Chełminiacy
| |
| Miejsce zamieszkania | |
|---|---|
| Język | |
| Grupa | |
| |
Chełminiacy, Chełminianie (gwar. Chełminiaki) – grupa etnograficzna ludności polskiej zamieszkująca obszar Ziemi Chełmińskiej.
Gwara
[edytuj | edytuj kod]
Kultura ludowa Chełminiaków jest zbliżona jednocześnie do kujawskiej, kociewskiej i dobrzyńskiej. Razem z Kujawiakami i Dobrzyniakami mówią dialektem zbliżonym do gwary kujawskiej dialektu wielkopolskiego[2], ma jednak silne pozostałości dialektu mazowieckiego, co uwydatnia się na terenach zasiedlonych przez Kielmrów, czyli Chełminiaków i Dobrzyniaków (np. gwary ostródzkie, najbliższe gwarze chełmińskiej)[3]. Użytkowników tych gwar zalicza się obecnie do Mazurów, czyli mieszkańców dawnego „całego Mazowsza”[4]. W tym znaczeniu termin ten rozumiany był już w dobie staropolskiej[5].
Do cech ewidentnie mazowieckich w dialekcie chełmińskim należą m.in. końcówki „u” w odmianach, np. „stoju”, „widzu”, „klepiu”; „mierzwu”, „lampku”, „furtku”, „bryku”; „zielunu”, „czerwunu”, „mazistu” itp[6].
Obecnie przeważa pogląd, że Chełminiacy to odrębna grupa etnograficzna, posługująca się polskim lub staropolsko-słowiańskim dialektem chełmińskim[7]. W obliczu ogromu słowiańskich archaizmów, germanizmów i latynizmów, można stwierdzić, że dialekt ten zbliżony jest do typowych dialektów kreolskich ukształtowanych przez setki lat, podobnie jak dialekt śląski. Dialektu chełmińskiego nie można zaliczyć do tzw. nowych dialektów mieszanych, gdyż po 1945 r. i obecnie przeważają w nim cechy autochtoniczne[7].
Również historycznie, uważa się, że to Chełminiacy i Ziemia Chełmińska z jej kulturą miała ogromny wpływ na regiony ościenne, jak Kociewie, Kujawy, południowa Warmia i zachodnie Mazury, a gospodarczy, kulturalny i religijny ośrodek chełmiński uważany był za jeden z ważniejszych w czasach I Rzeczypospolitej[8]. To oddziaływanie widać też w zasięgu osadnictwa na prawie ziemskim chełmińskim, np. w Prusach i m.in. byli to etniczni Chełminiacy, w obszarze występowania nazwisk „Chełminiak” i „Kielmer” (analogicznie do Holendrów – Olędrów).
W dialekcie chełmińskim istnieje bogate słownictwo (kalki słowne, zapożyczenia, adaptacje) z języków dolnogermańskich, w tym niderlandzkich, łacińskich oraz (w mniejszym stopniu, głównie z 2 poł. XIX w.) z języków niemieckich (dziś tzw. germanizmy to duże uproszczenie, na Pomorzu i w Prusach panował – obok słownictwa starosłowiańskiego i staropolskiego – Plattdeutsch, czyli język dolnoniemiecki)[7][9].
W okolicach Grudziądza i Wąbrzeźna silniej wyodrębnia się zespół gwar z większą liczbą różnic dialektalnych, co dało podstawy podziału regionu pomiędzy dialekt chełmiński i gwary grudziądzko-wąbrzeskie[10].
Etnonimia
[edytuj | edytuj kod]Bardzo silnymi centrami gwary chełmińskiej były ośrodki miejskie, takie jak Chełmża i Chełmno[7], stąd nazwa własna "Chełminianie" odnosi się zarówno do mieszkańców stolicy historycznej regionu – Chełmna, obszaru dialektu chełmińskiego i Ziemi Chełmińskiej oraz stanowi jedność w pojęciu etnograficznym i kulturowo-językowym[7].
Chełminianie nazywają siebie Chełminiakami (Chełminioki), Pomorzakami („my su Pumorzoki”)[1], a obecnie w całej Polsce rozpowszechnia się własne określenie Chełminiaków i etnograficzny wyróżnik tożsamości: „Krzyżaki”[7][1].
Kultura ludowa
[edytuj | edytuj kod]Na odrębność i wyjątkowość grupy etnicznej Chełminian, zarówno z miast, jak i wsi, wpłynęło kilka znaczących czynników, takich jak:
- wielokulturowość i wielojęzyczność Ziemi Chełmińskiej w przeszłości; osadnictwo krzyżackie w wieku XIII, tj. romańsko-łacińskie, osadnictwo fryzyjskie, flamandzkie, holenderskie, włoskie, francuskie[8], potem szkockie, nawet angielskie (od XIII do XVIII w.) oraz niemieckie w XVIII/XIX wieku[11]. Obok katolików żyli ewangelicy, Żydzi i mennonici. Warto odnotować, że w 1910 roku blisko połowa mieszkańców powiatu chełmińskiego mówiła językiem niemieckim (pod wpływem silnej germanizacji grup dolnoniemiecko-mennonickich z terenów wiejskich – tzw. Olędrów). W 1945 roku w Chełmnie i powiecie pozostało aż 70% autochtonów[11].
- silne powiązanie miast Ziemi Chełmińskiej ze wsią. Handel i rzemiosło miejskie zajmowały się głównie skupem, przetwarzaniem produktów wsi lub produkcją dla niej[12].
- wyraźne granice naturalne Ziemi Chełmińskiej, oparte na Wiśle, Osie i Drwęcy oraz dość częste zmiany przynależności państwowej i administracyjno–regionalnej. Ziemia Chełmińska należała kolejno do: Mazowsza, państwa Mieszka I, Królestwa Polskiego, ponownie do Księstwa Mazowieckiego, do państwa zakonu krzyżackiego, po pokoju toruńskim była częścią Prus Królewskich jako Województwo chełmińskie – region o silnej autonomii politycznej w I Rzeczypospolitej, po I rozbiorze do Królestwa Prus, następnie do województwa pomorskiego w czasach II RP[11].
Powyższe zmiany i specyfika spajały region i tworzyły jego tożsamość.
Obrzędy i zwyczaje
[edytuj | edytuj kod]Zwyczajem wigilijnym było pieczenie nowego latka – ciastek w kształcie konia, krowy, kury, które poświęcano i dawano zwierzętom, by się zdrowo chowały. W Popielec domownicy obsypywali się nawzajem popiołem. W Wielki Czwartek chłopcy wędrowali po wsiach z terkotkami, wyganiając złe moce. Przygotowywali też „żur” z błota i wapna do smarowania okien w domach, gdzie były panny na wydaniu. Miało to przypominać o rychłym końcu Postu. Wielkanocne pisanki farbowano w łupinach cebuli, buraków, oziminy, kory olchy. W Poniedziałek Wielkanocny dzieci chodziły po domach smagając gospodarzy gałązkami i recytowały wierszyki, za co otrzymywały jajka i pieczywo. W Noc Świętojańską młodzież zapalała beczki ze smołą, tańczyła wokół ognisk i puszczała wianki na wodę[13].
Kuchnia chełmińska
[edytuj | edytuj kod]Wśród potraw ziemi chełmińskiej dominowały zupy: żur na zakwasie z gruboziarnistej mąki, jarmuż z lebiody i kaszy, kwas – z kaszy i ziemniaków, gotowany na soku z kiszonej kapusty, zupa z brukwi. Z ziemniaków przygotowywano zagraj – potrawę z dodatkiem żytniej zacierki, zaprawianą octem, słoniną lub mlekiem albo popularne kluski jedzone do dziś z kapustą, skwarkami, a także dodawane do czerniny z kaczej krwi. Pojawiała się też często zupa owocowa (muza), ze świeżych lub suszonych owoców, a w Wigilię – kompot z suszu[13].
Architektura wsi chełmińskich
[edytuj | edytuj kod]Wsie na ziemi chełmińskiej były nowoczesne, często murowane, z wyraźnym podziałem na osady typu dworskiego (folwarcznego) i wsie chłopskie (typu zagrodniczego)[13].
W XIX w. i w początkach XX w. budownictwo ludowe ziemi chełmińskiej było zróżnicowane ze względu na stosowany materiał i konstrukcje ciesielskie. Dominowało drewno oraz konstrukcje szkieletowe wypełniane gliną. Wypełnienie z cegieł (tzw. mur pruski) występowało dość rzadko. Na przestrzeni XIX w. budynki drewniane i gliniane zastąpiono murowanymi. Na ziemi chełmińskiej występowały trzy rodzaje zagród chłopskich: polska, holenderska, oraz niemiecka. Powstały dość licznie budynki przemysłowe – olejarnie, młyny, folusze, tartaki, kuźnie. Krajobraz wiejski urozmaicały wiatraki – koźlaki, paltraki i holendry[13].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Meller 2004 ↓.
- ↑ Gwary polskie:Ziemia chełmińsko-dobrzyńska 2009 ↓.
- ↑ Gwary polskie:Dialekt mazowiecki – Ostródzkie 2009 ↓.
- ↑ Kolberg 1882 ↓, s. 7–8.
- ↑ "Encyklopedja Staropolska Ilustrowana", Zygmunt Gloger, Warszawa 1900-1903, hasło: "Typy fizjologiczne", http://literat.ug.edu.pl/~literat/glogers/index.htm#t
- ↑ Karaś 2009 ↓, § Gwary chełmińsko-dobrzyńskie dziś, s.v. „Inne są stosunki po prawej…”.
- ↑ a b c d e f Meller 2002 ↓.
- ↑ a b Zieliński 2007 ↓.
- ↑ Dolnoniemieckie dialekty. Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej, 2017. [dostęp 2017-06-06].
- ↑ Łęga 1961 ↓, s. 17.
- ↑ a b c Danilczuk i in. 1968 ↓.
- ↑ Grążawski 2003 ↓.
- ↑ a b c d ZIEMIA CHEŁMIŃSKA [online], Kujawsko-pomorskie.travel, 30 kwietnia 2019 [dostęp 2023-01-15] (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Ziemia chełmińsko-dobrzyńska. [w:] Gwary Polskie: Przewodnik multimedialny pod redakcją Haliny Karaś [on-line]. Zakład Historii Języka Polskiego i Dialektologii UW i Towarzystwo Kultury Języka, 2009. [dostęp 2016-10-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-10)].
- Dialekt mazowiecki - Ostródzkie. [w:] Gwary Polskie: Przewodnik multimedialny pod redakcją Haliny Karaś [on-line]. Zakład Historii Języka Polskiego i Dialektologii UW i Towarzystwo Kultury Języka, 2009. [dostęp 2016-10-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-10-29)].
- Kazimierz Grążawski: Życie codzienne na ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej w średniowieczu. Włocławek: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku, 2003. ISBN 83-88500-50-3.
- Władysław Łęga: Ziemia chełmińska. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1961, seria: Prace i Materiały Etnograficzne. t. 17.
Halina Karaś (red.), Gwary polskie. Przewodnik multimedialny, Warszawa: Zakład Historii Języka Polskiego i Dialektologii UW; Towarzystwo Kultury Języka, 2009, ISBN 978-83-62844-09-8 [zarchiwizowane z adresu 2012-12-21].- Oskar Kolberg: Właściwości, pieśni i tańce ludu Ziemi Dobrzyńskiej. Kraków: 1882, s. 7-8.
- Dariusz Meller: Słownik gwary używanej w Chełmży i okolicach (tzw. gwara chełmińska). Chełmża: Wąbrzeskie Zakłady Graficzne, 2002. ISBN 83-87605-55-7.
- Dariusz Meller: Krótko historia Chełmży: (łod pirszych poczuntków do dzisioj). Chełmża: Wąbrzeskie Zakłady Graficzne, 2004. ISBN 83-87605-90-5.
- Marek Grzegorz Zieliński: Chełmno : civitas totius Prussiae metropolis XVI-XVIII w.. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2007. ISBN 978-83-7096-645-4.
- Dzieje Chełmna i jego regionu: zarys monograficzny. Bolesław Danilczuk i in. (oprac.), Marian Biskup (red.). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968.