Formuła dyplomatyczna

Formuła dyplomatyczna – gotowy, powtarzalny zwrot będący elementem budowy dokumentu średniowiecznego i nowożytnego w Polsce i wielu krajach kultury łacińskiej.

Historia

Formuły dyplomatyczne powstały w toku rozwoju dokumentu już w starożytności. W wojujących państwach Mezopotamii ludzie dla pewności prawa zawierane transakcje potwierdzali pisemnie u specjalnych urzędników kancelaryjnych – pisarzy będących odpowiednikiem dzisiejszych notariuszy. Aby ujednolicić stosowane formuły stworzono pierwsze podręczniki praw (np. Ana Ittiszu) będące zbiorami formuł dyplomatycznych. Na dużą skalę rozpoczęto stosowanie formuł w średniowieczu w kancelariach kościelnych, a następnie świeckich. Za czasów merowińskich – w poł. VII wieku sztuka spisywania dokumentów zyskała swój pierwszy podręcznik oparty na praktyce kancelaryjnej. Sporządził go mnich frankoński imieniem Markulf. Dzieło jego stało się podstawą dla nauki sporządzania dokumentu publicznego w kancelarii królewskiej w późniejszym okresie. Rozwój handlu we Włoszech w XI w. spowodował, że dla jego potrzeb sięgano do instytucji prawa rzymskiego przywracając zapomniane umowy. Wydarzenia te zbiegły się z powstaniem najsłynniejszej szkoły średniowiecznej jurysprudencji szkoły glosatorów bolońskich prowadzących badania nad Instytucjami i dokonujących kwerend w dokumentach prawniczych na zlecenie papieża. Bolońscy profesorowie stworzyli wówczas tzw. ars notarii – sztukę spisywania aktów. Efektem ich działań były podręczniki i formularze dla notariuszy. W Polsce formuły dyplomatyczne pojawiły się wraz z przyjęciem chrześcijaństwa. Pierwszą korespondencję pisaną zachowaną do naszych czasów w postaci dokumentu „Dagome iudex” prowadził Mieszko I z papieżem. Znane nam są również listy Bolesława Chrobrego do zwierzchnika świata chrześcijańskiego, w których skarży się polski władca na zachowanie cesarza. Wiemy wreszcie, że Bolesław Krzywousty w 1124 r. podyktował warunki pokoju Szczecinianom na piśmie. Ten sam Krzywousty, a także Bolesław IV pozostawili po sobie pisemne testamenty. Od tego mniej więcej okresu, aż do końca istnienia I Rzeczypospolitej formuły dyplomatyczne towarzyszyły wytwarzaniu dokumentacji w kancelarii królewskiej, kościelnej oraz dokumentach prawa prywatnego wydawanych przez instytucje.

Podział i rodzaje

Formuły dyplomatyczne podzielić można na trzy rodzaje: zawarte w protokole wstępnym dokumentu, treści właściwej i protokole końcowym zwanym również eschatokołem.

Dokument potwierdzający przywilej Przemysła II z widoczną intytulacją adwokata prowincjalnego na początku.

Na protokół wstępny składają się:

• inwokacja – czyli wezwanie imienia bożego dla zapewnienia pomyślności temu, co dalej napisano,
• intytulacja, czyli wymienienie imienia i godności wystawcy oraz inskrypcja (adres) będący wezwaniem osoby, do której dokument skierowano.

Treść właściwą stanowią:

• arenga celowo uzasadniająca wystawienie dokumentu,
• promulgacja (publikacja) obejmująca treść właściwą opatrzona często szeregiem dyspozycji,
• narracja opisująca czynności i sytuacje powodujące wystawienie dokumentu,
• dyspozycja wyrażająca wolę wystawcy,
• sankcja będąca zapowiedzią ewentualnych skutków prawnych dla przekraczającego postanowienia dokumentu
• koroboracja (korroboracja) wyrażająca sposób uwierzytelniania dokumentu.

W skład natomiast eschatokołu wchodzą:

• podpisy (wystawców, urzędników i świadków),
• datacja z miejscem i czasem wystawienia dokumentu
• aprekacja mająca zapewnić dokumentowi trwałość wyrażona życzeniem końcowym.

Poszczególne wyżej wymienione części stanowią pewien powszechnie przyjęty dla polskich kancelarii wieków średnich kanon, z różnych jednak względów nie zawsze posiadający wszystkie wspomniane elementy. Miejsce pojawiania się w tekście poszczególnych formuł zwykle jest takie samo. Zdarza się jednak, że zostały one podzielone, a ich części można znaleźć w różnych częściach dokumentu.

Schemat kolejności używania formuł dyplomatycznych w dokumencie według Władysława Semkowicza:

I. Protokół (wstępny)

1) Inwokacja

2) Intytulacja

3) Inskrypcja

II. Tekst

1) Arenga

2) Promulgacja

3) Narracja

4) Dispozycja

5) Sankcja

6) Korroboracja

III. Eschatokół

1) Subskrypcja

2) Datacja

3) Aprekacja

Bibliografia

• Dyplomatyka wieków średnich, pod red. Tadeusza Manteuffla, Warszawa 1971.
• Belińska Maria, Kancelaria i dokumenty wielkopolskie XIII wieku, Wrocław Warszawa Kraków 1967.
• Grabowski Janusz, Kancelarie i dokumenty książąt mazowieckich w latach 1341-1381, Warszawa 1999.
• Maleczyński Karol, Studia nad dokumentem polskim wieków średnich, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1971.
• Lutosławski Jakub, Dyplomatyka polska wieków średnich, http://www.archivia.com.pl/dyplomatyka/
• Semkowicz Władysław, Encyklopedia nauk pomocniczych historii, Kraków 1999.
• Sułkowska-Kurasiowa Irena, Dokumenty i ich funkcja w państwie polskim za Andegawenów i Jagiellonów, Warszawa 1977.
• Szymański Józef, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001.