Dialekt attycki

Dialekt attycki – jeden z głównych dialektów klasycznego języka greckiego, w okresie klasycznym rozpowszechniony w Attyce i na północnych wybrzeżach Morza Egejskiego. Najbardziej zbliżony do dialektu jońskiego, wraz z którym tworzy grupę jońsko-attycką. Dialekt ten w swoim wczesnym stadium zaświadczony jest już w grece archaicznej okresu homeryckiego (ok. VIII wiek p.n.e.) – pojawia się sporadycznie w Iliadzie i Odysei. W dialekcie attyckim powstała większość dzieł poetów i pisarzy okresu klasycznego, jest to też język starożytnych mówców ateńskich. Na dialekcie attyckim opiera się też w znacznej mierze późniejsza greka koine, używana w okresie hellenistycznym.

Cechy charakterystyczne

Do charakterystycznych cech dialektu attyckiego należą:

W zakresie wymowy:

Zachowanie pierwotnego długiego ᾱ (ā) po ι, ρ, ε (i, r, e) – tzw. α purum – w pozostałych dialektach często zmienionego w η (ē), np. att. ἱστωρία (histōría), joń. ἱστωρίη (histōríē)^[1] – „historia”. Pozorne wyjątki wynikają z pośrednich zmian językowych, np. att. κόρη ← *κόρϜη ← *κόρϜα („młoda dziewczyna”);
Występowanie geminaty ττ (tt) w miejsce σσ (ss), np. att. γλῶττα (glōtta), joń. γλῶσσα (glōssa) – „język”.
Utrata głoski [w], zapisywanej digammą (Ϝ), jeszcze w czasach przedhistorycznych, np. att. καλός (kalós), eol. beoc. καλϜός (kalwós) – „piękny”.
Zmiana τ (t) w σ (s) przed ι oraz υ (i oraz y), np. eol. beoc. Εὔτρητις (Eutrētis) → att. Εὔτρησις (Eutrēsis – miasto w Beocji); dor. τύ (tý), att. σύ (sý) – „ty” (zaimek). Cechę tę dialekt attycki dzieli z kilkoma innymi dialektami.
Dodawanie w niektórych wypadkach końcowego -ν do wyrazów z wygłosem samogłoskowym w pozycji poprzedzającej wyraz z samogłoską w nagłosie. Dotyczy to m.in. samogłoskowych końcówek rzeczownika w bierniku i celowniku oraz niektórych form osobowych czasownika. Przykład: ταῖς γυναιξί λέγω (taís gynaiksí légō) – „mówię kobietom”, ale: ταῖς γυναιξίν ἔλεγον (taís gynaiksín élegon) – „mówiłem kobietom”. Cechę tę dialekt attycki dzieli z jońskim.
Konsekwentna kontrakcja samogłosek (zob. niżej).

W zakresie morfologii:

tendencja do zamiany końcówki -στηρ (-stēr) na -στης (-stēs) na oznaczenie wykonawcy czynności, np. δικαστής (dikastēs) w miejsce δικαστήρ (dikastēr) – „sędzia”.
attycka końcówka przymiotnika -ειος (eios) i odpowiadająca mu końcówka rzeczownika -εία (-eia), dwusylabowe z dyftongiem, w miejsce trójsylabowych końcówek -ηιος (ēíos), -ηία (ēía), np. att. πολιτεία (politeía), dor. kret. πολιτηία (politēía) – „ustrój państwowy” (obydwie formy pochodzą z πολιτεϜία /politewía/ w grece archaicznej i wykształciły się po zaniku głoski [w]).

Kontrakcje

W dialekcie attyckim i jońskim występuje zjawisko kontrakcji samogłosek na granicy rdzenia i końcówki fleksyjnej niektórych rzeczowników, czasowników i przymiotników. Ściągnięta samogłoska wymawiana była zawsze w tonie wznosząco-opadającym (w piśmie oznaczanym za pomocą akcentu przeciągłego) z wyjątkiem przymiotników złożonych oraz niektórych form czasowników kontrahowanych (zob. niżej). W tekstach pisanych w dialekcie attyckim kontrakcje konsekwentnie się pojawiają, podczas gdy w dialekcie jońskim używane są zarówno formy ściągnięte, jak i opisowe.

Rzeczowniki kontrahowane

Deklinacja I – rzeczowniki kontrahowane (nomina contracta) deklinacji pierwszej mają temat zakończony na -αα (-aa) lub --εα (-ea). Po przyłączeniu samogłoski fleksyjnej dochodzi do kontrakcji według następującego schematu:

α + α → α	ε + α → η
α + ᾳ → ᾳ	ε + ᾳ → ῃ
α + αι → αι	ε + αι → αι
α + ω → ω	ε + ω → ω
	ε + ου → ου

Przykład: γέα (géa) → γῆ (gē) – „ziemia”;

Deklinacja II – rzeczowniki kontrahowane deklinacji drugiej mają temat zakończony na -οο (-oo) i -εο (-eo). Kontrakcje następują według podanego niżej schematu:

ο + ε → ου	ε + ο → ου
ο + ο → ου	ε + ου → ου
ο + ου → ου	ε + οι → αι
ο + ῷ → ῷ	ε + ω → ω
ο + οι → οι

Przykład: ὀστέον (ostéon) → ὀστοῦν (ostún) – „kość”.

Przymiotniki kontrahowane

W dialekcie attyckim kontrakcji ulegają przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji zakończone na -εος (-eos) / -εα (-ea) / -εον (-eon) lub -οος (-oos) / -οη (-oe) / -οον (-oon). Kontrahują one zasadniczo według schematu dla rzeczowników I i II deklinacji z następującymi wyjątkami:

końcówka rodzaju żeńskiego -εα (-ea) przechodzi w -ᾶ (-a) zamiast -ῆ (-ē) w pozycji po samogłosce lub -ρ- (-r-), np. πορφυρέα (porfyréa) → πορφυρᾶ (porfyrá) – „purpurowa”, ale regularnie: χρυσέα (chryséa) → χρυσῆ (chrysē) – „złota”;
zakończenia mianownika rodzaju nijakiego liczby mnogiej -εον (-eon) i -οον (-oon) ulegają kontrakcji do -ᾶ (-a) z wyjątkiem przymiotników złożonych z -νόος (-nóos), -πλόος (-plóos) i -ρόος (-róos), które zatrzymują formę opisową, np. εὔνοος (eúnoos) → εὔνους (eúnus) – „życzliwy”, ale: εὔνοα (eúnoa) – „życzliwe” (mianownik l. mn. rodzaju nijakiego). Przy kontrakcjach tego typu przymiotników nie ulega zmianie miejsce i rodzaj akcentu.
Wołacz zawsze jest równy mianownikowi

Czasowniki kontrahowane

W dialekcie attyckim ulegają kontrakcji czasowniki (tzw. verba contracta) o temacie zakończonym na -α, -ε lub -ο (-a, -e, -o). Kontrakcja przebiega według następującego schematu:

Czasowniki z tematem zakończonym na -α (-a):

α + ε → α	α + ο → ω
α + ει → ᾳ	α + ου → ω
α + η → α	α + οι → ῳ
α + ῃ → ᾳ	α + ω → ω

Przykład: ἀγαπάω (agapáō) → ἀγαπῶ (agapō) – „kocham”

Czasowniki z tematem zakończonym na -ε (-e):

ε + ε → ει	ε + ο → ου
ε + ει → ει	ε + ου → ου
ε + η → η	ε + οι → οι
ε + ῃ → ῃ	ε + ω → ω

Przykład: ζητέουσι (zētéusi) → ζητοῦσι (zētúsi) – „pragną”

Czasowniki z tematem zakończonym na -ο (-o):

ο + ε → ου	ο + ο → ου
ο + ει → οι	ο + ου → ου
ο + η → ω	ο + οι → οι
ο + ῃ → οι	ο + ω → ω

Przykład: ἐλευθερόῃ (eleutheróē) → ἐλευθεροῖ (eleutheroí) – „uwalniasz się” albo „jesteś uwalniany”

Uwaga: Jeśli akcent w formie opisowej czasownika pada na spółgłoskę tematyczną, a nie spójkę, wówczas pozostaje on bez zmian, w przeciwnym razie (jak w większości kontrakcji) przechodzi on w formach kontrahowanych w akcent przeciągły (oznaczający samogłoskę wymawianą w tonie wznosząco-opadającym). Na przykład: τιμάεις (timáeis) → τιμᾷς (timás), ale: ἐτίμαες (etímaes) → ἐτίμας (etímas).

Deklinacja attycka

Rzeczownik

Niektóre rzeczowniki II deklinacji rodzaju męskiego i żeńskiego mają w dialekcie attyckim wydłużoną końcówkę tematu -ω- (-ō-) w miejsce końcówki -ο- (-o-), np. att. νεώς (neōs), joń. νηός (nēós) – „świątynia”^[2]. Rzeczowniki tej grupy odmieniają się według specjalnego wzorca, zwanego deklinacją attycką. Różnicę w odmianie dla rzeczowników rodzaju męskiego ilustruje poniższa tabelka.

	νεώς (dialekt attycki)	νηός (dialekt joński)
Mianownik = wołacz lp.	ὁ (ὦ) νεώς	ὁ (ὦ) νηός
Dopełniacz lp.	τοῦ νεώ	τοῦ νηοῦ
Celownik lp.	τῷ νεῴ	τῷ νηῷ
Biernik lp.	τὸν νεών	τὸν νηόν
Mianownik = wołacz lm.	οἱ (ὦ) νεῴ	οἱ (ὦ) νηοί
Dopełniacz lm.	τῶν νεών	τῶν νηῶν
Celownik lm.	τοῖς νεῴς	τοῖς νηοῖς
Biernik lm.	τοὺς νεώς	τοὺς νηούς

Przymiotnik

Niektóre przymiotniki deklinacji II posiadają w dialekcie attyckim końcówkę -ως (-ōs) w miejsce -ος (-os) dla rodzaju męskiego i żeńskiego^[3] oraz -ων (-ōn) w miejsce -ον (-on) dla rodzaju nijakiego. Tworzy to charakterystyczny dla tej grupy wzorzec odmiany:

	Rodzaj męski i żeński	Rodzaj nijaki
Mianownik = wołacz lp.	ἵλεως^[4]	ἵλεων
Dopełniacz lp.	ἵλεω	ἵλεω
Celownik lp.	ἵλεῳ	ἵλεῳ
Biernik lp.	ἵλεων	ἵλεων
Mianownik = wołacz lm.	ἵλεῳ	ἵλεα
Dopełniacz lm.	ἵλεων	ἵλεων
Celownik lm.	ἵλεῳς	ἵλεῳς
Biernik lm.	ἵλεως	ἵλεα

Zobacz też

Przypisy

↑ Również: ἰστωρίη (istōríē) po utracie przydechu (zob. dialekt joński).
↑ W dialekcie attyckim doszło w tym wypadku do przeniesienia długości między samogłoskami tematycznymi νεώς ← νηός. Do rozwinięcia deklinacji attyckiej doszło w niektórych wypadkach również w wyniku historycznej kontrakcji, np. λαγώς ← λαγωός.
↑ Tylko jeden przymiotnik tej grupy πλέως (pléōs) / πλέα (pléa) / πλέων (pléōn) – „pełny/pełna/pełne” posiada oddzielne formy dla rodzaju żeńskiego. W rodzaju żeńskim przymiotnik ten odmienia się według wzoru: πλέα, πλέας, πλέᾳ, πλέαν, πλέαι, πλέων, πλέαις, πλέας.
↑ ἵλεως (híleōs) – „łaskawy”. W dialekcie jońskim wyraz ten ma postać ἵληος (hílēos) albo ἴληος (ílēos) (po utracie przydechu) i przyjmuje końcówki zwykłej deklinacji II.

Bibliografia

Korusowie, Agnieszka i Kazimierz, Hellenike glotta. Podręcznik do nauki języka greckiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 1998
Smyth, H. W., Greek Grammar (First Edition), Second Declension, url: http://www.ccel.org/s/smyth/grammar/html/smyth_2c_uni.htm (ostatni dostęp: 3 listopada 2006)

[1] Również: ἰστωρίη (istōríē) po utracie przydechu (zob. dialekt joński).

[2] W dialekcie attyckim doszło w tym wypadku do przeniesienia długości między samogłoskami tematycznymi νεώς ← νηός. Do rozwinięcia deklinacji attyckiej doszło w niektórych wypadkach również w wyniku historycznej kontrakcji, np. λαγώς ← λαγωός.

[3] Tylko jeden przymiotnik tej grupy πλέως (pléōs) / πλέα (pléa) / πλέων (pléōn) – „pełny/pełna/pełne” posiada oddzielne formy dla rodzaju żeńskiego. W rodzaju żeńskim przymiotnik ten odmienia się według wzoru: πλέα, πλέας, πλέᾳ, πλέαν, πλέαι, πλέων, πλέαις, πλέας.

[4] ἵλεως (híleōs) – „łaskawy”. W dialekcie jońskim wyraz ten ma postać ἵληος (hílēos) albo ἴληος (ílēos) (po utracie przydechu) i przyjmuje końcówki zwykłej deklinacji II.

[1]

[2]

[3]

[4]