Dynastia

Dynastia (gr. dynasteia – władza od dýnamis 'siła; władza') – szereg władców z jednego rodu (książąt, królów lub cesarzy), lub sam ród, z którego oni pochodzą. Termin stosuje się, gdy przynajmniej dwie osoby pochodzące z tej samej rodziny panują bezpośrednio po sobie lub z niewielkimi przerwami. Zdarzały się też dynastie zupełnie niespokrewnionych władców (np. dynastia Antoninów lub egipskich mameluków). Dynastia rządząca aktualnie w danym państwie to dom panujący (tak więc np. Dom Habsburgów, Dom Windsorów).

Pierwsze dynastie pojawiły się już we wczesnej starożytności (m.in. w Egipcie w XXX wieku p.n.e.), ale z pewnością już wiele tysięcy lat wcześniej istniał zwyczaj przekazywania władzy w ramach jednego rodu (najczęściej z ojca na syna). Dynastia może sprawować władzę nad jednym, jak i kilkoma krajami (np. Jagiellonowie rządzili jednocześnie w Polsce, na Litwie, w Czechach i na Węgrzech).

Dynastia wymiera w momencie śmierci ostatniego męskiego potomka rodu. Niekiedy jednak udaje się zachować ciągłość dynastii. Przykładem jest dynastia Habsburgów, z których to pochodząca cesarzowa Maria Teresa Habsburżanka, po ślubie z Franciszkiem Stefanem z dynastii rządzącej Lotaryngią, zapoczątkowała z mężem dynastię habsbursko-lotaryńską. Podobna sytuacja występuje w dynastii Grimaldi, która już kilka razy wymarła w linii męskiej. Zgodnie jednak ze statusem rodu, mąż następczyni tronu jest zobowiązany przyjąć nazwisko Grimaldii. Także w Luksemburgu nie zmieniono nazwy dynastii, po wygaśnięciu w linii męskiej rodu Nassau-Weilburg. Obecni członkowie rodu wielkoksiążęcego, są faktycznie przedstawicielami dynastii Burbonów, z linii parmeńskiej.

Dynastią, która najdłużej w historii ludzkości dzierżyła władzę są Osmanowie. Panowali nieprzerwanie w imperium osmańskim w latach 1299–1922, dopóki Turcja nie stała się republiką.

Linie boczne

Dynastie posiadają często kilka linii bocznych, wywodzących się od różnych przedstawicieli danego rodu. Boczne linie danego rodu najczęściej z czasem tworzą odrębne dynastie. Przykładowo rządząca m.in w Wielkiej Brytanii - dynastia Windsorów, jest faktycznie dynastią Koburgów (Sachen-Coburg-Gotha), która jest boczną linią dynastii Wettynów. Francuskie dynastie Burbonów, Walezjuszy i Andegawenów to boczne linie dynastii Kapetyngów.

Rodziny niemonarchiczne

Termin ten jest również współcześnie stosowany w państwach demokratycznych jako potoczne określenie rodzin, w których kilka pokoleń zajmuje się jakąś dziedziną, np. polityką. Przykładowo: rodziny Kennedych i Bushów w USA.

Znane dynastie i rody panujące

lista przedstawia dynastie i rody panujące oraz ich linie boczne pogrupowane wedle porządku historycznego i geograficznego; w nawiasach daty oraz kraje aktywności; pogrubiono obecne panujące dynastie

starożytne

babilońskie:

• dynastia starobabilońska (I dynastia z Babilonu)
• I dynastia z Kraju Nadmorskiego (II dynastia z Babilonu)
• dynastia kasycka (III dynastia z Babilonu)
• II dynastia z Isin (IV dynastia z Babilonu)
• II dynastia z Kraju Nadmorskiego (V dynastia z Babilonu)
• dynastia z plemienia Bit-Bazi (VI dynastia z Babilonu)
• dynastia elamicka (VII dynastia z Babilonu)
• dynastia E (VIII i IX dynastia z Babilonu)
• X dynastia (asyryjska)
• dynastia chaldejska (XI dynastia z Babilonu)

perskie:

• Achemenidzi
• Tahirydzi
• Sasanidzi

armeńskie:

• Artaksydowie (Artaszesydzi) (II-I w.p.n.e.)
• Arsacydzi (III w.p.n.e.)

helleńskie:

• Temenidzi (macedońska)
• Attalidzi (pergamońska; III-II w.p.n.e.)
• Argeadzi (macedońska; IX-IV w.p.n.e.)
• Antypatrydzi (macedońska; IV-III w.p.n.e.)
• Antygonidzi (macedońska; IV-II w.p.n.e.)
• Mitrydatydzi (Pont; IV-I w.p.n.e.)
• Seleucydzi (helleńska; IV-I w.p.n.e.)
• Ptolemeusze (macedońska; Egipt; IV w.p.n.e. - I w.n.e)

rzymskie:

• julijsko-klaudyjska (I w.p.n.e. - I w.n.e)
• Flawiusze (I w.)
• Antoninowie (I-II w.)
• Sewerowie (II-III w.)

Europejskie

angielskie

• Wuffingowie (Anglia Wschodnia; VI-VIII w.)
• Plantageneci (pochodzenia francuskiego; Anglia, Andegawenia, Normandia, Akwitania, Bretania; XII-XV w.)
  • Lancasterowie (Anglia, Francja; XV w.)
    • Beaufortowie
  • Yorkowie (Anglia; XV w.)
• Tudorowie (pochodzenia walijskiego; Anglia, Walia; XV-XVII w.)

armeńskie

• Bagratydzi (Armenia; IX-XI w.)
• Rubenidzi (Armenia Mała; XI-XIII w)

bizantyjskie

• Dynastia macedońska
• Komnenowie
• Laskarysowie (Cesarstwo Nicejskie; XIII w.)
• Paleologowie

chorwackie

• Trpimirowicze (Chorwacja; IX-XI w.)

czeskie

• Przemyślidzi (Czechy, Węgry, Polska, Austria, Styria, Karyntia, Kraina; IX-XIV w.)
  • Przemyślidzi Opawscy (książęta opawsko-raciborscy; XIII-XVI w.)
• Podiebradowie (Czechy, księstwa śląskie; XV-XVII w.)

duńskie

• Skjoldungowie (Dania, Norwegia, Anglia; X-XI w.)
• Estridowie (Dania, Norwegia, Szwecja; XI-XIV w.)

frankijskie

• Etychonidzi
• Merowingowie (państwo Franków; V-VIII w.)
• Pepinidzi (VII-VIII w.)
  • Karolingowie (państwo Franków, Włochy, Niemcy; VIII-XI w.)
    • Herbertyni (Vermandois, VIII-X w.)
• Robertynowie (Robertyni) (państwo Franków zachodnich, Burgundia; VIII-XI w.)
  • Poponidzi (Turyngia)
    • Babenbergowie (nie mylić z austriackimi Babenbergami)
  • Kapetyngowie (patrz niżej - francuskie)

francuskie

• Albret (hrabstwo Dreux, Nawarra)
• z Amboise
• Andegawenowie (Andegawenia, Królestwo Jerozolimskie; XI-XII w.)
  • Plantageneci (patrz dynastie angielskie)
• Bonapartowie (pochodzenia włoskiego; Francja, Włochy, Hiszpania, Holandia; XIX w. )
• Foix (hrabstwo Foix, Nawarra)
• Girardyni
• Ingelgerowie (Andegawenowie) (Andegawenia; X-XI w.)
• Kapetyngowie (Francja, Nawarra)
  • dynastia burgundzka (Burgundia, Portugalia)
    • Avizowie (Portugalia)
      • Bragança (Portugalia, Brazylia)
  • Andegawenowie (Anjou) (Andegawenia, Neapol i Sycylia, Albania, Węgry, Chorwacja, Polska)
  • de Drex (hrabstwo Dreux, Bretania, Montpensier)
    • Montfort (Bretania)
  • Évreux (Nawarra)
  • Walezjusze (Francja, Nawarra, Mediolan, Polska, Litwa)
    • Walezjusze andegaweńscy (Andegawenia, Neapol, Prowansja)
    • Walezjusze burgundzcy (Burgundia, Niderlandy)
      • Walezjusze burgundzcy-Nevers (Nevers)
    • Walezjusze orleańscy (Orlean)
      • Walezjusze orleańscy-Angoulême (Angoulême)
  • Burbonowie (Francja, Nawarra, Hiszpania, Neapol i Sycylia, Toskania, Parma)
    • Kondeusze
• Lusignan (Lusignan, Cypr, Królestwo Jerozolimskie)
• dynastia normandzka (pochodzenia Skandynawskiego; Normandia, Anglia, Flandria; IX-XII w.)
• z Vaudémont (Lotaryngia)
  • Gwizjusze

gruzińskie

• Bagratydzi (Gruzja; IX-XIX w.)

irlandskie

• Ui Nèill

litewskie

• Skirmuntowicze (Litwa; XIII w.)
• Giedyminowicze (Litwa; XIII-XIV w.)
  • Jagiellonowie (Litwa, Polska, Czechy, Węgry XIV-XVI w.)

niemieckie

• Agilolfingowie (państwo Bawarów; VI-VII w.)
• Askańczycy (dynastia Anhalt) (Brandenburgia, Saksonia, Anhalt; XI-XX w.)
  • Anhalt-Zerbst (Anhalt, Rosja; XV-XVIII w.)
  • Anhalt-Bernburg (kilka linii o tej nazwie)
  • Anhalt-Köthen (kilka linii o tej nazwie)
  • Anhalt-Dessau
• Dynastia z Cilli (Hrabstwo Celje; XV-XII w.)
• Nassau (Nassau, XII-)
  • Nassau-Orange ((Niderlandy (Holandia), Luksemburg, Anglia, Szkocja; XII-)
  • Nassau-Weilburg (Rzesza, Nassau, Luksemburg; XII-)
• Habsburgowie (Austria, Styria, Karyntia, Niemcy, Czechy, Węgry, Chorwacja, Hiszpania (Kastylia i Aragonia), Niderlandy, Neapol i Sycylia, Sardynia, Portugalia; X-XVIII w.)
  • Habsburgowie Lotaryńscy (Austro-Węgry, Niemcy, Meksyk, Toskania, Modena, Parma, Neapol i Sycylia, Niderlandy austriackie; XVIII-XX w.)
• Hohenstaufowie (Rzesza, Królestwo Jerozolimskie XII-XIII w.)
• Hohenzollernowie (Niemcy, Prusy; XI-XX w.)
  • Hohenzollern-Sigmarinen (księstwo Hohenzollern-Sigmaringen, Rumunia XVI-XX w.)
  • Hohenzollern-Hechingen (księstwo Hohenzollern-Hechingen; XVI-XIX w.)
• Oldenburgowie (Oldenburg, Dania, Szwecja, Norwegia; XII- w.)
  • Holstein-Gottorp (Oldenburg, Norwegia, Szwecja; XVI-XX w.)
    • Holstein-Gottorp-Romanow (Rosja; XVIII-XX w.)
  • Schleswig-Holstein-Sonderburg (Szlezwik-Holsztyn; XVII-XIX w.)
    • Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg (Glücksburgowie) (Dania, Norwegia, Grecja, Islandia; od XIX w.)
• Luitpoldingowie (Bawaria, Karyntia; IX-X w.)
  • Babenbergowie (Austria, Styria, Bawaria; X-XII w.)
• Luksemburgowie (Niemcy, Czechy, Węgry; X-XV w.)
• Konradyni (Frankowie Wschodni, Frankonia VIII-XI w.)
• dynastia frankońska (salicka) (Niemcy; XI-XII w.)
• Schaumburgowie (Szlezwik-Holsztyn; XII-XV w.)
• Welfowie (Rzesza, Burgundia; )
  • dynastia hanowerska (Hanower, Wielka Brytania, Irlandia)
• Wettynowie (Saksonia, Turyngia, Polska, Litwa)
  • Koburgowie (Saksonia-Coburg-Gotha, Wielka Brytania)
    • Dynastia windsorska (Wielka Brytania)
• Wirtembergowie (Wirtembergia, Litwa)
• Wittelsbachowie (Bawaria, Bawaria, Czechy, Grecja, Dania, Szwecja, Norwegia; XII-XX w.)
• Dynastia Wilhelmidów

norweskie

• ród króla Haralda (XI-XII w.)
• ród króla Sverrego (XII-XIV w.)

polskie

• Piastowie (Polska, Czechy, Ruś halicko-włodzimierska)
• Sobiesławice (Pomorze Gdańskie)
• Gryfici (Pomorze Zachodnie, Rugia, Dania, Szwecja, Norwegia)

rosyjskie

• Rurykowicze (pochodzenia skandynawskiego; Ruś kijowska, Rosja; IX-XVII w.)
  • Szujscy (ród bojarski)
• Romanowowie (Rosja, Polska, Finlandia; XVII-XX w.)

serbskie

• Nemanicze (Serbia; XII-XIV w.)
• Obrenowicze (Serbia; XIX-XX w.)
• Karadziordziewicze (Serbia, Jugosławia; XIX-XX w.)

szkockie

• Alpinowie (Szkocja, IX-XI w.)
• Dunkeld (Szkocja, XI-XIII w.)
• Balliolowie (Szkocja, XIII w.)
• Bruce (Szkocja; XIV w.)
• Stuartowie (Szkocja, Anglia, Wielka Brytania, XIV-XVIII w.)

szwedzkie

• Englingerowie (Szwecja; X-XI w.)
• Stenkilowie
• Swerkerydzi (Szwecja; XII-XIII w.)
• Erykidzi (Szwecja; XII-XIII w.)
• Ynglingowie (Szwecja, Norwegia; V-XI w.)
• Folkungowie (Szwecja, Norwegia; XIII-XIV w.)
• Bernadotte (pochodzenia francuskiego; Szwecja, Norwegia; od XIX w.)
• Wazowie (Szwecja, Polska, Litwa, Rosja; XVI-XVII w.)

węgierskie

• Arpadowie (Węgry, Chorwacja, Bośnia, Ruś halicko-włodzimierska, IX-XIV w.)
• Hunyady (Węgry, Chorwacja; XV w.)
• Zápolyowie (Węgry, Chorwacja, Siedmiogród; XV-XVI w.)

włoskie

• Medyceusze (Toskania, papiestwo; XV-XVIII w.)
• Sabaudczycy (Sabaudia, Włochy, Hiszpania, Chorwacja, Albania X-XX w.)
• Visconti (Mediolan; XIII-XV w.)
• Sforza (Mediolan; XV-XVI w.)

Islamskie

arabskie

• Haszymici - do tego rodu należał prorok Mahomet; dynastie wywodzące się od Mahometa, lub jego najbliższych krewnych:
  • Umajjadzi (kalifat, imperium arabskie, Al-Andalus; VII-XI w.)
  • Abbasydzi (kalifat, imperium arabskie; VIII-XIII w. )
  • Fatymidzi (Egipt, Północna Afryka; X-XII w.) (pochodzenie podważane)
  • Szarifowie (Hidżaz; X-XX w.)
  • Idrysydzi (Maroko; VIII-X w.)
  • Alawici (Maroko; od XVII w.)
• Muhallabidzi (Ifrikijja; VIII w.)
• Hamdanidzi (Dżezira, Syria; IX-X w.)
• Aghlabidzi (Ifrikijja; IX-X w.)
• Almohadzi (Maghreb, Andaluzja; XII-XIII w.)
• Ichszydydzi (Egipt, Syria, Palestyna, Hidżaz; X w.)
• Kalbidzi (Sycylia; X-XI w.)
• Saadyci (Maroko; XVI-XVII w.)
• Saudowie (Półwysep Arabski; XVIII-XX w.)

tureckie

• Tulunidzi (Egipt; IX-X w.)
• Anuszteginidzi (Azja Środkowa, Iran; XI-XIII w.)
• Ghaznawidzi (Azja Środkowa, północne Indie; X-XI w.)
• Osmanowie (dynastia otomańska) (Imperium Osmańskie)
• Seldżucy (Azja Zachodnia; XI - XIV w.)
• Zengidzi (pół Irak, Syria; XII-XIII w.)

turkmeńskie

• Artukidzi (Diyarbakır; XII-XV w.)
• Daniszmendydzi (centralna i północna Anatolia; XI-XII w.)

mongolskie

• Gerejowie (Chanat Krymski)
• Timurydzi (XIV - XVI w.)

perskie/irańskie

• Saffarydzi (Sistan, wschodnia Persja; IX-XI w.)
• Bujidzi (zachodni Iran i Irak; X-XI w.)
• Safawidzi (Persja - 1501-1722)
• Afszarydzi (Persja - 1736–1749)
• Zandowie (Persja - 1750-1794)
• Kadżarowie (Persja: 1794–1925; pochodzenia turkmeńskiego)
• Pahlawi (Persja/Iran - 1925–1979)

pasztuńskie (afgańskie)

• Hotaki (XVIII w.)
• dynastia Durrani (Imperium Durrani - 1747-1826, 1839-1842)
• dynastia Barakzai (Afganistan - 1818-1973)

berberyjskie

• Rustamidzi (środkowy Maghreb; VIII-X w.)
• Almorawidzi (Maghreb; XI-XII w.)
• Marynidzi (Maroko; XII-XV w.)
• Wattasydzi (Maroko; XV-XVI w.)
• Hafsydzi (Tunezja; XIII-XVI w.)
• Abdalwadydzi (Algieria; XIII-XVI w.)

półwysep iberyjski

• Nasridowie (Grenada XIII-XV w.)
• Zirydzi (Grenada; XI w.)

pozostałe

• Ajjubidzi (pochodzenia kurdyjskiego; Egipt, Syria, Jemen, Górna Mezopotamia; XII-XIV w.)
• dynastia mamelucka (Egipt: 1250-1517)

Indyjskie

• Guptowie (Indie, Pakistan, Bangladesz; IV-VIII w.)
• Maurjowie (pół. Indie; IV-II w.p.n.e.)
• Mogołowie (pół. Indie; XVI-XIX w.) (pochodzenia mongolskiego)
• Szah (nepalska)
• Pallawowie (poł. Indie; IV-IX w.)

Dalekiego Wschodu

chińskie

• Shang (Chiny; XVII-XI w.p.n.e.)
• Zhou (Chiny; XI-III w.p.n.e.)
• Qin (Chiny; III w.p.n.e.)
• Han (Chiny; III w.p.n.e. - II w.n.e.)
• Sui (Chiny; VI-VIII w.)
• Tang (Chiny; VIII-X w.)
• Song (Chiny; X-XIII w.)
• Yuan (Chiny; XIII-XIV w.; w Mongolii do XVII w.) (pochodzenia mongolskiego)
• Ming (Chiny; XIV-XVII w.)
• Qing (Chiny; XVII-XX w.)

dżurdżeńskie

• Jin (pół.-wsch. Chiny; XII-XIII w.)

koreańskie

• Wang

japońska

• Yamato (jedyna dynastia japońska, panuje do dziś)

syjamska

• Rama

Zobacz też

• lista dynastii egipskich
• genealogia
• patriarchat, patrylinearny system pokrewieństwa
• związki dynastyczne XIX wieku
• monarchia

Linki zewnętrzne

• www.genealogy.euweb.cz

Wybrana literatura

• Słownik Dynastii Europy, pod red. J. Dobosza i M. Serwańskiego, Poznań 1999.
• Dynastie Europy, wyd. Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków 2003.
• Morby John, Dynastie świata. Przewodnik chronologiczny i genealogiczny, Kraków 1995.