż tego zwierzęcia. Sus scrofa ma największą spośród lądowych ssaków łożyskowych liczbę zębów. W uzębieniu występują wszystkie kategorie zębów, zarówno w łuku górnym jak i dolnym. Zęby boczne są typu bunodontycznego.

Wzór zębowy		I	C	P	M
44	=	3	1	4	3
		3	1	4	3

Zmysły

Najczulszym zmysłem dzików jest węch. Mają także bardzo dobrze rozwinięte zmysły smaku i słuchu. Wzrok tych zwierząt jest prawdopodobnie dobry, chociaż przez rozłożenie oczu po bokach głowy nie widzą dobrze tego, co dzieje się z przodu ciała.

Tryb życia

Dziki w błotnistym środowisku

Dziki w środowisku miejskim

Zwierzę stadne, żyjące w grupach rodzinnych nazywanych watahami. W skład gromady wchodzi od kilku do dwudziestu osobników obu płci: stara locha - przewodniczka - oraz lochy z warchlakami (młode do osiągnięcia dojrzałości płciowej). Pozostałe osobniki są słabiej związane ze stadem. Odyńce rzadko wiążą się z grupą, zwykle bytują samotnie. Watahy przebywające na wspólnych żerowiskach tworzą zgrupowanie liczące do 100 osobników.

Dziki w ciągu dnia odpoczywają w barłogach lub tarzają się w błocie. Wieczorem osobniki wyruszają na żer i pod osłoną nocy wychodzą z lasu na pola. Mogą być szkodnikami upraw.

Biegają kłusem, w galop zrywają się rzadko i potrafią nim przebiec tylko kilkaset metrów. Dobrze pływają, dlatego występują na jeziornych i rzecznych wyspach.

W stadzie dziki bardzo lubią czyścić sobie nawzajem skórę, czochrając się o pnie drzew. Czasem leżą w barłogu bardzo stłoczone. Dzik jest agresywnym zwierzęciem i w niektórych sytuacjach odważnie szarżuje na wroga. Lochy z potomstwem są szczególnie niebezpieczne.

Pożywienie

Dzik jest typowym wszystkożercą. Żywi się m.in. żołędziami, orzeszkami buczynowymi. Jest utrapieniem rolników - ryjąc, potrafi poczynić wielkie szkody, zwłaszcza w uprawach roślin bulwiastych. W runie znajduje dżdżownice, owady, gryzonie, których nory odnajduje węchem, kłącza roślin, grzyby. Zjada nawet padlinę. Zdobywa pokarm głównie przekopując ziemię swym wrażliwym, wydłużonym ryjem (gwizdem).

Rozród

Locha z warchlakami

Warchlak

Okres godowy, zwany u dzików huczką, trwa zimą - od listopada do stycznia. Po 16-20 tygodniowej ciąży locha może wydać na świat nawet 12 młodych. Locha przed porodem układa sobie legowisko z roślin.

Warchlaki rodzą się z otwartymi oczami i od razu ruszają za matką. W ciągu pierwszych dni walczą o miejsce przy sutkach, ale później ustala się już hierarchia karmienia.

Są bardzo nieodporne na niskie temperatury i jak na parzystokopytne mocno uzależnione od troskliwej opieki matki. Ssą lochę przez 3 miesiące. Po 10 miesiącach wyglądają już jak osobniki dojrzałe. Dziki w naturze dożywają 40 lat.

Podgatunki i mieszańce

Dotychczas wyróżniono kilkadziesiąt podgatunków dzika. Poniżej przedstawiono najczęściej akceptowane przez badaczy, w nawiasach podano orientacyjny zasięg występowania danego podgatunku:

• Sus scrofa scrofa - dzik środkowoeuropejski - podgatunek nominatywny (Europa)
• Sus scrofa algira (zachodnia Afryka)
• Sus scrofa attila (południowo-wschodnia Europa po Kaukaz)
• Sus scrofa cristatus (Indie i Indochiny)
• Sus scrofa davidi (Azja Południowa)
• Sus scrofa leucomystax (Chiny)
• Sus scrofa libycus (Turcja, Palestyna, Uzbekistan i Kazachstan)
• Sus scrofa majori (Włochy)
• Sus scrofa meridionalis (Andaluzja, Sardynia i Korsyka)
• Sus scrofa moupinensis (południowo-wschodnia Azja)
• Sus scrofa nigripes (Azja Środkowa)
• Sus scrofa riukiuanus (Wyspy Nansei)
• Sus scrofa sibiricus (Syberia, Mongolia)
• Sus scrofa taivanus (Tajwan)
• Sus scrofa ussuricus (Mandżuria)
• Sus scrofa vittatus - dzik azjatycki (Indonezja)

Ślad na śniegu

Niektórzy autorzy proponują uznać tylko cztery z wymienionych podgatunków:

• Sus scrofa scrofa (Europa, Afryka Północna i zachodnia Azja)
• Sus scrofa cristatus (od Azji Mniejszej do Indii)
• Sus scrofa ussuricus (północna Azja i Japonia)
• Sus scrofa vittatus (Indonezja i część Azji Południowo-Wschodniej)

Wśród podgatunków dzika często jest wymieniana - pod nazwą Sus scrofa domestica lub Sus domestica - świnia domowa. Świnia domowa jest udomowioną formą dzika, a nie jego podgatunkiem. Jej naukowa nazwa to Sus scrofa f. domestica, gdzie "f." jest skrótem od słowa "forma".

Sus scrofa może krzyżować się ze świnią brodatą (Sus barbatus) i świnią celebeską (Sus celebensis). Hybrydy dzika i świni domowej nazywane świniodzikami dają płodne potomstwo.

Znaczenie

Rola w ekosystemie

Dziki poszukujące pokarm wśród rozrzuconych przez nie śmieci na skraju Berlina

Dziki odgrywają istotną rolę w ekosystemach leśnych i polnych. W poszukiwaniu pokarmu zdzierają wierzchnie warstwy gleby, spulchniając ją i mieszając ze ściółką. Dziki zjadają padlinę, gryzonie oraz larwy i poczwarki owadów, w tym wielu szkodników lasu, przez co przyczyniają się do przywrócenia równowagi ekologicznej między światem owadów a drzewostanem. Zjadają również chore ssaki i ptaki ograniczając w ten sposób przenoszenie chorób. Młode dziki stanowią pokarm wielu drapieżników.

Znaczenie gospodarcze

Z gospodarczego punktu widzenia dziki wyrządzają sporo szkód w przyleśnych uprawach rolnych oraz łąkach. W Polsce wyrządzają szkody zwłaszcza w uprawach roślin okopowych (ziemniak, burak, rzepa i marchew), zbożowych i bobowatych. W lasach niszczą mrowiska.

Trofeum myśliwskie - oręż dzika, czyli fajki i szable

Dziki są zwierzętami łownymi zaliczanymi do zwierzyny grubej - czyli takiej, do której strzela się kulą, a nie śrutem - i tzw. zwierzyny czarnej. Poławiane przez człowieka głównie dla mięsa. Przed wynalezieniem materiałów syntetycznych ze skóry dzików wykorzystywano szczecinę. Wyprawiona skóra oraz kły dzików - w gwarze myśliwskiej nazywane orężem - stanowią cenione trofea łowieckie. Kępki włosów pobierane z grzbietu dzika są wykorzystywane przez myśliwych jako element dekoracyjny do kapelusza.

Udomowienie

Udomowioną formą dzika jest świnia domowa (Sus scrofa f. domestica) opisywana często pod nazwą Sus domestica, choć nie jest odrębnym gatunkiem.

Świnia domowa z warchlakami

Dokładny czas i miejsce domestykacji dzika nie są znane. Przypuszczalnie, ok. 11 tys. lat temu (9 tys. lat p.n.e.) niezależnie od siebie zostały udomowione dwa jego podgatunki: europejski i azjatycki. Już Karol Darwin wyróżnił wśród udomowionych świń dwie podstawowe formy, które traktował jako odrębne gatunki i opisał pod nazwą Sus scrofa dla formy europejskiej i Sus indicus dla azjatyckiej. Badania genetyczne sugerują, że udomowienie miało miejsce w Chinach i na Bliskim Wschodzie skąd świnie trafiły do Europy. Odkrycia na stanowiskach archeologicznych w Turcji wskazują na nasilenie relacji pomiędzy ludźmi a dzikami w drugiej połowie IX tysiąclecia p.n.e. Istnieje przypuszczenie, że w Europie rozwinęły się dwie linie rozwojowe świń, co może oznaczać, że poza Chinami istniały inne ośrodki domestykacji. Badacze próbują ustalić, czy udomowione świnie pojawiły się w jednym miejscu na świecie i zostały szeroko rozprzestrzenione, czy też - na co wskazują wyniki dotychczasowych badań - wraz z rozwojem cywilizacji rozprzestrzeniła się "technologia" udomowienia dziko żyjących świniowatych i wiedza ta została wykorzystana w wielu regionach Europy i Azji.

Chów dzików

Walory mięsa z dzika oraz łatwość jego utrzymania na terenie zamkniętym skłania ludzi do prowadzenia chowu dzików niezależnie od chowu wielu ras świni domowej. W Polsce do prowadzenia chowu dzików wymagana jest zgoda Ministra właściwego do spraw środowiska.

Zagrożenia i ochrona

W Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów Sus scrofa został zaliczony do kategorii LC (least concern - niskiego ryzyka) , a występujący na japońskich Wyspach Nansei (Riukiu) podgatunek S. s. riukiuanus w kategorii VU (vulnerable - narażony na wyginięcie) .

Na dziki poluje wiele drapieżników, m.in. wilki, niedźwiedzie, duże koty, krokodyle, węże, jednak największym zagrożeniem pozostaje człowiek.

W polskim prawie łowieckim dzik jest objęty ochroną sezonową. Nie można przeprowadzać polowań na lochy w okresie od 16 stycznia do 14 sierpnia, a na odyńce, wycinki, przelatki i warchlaki (przy czym za warchlaki uznaje się dziki od dnia urodzenia do dnia 31 marca następnego roku kalendarzowego) przez cały marzec. Liczebność polskiej populacji dzika szacowana jest na 74 tys. osobników.

Ze względu na ryzyko zarażenia ciężką chorobą pasożytniczą jaką jest włośnica mięso z dzika należy przed spożyciem poddawać badaniu weterynaryjnemu.

Dziki są podatne na zakażenie wirusem ASF ( w Polsce nie występuje).

Ciekawostki

Stado dzików na grudziądzkim osiedlu Strzemięcin (2007)

Jedną z bardziej znanych legendarnych mistyfikacji jest tzw. Hogzilla - monstrualnych rozmiarów dzik. W rzeczywistości mierzył on 2,25-2,4 m, a nie jak przypuszczano 3,60 m i ważył ok. 360 kg, a nie ok. 450 kg. Został upolowany 17 czerwca 2004 przez amerykańskiego myśliwego Chrisa Griffina. Hogzilli został poświęcony film dokumentalny wyemitowany w 2005 r. w kanale telewizyjnym National Geographic.

Dzik w kulturze

Religia

Mitologie

Dzik był obecny w większości mitologii powstałych na terenie jego występowania. W Babilonii był przedstawiony jako posłaniec bogów, a jego mięso było objęte w określonych dniach zakazem spożywania. U ludów indoeuropejskich zwierzę to symbolizowało druidów, szanowano je za to, że żywiło się żołędziami świętego dębu i stworzonymi przez pioruny truflami. Jego mitologicznym przeciwnikiem był niedźwiedź. Z powodu odstającej szczeciny przypominającej promienie, dzik był kojarzony ze Słońcem i towarzyszącymi mu bóstwami (np. Apollem), ale i z mrokiem, zimą (Set).

W mitologii skandynawskiej bóg płodności Freyr związany był z dzikiem. Posiadał on przedstawiciela tego gatunku, odyńca stworzonego przez karły ze złota, zwanego Gullinbursti. W Walhalli bohaterowie skandynawscy jedli mięso dzika Andhrimnira, by posiąść jego siłę.

W mitologii greckiej, poza Apollem, dzik symbolizuje Aresa, Artemidę, Hermesa, Posejdona. Zabicie dzika erymantejskiego było jedną z prac Heraklesa, greccy herosi polowali także na dzika kalidońskiego. Dziki były też uosabiane z uczciwością. W Iliadzie Agamemnon przysięga nad ciałem ofiarowanego bogom dzika .

Dzik w wielu mitologiach był też przyczyną śmierci bóstw i bohaterów, m.in. Ozyrysa, Adonisa, Zeusa kreteńskiego, Ankajosa, Diarmuida.

W Hinduiźmie w dzika wciela się Wisznu.

U Słowian połabskich istniał mit o olbrzymim, straszliwym odyńcu, jego tarzanie się w kałuży zwiastowało wojnę.

Judaizm i Chrześcijaństwo

W Judaizmie dzik jest symbolem wrogów Izraelitów. W Starym Testamencie jest przedstawiony jako niszczyciel winnicy bożej (Zrył ją dzik z lasu, a odyniec spasł ją ). Podejście to kontynuuje tradycja chrześcijańska, uosabiając dzika z diabłem.

Historia

Już pierwsze okręty bojowe miały na dziobach wyrzeźbiony wizerunek dzika, ponieważ zwierzę to ryje ziemię, tak jak statek fale. Zwierzę to było symbolem króla Ryszarda III. Na znak gościnności umieszczano jego łeb nad drzwiami oberży.

Sztuka

W sztuce dzik jest symbolem rozpusty, przeciwnikiem Czystości i jednorożca.

Heraldyka

W heraldyce dzik był symbolem rycerstwa, walki do ostatniego tchu, wolności, brutalności.

Filatelistyka

Sylwetka dzika została uwidoczniona na polskich znaczkach pocztowych oznaczonych numerami 1491, 2107 - seria Zwierzyna łowna i 2603.

Bibliografia

1. Halina Komosińska, Elżbieta Podsiadło: Ssaki kopytne : przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. ISBN 83-01-13806-8. Brak numerów stron w książce
2. Dzik. Dziennik myśliwych - Łowiecki. [dostęp 26 kwietnia 2008].zły zapis daty dostępu
3. Dewey, T. & J. Hruby: Sus scrofa. (On-line), Animal Diversity Web, 2002. [dostęp 26 kwietnia 2008]. (ang.).zły zapis daty dostępu
4. Dzik (Sus scrofa). Strona internetowa Wolińskiego Parku Narodowego. [dostęp 26 kwietnia 2008].zły zapis daty dostępu

Zobacz też

• Ssaki Polski