Przejdź do zawartości

Kalendarz słowiański: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Zgłoszenie do usunięcia
zgodnie z ustaleniami Poczekalni - stub, ale na podstawie jakichś rzetelnych źródeł
Linia 1: Linia 1:
{{DNU|artykuł|podstrona=2011:05:09:Kalendarz słowiański}}
{{DNU|artykuł|podstrona=2011:05:09:Kalendarz słowiański}}
'''Kalendarz słowiański''' – kalendarz używany przez dawnych [[Słowianie|Słowian]] w okresie przedchrześcijańskim. Rachubę czasu wyznaczały w nim zjawiska przyrodnicze (przede wszystkim pory roku) oraz cykl prac gospodarskich<ref name = mskds>{{cytuj książkę|inni= Lech Leciejewicz (red.)|tytuł=Mały słownik kultury dawnych Słowian|wydawca=Wiedza Powszechna|miejsce=Warszawa|rok=1988|isbn=83-214-0499-5|strony=161}}</ref>. Nie znano rachuby lat, odległe w czasie wydarzenia datowano na podstawie wyróżniających je cech (zjawiska astronomiczne, uroczystości wspólnotowe)<ref name = mskds />.
{{Do weryfikacji}}{{źródła|data=2010-03}}

'''Kalendarz słowiański''', Krąg Życia – [[kalendarz]] używany w [[starożytność|starożytności]] i wczesnym [[średniowiecze|średniowieczu]] przez [[słowianie|Słowian]], opierający się przypuszczalnie na zjawiskach naturalnych zachodzących w świecie roślinnym i zwierzęcym (cyklu wegetacyjnym).

Istnienie własnego systemu rachuby czasu u Słowian obecnie jest uznawane przez zdecydowaną większość uczonych, jednak szczegóły dotyczące owego kalendarza nie są znane.

Głównym argumentem przemawiającym za posiadaniem przez Słowian własnego systemu rachuby czasu są nazwy miesięcy, nawiązujące do przemian w przyrodzie i prac rolniczych, podobne we wszystkich [[języki słowiańskie|językach słowiańskich]] (poza oczywiście tymi, które, jak np. [[język rosyjski|rosyjski]], zapożyczyły nazwy miesięcy z [[Łacina|łaciny]]).

Na powiązanie systemu rachuby z [[rok księżycowy|rokiem księżycowym]] wskazuje w wielu językach, w tym [[język polski|polskim]], sama nazwa [[miesiąc]], oznaczająca zarówno jednostkę czasu, jak i [[Księżyc]]. Z tego względu (choć generalnie opinie co do rodzaju kalendarza są wśród badaczy podzielone) najczęściej zakłada się, iż był to [[kalendarz księżycowo-słoneczny]].

Prawdopodobnie Słowianie nie znali rachuby lat i upływ czasu liczyli w stosunku do ważnych dla społeczności wydarzeń. W obrębie miesięcy dni nie były numerowane; być może dla ich dokładniejszego określenia kierowano się świętami przypadającymi w owe dni lub nieodległymi czasowo. Niewykluczone, iż przy określaniu dni w obrębie miesięcy posługiwano się także fazami [[księżyc]]a, tak jak czynili to [[Starożytny Rzym|Rzymianie]] ([[idy]]).

Nie jest jasne, kiedy w kalendarzu słowiańskim pojawił się, pochodzący z [[Bliski Wschód|Bliskiego Wschodu]] podział na [[tydzień|tygodnie]], niemniej jednak musiało to nastąpić dość wcześnie, gdyż zarówno samo słowo ''tydzień'', jak i określenia poszczególnych dni są zbliżone we wszystkich [[języki słowiańskie|językach słowiańskich]].

Kalendarz słowiański przetrwał do czasu [[chrystianizacja|chrystianizacji]] ludów słowiańskich, kiedy to został zastąpiony [[kalendarz juliański|kalendarzem juliańskim]] (u [[Słowianie zachodni|Słowian Zachodnich]] i częściowo [[Słowianie południowi|Południowych]]) oraz [[kalendarz bizantyjski|bizantyjskim]] (u [[Słowianie wschodni|Słowian Wschodnich]] i części [[Słowianie południowi|Południowych]]). Kalendarz ten, w szczątkowej formie w postaci ludowych nazw miesięcy, przetrwał wśród niższych warstw społecznych.

== Dni tygodnia ==
Słowiański tydzień składał się z siedmiu dni, choć istnieją hipotezy, iż pierwotnie na okres ten składało się tylko pięć dni.

Nazwy trzech dni tygodnia: [[wtorek]], [[czwartek]] i [[piątek]], powiązane [[etymologia|etymologicznie]] z [[liczebnik|liczebnikami porządkowymi]] wskazują wyraźnie, iż starosłowiański tydzień zaczynał się od [[poniedziałek|poniedziałku]]. Nazwy [[niedziela]] i powiązany z nią [[poniedziałek]] oraz nazwa [[sobota]] pojawiły się dopiero po przyjęciu chrześcijaństwa – niedziela była dniem odpoczynku (''nie-działania''), zaś słowo sobota pochodzi od [[język hebrajski|hebrajskiej]] nazwy ''[[szabas|szabas (szabat)]]''; nie wiadomo, jak dzień ten nazywano w przeszłości.

Na to, iż pierwotnie słowiański tydzień liczył pięć dni wskazywać ma – zdaniem niektórych badaczy – nazwa środy – trzeciego dnia tygodnia; gdyby tydzień liczył siedem dni, to dniem środkowym (''środą'') byłby czwartek. Wg tych hipotez ostatnie dwa dni tygodnia, tj. sobota i niedziela zostały dodane po przyjęciu chrześcijaństwa i otrzymały nazwy pod wpływem nowej religii.

Prawdopodobnie, podobnie jak u innych ludów [[indoeuropejczycy|indoeuropejskich]], poszczególne dni tygodnia poświęcone były poszczególnym bogom. Wiadomo, iż na [[Ruś Kijowska|Rusi]] czwartek łączony był z [[Perun]]em, a piątek – z [[Mokosz]]ą.

Charakterystyczne jest, iż w przeciwieństwie do nazw miesięcy występujących w różnych językach słowiańskich, które, choć wyraźnie rodzimego pochodzenia, to jednak mają różną postać w poszczególnych językach, nazwy dni tygodnia we wszystkich językach słowiańskich brzmią podobnie (a nieliczne wyjątki, jak np. rosyjskie ''woskriesienie'' tj. niedziela, są także rodzimego pochodzenia). Podobne brzmienie ma także część [[język węgierski|węgierskich]] nazw dni tygodnia (''szerda''-środa, ''csütörtök''-czwartek i ''péntek''-piątek), mająca słowiańskie pochodzenie.

'''Porównanie nazw dni tygodnia w poszczególnych językach słowiańskich'''
{| class="wikitable"
|-
! [[język polski|polski]]
! [[język czeski|czeski]]
! [[język słowacki|słowacki]]
! [[język kaszubski|kaszubski]]
! [[język górnołużycki|górno-<br />łużycki]]
! [[język dolnołużycki|dolno-<br />łużycki]]
! [[język rosyjski|rosyjski]]
! [[język ukraiński|ukraiński]]
! [[język białoruski|białoruski]]
! [[język serbski|serbski]]
! [[język chorwacki|chorwacki]]
! [[język słoweński|słoweński]]
! [[język bułgarski|bułgarski]]
|-
| poniеdziałek
| pondělí
| pondelok
| pòniedzôłk
| póndźela
| pónjeźela
| понедельник
| понедiлок
| панядзелак
| понедељак
| ponedjeljak
| ponedeljek
| понеделник
|-
| wtorek
| úterý
| utorok
| wtórk
| wutora
| wałtora
| вторник
| вiвторок
| ауторак
| уторак
| utorak
| torek
| вторник
|-
| środa
| středa
| streda
| strzoda
| srjeda
| srjoda
| среда
| середа
| серада
| среда
| srijeda
| sreda
| сряда
|-
| czwartek
| čtvrtek
| štvrtok
| czwiôrtk
| štwórtk
| stwórtk
| четверг
| четвер
| чацвер
| четвртак
| četvrtak
| četrtek
| четвъртък
|-
| piątek
| pátek
| piatok
| piątk
| pjatk
| pětk
| пятниця
| п'ятниця
| пятнiца
| петак
| petak
| petek
| петък
|-
| sobota
| sobota
| sobota
| sobòta
| sobota
| sobota
| суббота
| субота
| субота
| субота
| subota
| sobota
| събота
|-
| niedziela
| neděle
| nedeľa
| niedzela
| njedźela
| njeźela
| воскресение
| недiля
| нядзеля
| недеља
| nedjelja
| nedelja
| неделя
|}

== Miesiące ==
Nie jest jasne, ile miesięcy liczył pierwotnie słowiański kalendarz. Nazwa tego okresu, nierozerwalnie związana z [[księżyc]]em wskazuje, iż podstawą wyznaczania długości tej jednostki czasu były [[fazy księżyca]]. Dlatego też wg niektórych badaczy (np. D. I. Prozorowski), miesięcy było 13. Inni uczeni (np. D. O. Swiatski) natomiast sugerują, iż zasadniczo miesięcy było 12, lecz co kilka lat (zazwyczaj co 3, czasem co 2) dodawano jeden miesiąc przestępny dla wyrównania cyklu księżycowego i słonecznego (tak jak to ma miejsce w [[kalendarz żydowski|kalendarzu żydowskim]]). Część badaczy uważa, iż miesięcy było 12, gdyż taka właśnie liczba miesięcy, dzieląc rok na okresy 30- 31-dniowe, tylko nieznacznie odbiegała od długości cyklu księżyca, a liczba 12 w wielu kulturach miała specyficzne znaczenie. Niewielka część badaczy jest natomiast zdania, iż brak jednolitego nazewnictwa miesięcy we wszystkich językach słowiańskich wskazuje na to, iż podział roku na miesiące przyjął się u Słowian stosunkowo późno, pod wpływem cywilizacji greckiej lub rzymskiej; oni też uważają zatem, iż miesięcy było od razu 12. Istnieją także koncepcje, że pierwotnie w słowiańskim kalendarzu miesięcy było 9, po 40-41 dni w każdym (rosyjski kalendarz [[Kolady Dar]]).

Funkcjonujące w poszczególnych językach słowiańskich rodzime nazwy miesięcy nie mają jednego wspólnego [[źródłosłów|żródłosłowu]].

'''Porównanie nazw miesięcy w tych językach słowiańskich, w których zachowały się nazwy pochodzące z rodzimego źródłosłowu'''
{|class="wikitable"
|-
![[język polski|polski]]
![[język czeski|czeski]]
![[język kaszubski|kaszubski]]
![[język górnołużycki|górnołużycki]]<sup>1)</sup>
![[język dolnołużycki|dolnołużycki]]<sup>1)</sup>
![[język ukraiński|ukraiński]]
![[język białoruski|białoruski]]
![[język chorwacki|chorwacki]]
|-
|Styczeń
|Leden
|Stëcznik
|Wulki rožk
|Wezymski
|Січень
|Студзень
|Siječanj
|-
|Luty
|Únor
|Gromicznik
|Maly rožk
|Swěckowny
|Лютий
|Люты
|Veljača
|-
|Marzec
|Březen
|Strëmiannik
|Naletnik
|Pózymski
|Березень
|Сакавiк
|Ožujak
|-
|Kwiecień
|Duben
|Łżëkwiôt
|Jutrownik
|Nalětny<br />Jatšownik
|Квітень
|Красавiк
|Travanj
|-
|Maj
|Květen
|Môj
|Rožownik
|Rozhelony
|Травень
|Май/Травень
|Svibanj
|-
|Czerwiec
|Červen
|Czerwińc
|Smažnik
|Smažki
|Червень
|Чэрвень
|Lipanj
|-
|Lipiec
|Červenec
|Lëpinc
|Pražnik
|Žnjojski
|Липень
|Лiпень
|Srpanj
|-
|Sierpień
|Srpen
|Zélnik
|Žnjenc
|Jacmjeński
|Серпень
|Жнiвень
|Kolovoz
|-
|Wrzesień
|Září
|Séwnik
|Požnjenc
|Požnjenc
|Вересень
|Верасень
|Rujan
|-
|Październik
|Říjen
|Rujan
|Winowc
|Winowc<br />Winski
|Жовтень
|Кастрычнiк
|Listopad
|-
|Listopad
|Listopad
|Smùtan
|Nazymnik
|Młośny
|Листопад
|Лiстапад
|Studeni
|-
|Grudzień
|Prosinec
|Gòdnik
|Hodownik
|Zymski
|Грудень
|Снежань
|Prosinac
|}
<sup><small>'''1)'''</sup> Podano obowiązującą w danym języku nazwę miesiąca, wywodzącą się ze słowiańskiego źródłosłowu; w mowie potocznej częsciej używane są nazwy [[synonim]]iczne miesięcy, wywodzące się z łaciny</small>

== Pory roku ==
Słowianie dzieli też rok na inne okresy, nieuwzględniane w dzisiejszym kalendarzu, tj. [[pory roku]]. Początek, koniec i długość poszczególnych pór roku była różna w zależności od tego, w jakiej [[strefy klimatyczne|strefie klimatycznej]] dane [[plemię]] mieszkało, i tak np. [[wiosna]] zaczynała się od [[1 marca]] (na południu) do [[23 kwietnia]] (na północnym wschodzie).

Najważniejszym okresami było lato (stąd w wielu językach cały okres 365-dniowy określa się mianem lata; w języku polskim dotyczy to tylko [[liczba mnoga|liczby mnogiej]]), w mniejszym stopniu wiosna (np. polskie słowo ''"rówieśnik"'' oznaczające osobę urodzoną tej samej wiosny, tj. w tym samym roku wskazuje, iż niekiedy upływ czasu liczono nie w ''latach'' a w ''wiosnach'')

== Początek roku ==
Brak jest danych dotyczących tego, kiedy dla Słowian zaczynał się [[Nowy Rok|nowy rok]]. Na Rusi, gdzie przeżytki słowiańskiego kalendarza przetrwały najdłużej [[Nowy Rok]] obchodzono [[1 marca]] lub [[1 września]], jednak jest niemal pewne, iż początek roku w tym dniu nie jest słowiańskiego pochodzenia – 1 marca rok zaczynał się w starożytnym Rzymie, zaś data 1 września wskazuje na wpływ [[kalendarz bizantyjski|kalendarza bizantyjskiego]]. Niektórzy badacze spekulują, iż początek roku przypadał w dniu [[równonoc wiosenna|równonocy wiosennej]], które było początkiem roku u niektórych innych ludów, a także przypadało na okres początku prac polowych, będących podstawą rolniczej gospodarki Słowian. Wg innych badaczy początek roku związany był z okresem zimy – może następował wraz z [[przesilenie zimowe|przesileniem zimowym]]; nazwa grudnia w niektórych językach słowiańskich (np. czeskim, chorwackim, a także [[język staroruski|staroruskim]]) ''prosinec/prosinac'' wiąże się z proszeniem, tj. modlitwą; był to więc jakiś okres pojednania z bogami, pojednania, a zatem nowy rok mógłby przypadać w tym właśnie okresie. Na ten sam termin początku roku wskazuje także dawna nazwa okresu świąt [[Boże Narodzenie|Bożego Narodzenia]] (którego korzenie sięgają czasów pogańskich) tj. ''[[gody]]''. Nazwa ta jest [[etymologia|etymologicznie]] związana ze słowem ''god'', oznaczającym ''[[rok]]'', i dopiero w okresie późniejszym, jako że okres zakończenia starego roku i początkiem nowego związany był z radością i zabawami, w wyniku zmiany znaczenia (tzw. [[przesunięcie semantyczne]]), słowo ''gody'' zaczęło oznaczać zabawy, zwłaszcza [[Wesele (zwyczaj)|weselne]].

== Rachuba lat ==
Brak jest wskazówek dotyczących tego, czy Słowianie numerowali upływające lata, poczynając od jakiegoś momentu.

Dowodem na to, że Słowianie numerowali lata poczynając od pewnego momentu jest "Litopys ruskij po ipatijewskomu spisku", w którym każdy rok ma swój kolejny numer. Kronika ta opisuje okres od IX wieku wg obecnie obowiązującego kalendarza. Jeżeli dodać lata do roku 2010, to otrzymujemy dla roku 2010 liczbe lat 7518. Rachuba czasu od 5508 roku p.n.e. jest pochodzenia bizantyjskiego, i nie powinna być wiązana ze starosłowiańską kulturą.

== Pojęcie ''wieku'' ==
W świadomości Słowian istniało pojęcie ''[[wiek]]u''. [[znaczenie|Oznaczało]] ono długi okres: 30, potem też 100, rzadziej 1000 lat. Pierwotnie ''wiek'' oznaczał w przybliżeniu okres [[życie|życia]] [[człowiek|ludzkiego]] i nie miał zatem ściśle określonych ram [[czas]]owych. W okresie nieco późniejszym nastąpiło [[przesunięcie semantyczne]] i pojawiło się rozumienie ''wieku'' nie tyle jako czasu życia ludzkiego w sensie [[biologia|biologicznym]], ile czasu, w jakim następuje zmiana [[pokolenie|pokoleniowa]]. Nastąpiło też (przynajmniej w niektórych częściach słowiańskiego obszaru językowego, m.in. na Rusi) dookreślenie znaczenia tego pojęcia i wyznaczenie jego ram czasowych na 30 lat. W takim właśnie sensie słowo ''wiek'' używane było do przyjęcia chrześcijaństwa i krótko potem. Tzw. ''pokoje wieczyste'' zawierane pomiędzy książętami ruskimi a [[władcy bizantyjscy|władcami bizantyjskimi]] nie oznaczały zamiaru zakończenia wojen ''po wsze czasy'', ale na okres lat 30. Z takiego sformułowania traktatu wynikało, że umawiający się na zawarcie pokoju władcy nie będą już ze sobą walczyć, a ewentualne wojny prowadzić będzie już następne pokolenie królów i ich wojów.<br />Pod wpływem tradycji chrześcijańskiej stopniowo pojawiło się dzisiejsze rozumienie wieku, tj. jako okresu stuletniego.<br />Niekiedy też pod pojęciem ''wiek'' rozumiano okres 1000 lat, przy czym nie chodziło tutaj zapewne o literalny tysiąc, ile raczej o ogromną liczbę lat, trudną do wyobrażenia, zatem wyrażający się tysiącem lat okres miał być symbolem czegoś niesłychanie długiego. W praktyce przy takim ujęciu określenie ''wiek'' nie oznaczało jakiegoś konkretnego czasu, ale miało znaczenie odpowiadające słowu ''wieczność'', które to słowo w językach słowiańskich jest [[etymologia|etymologicznie]] powiązane ze słowem ''wiek''; przy takim rozumieniu słowo "''wieczny"'' oznaczało (jak i obecnie) tyle co "na zawsze", nie zaś – jak pierwotnie – na okres stu- czy trzydziestoletni.

== Linki zewnętrzne ==
Rekonstrukcja kalendarza słowiańskiego
* [http://vsieti.sk/kalendar/ http://vsieti.sk/kalendar/] {{lang|sk}}
* [http://vsieti.sk/kalendar/english/ http://vsieti.sk/kalendar/english/] {{lang|en}}
* http://ru.wikipedia.org/wiki/Инглиизм {{lang|ru}}


Po chrystianizacji Słowiańszczyzny pierwotny kalendarz słowiański zastąpiony został powszechnie używanym w całej Europie, opartym na [[kalendarz rzymski|kalendarzu rzymskim]]<ref name = mskds />.


{{Przypisy}}


{{kalendarze}}
{{kalendarze}}

Wersja z 19:10, 12 maj 2011

Trwa dyskusja nad usunięciem tego artykułu, kliknij i weź w niej udział.

Kalendarz słowiański – kalendarz używany przez dawnych Słowian w okresie przedchrześcijańskim. Rachubę czasu wyznaczały w nim zjawiska przyrodnicze (przede wszystkim pory roku) oraz cykl prac gospodarskich[1]. Nie znano rachuby lat, odległe w czasie wydarzenia datowano na podstawie wyróżniających je cech (zjawiska astronomiczne, uroczystości wspólnotowe)[1].

Po chrystianizacji Słowiańszczyzny pierwotny kalendarz słowiański zastąpiony został powszechnie używanym w całej Europie, opartym na kalendarzu rzymskim[1].

  1. ↑ a b c Mały słownik kultury dawnych Słowian. Lech Leciejewicz (red.). Warszawa: Wiedza Powszechna, 1988, s. 161. ISBN 83-214-0499-5.
Kalendarze
typy
astronomiczne
inne
przykłady
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kalendarz_słowiański&oldid=26443147”