Gółka wonna
Wygląd
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Podrodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek |
gółka wonna |
Nazwa systematyczna | |
Gymnadenia odoratissima (L.) L.C.M. Rich. De Orchid. Eur. 35 1817[3] | |
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |
Gółka wonna[5] Gymnadenia odoratissima (L.) Rich. – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Występuje w Europie, sięgając aż po Skandynawię. W Polsce wyłącznie w Tatrach i jest tutaj dość częsta. Dawniej występowała również w Sudetach, ostatnio nie potwierdzono jej występowania tutaj[6], odnotowano natomiast jej stanowisko w Puszczy Rominckiej na Mazurach[7]. Roślina rzadka.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Łodyga
- Wzniesiona, pojedyncza, o wysokości 20- 50 cm, słabo ulistniona. Jest cienka (grubość około 2 mm). Pod ziemią roślina posiada dwudzielne, dłoniasto rozcięte bulwy[8].
- Liście
- Wyrastające u podstawy pędu są równowąskie, z kilem i bezplamiste. Mają długość 8-16 cm i szerokość 0,2-0,7 cm. Liście wyrastające wyżej są znacznie mniejsze[8].
- Kwiaty
- Na szczycie łodygi, zebrane w luźny, walcowaty kwiatostan o długości 4-11 cm, zawierający 25-80 kwiatów. Barwa kwiatów od różowej do jasnoczerwonej, czasami (rzadko) zdarzają się kwiaty białe. Lancetowate przysadki mają długość 5-11 mm, szerokość 1,7-2,5 mm i są mniej więcej tej samej długości, co zalążnia. Boczne, zewnętrzne listki okwiatu odstające, skośnie jajowate. Dwa listki wewnętrzne i listek środkowy są stulone na kształt hełmu. Warżka ma długość 3,8-5,5 mm, szerokość 3,4-4 mm, jest 3-łatkowa i nie posiada rysunku. Środkowa łatka warżki jest wyciągnięta, a boczne zaokrąglone. Walcowata ostroga ma rozmiar 3,7-5,5 × 0,5-0,7 mm i wytwarza nektar. Pollinarium posiada trzoneczek z oddzielnymi, nagimi uczepkami. Pyłkowiny są jasnożółte[8].
- Owoc
- Zawierająca liczne i bardzo drobne nasiona torebka o długości rozmiarach 4,5-6 x 3-4 mm[8].
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]- Rozwój
- Bylina, geofit. Kwitnie od maja do sierpnia, ma kwiaty przyjemnie pachnące wanilią. Wytwarza nektar gromadzący się w ostrodze[6]. Zapylana jest przez niewielkie motyle dzienne, kraśnikowate oraz ćmy. Zapylenie krzyżowe z dużym odsetkiem wytworzonych nasion[8].
- Siedlisko
- W Europie rośnie na wapiennych skałach w ubogich górskich murawach, na torfowiskach niskich, łąkach trzęślicowych oraz w świetlistych lasach sosnowych. W górach Europy dochodzi do wysokości 2600 m n.p.m. W Tatrach występuje po piętro halne, najwyżej położone stanowiska ma na Ornaku. Rośnie na halach, w zaroślach i na skalistych zboczach. Preferuje stanowiska słoneczne, znosi przejściowe zacienienie[9].
- Fitosocjologia
- Gatunek charakterystyczny dla klasy (Cl.) Erico-Pinetea[10].
- Zmienność
- Tworzy mieszańce z gółką długoostrogową, kukułką plamistą i k. Traunsteinera[7].
Zagrożenia i ochrona
[edytuj | edytuj kod]W Polsce gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. Umieszczony na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia)[11]. Na swoich stanowiskach w Tatrach nie jest zagrożony[9].
Zobacz też:Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-04] (ang.).
- ↑ The Plant List. [dostęp 2017-01-11].
- ↑ Gymnadenia odoratissima, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ a b Zbigniew Mirek, Halina Zarzycki: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 2003. ISBN 83-7073-385-9.
- ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ a b c d e Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.
- ↑ a b Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
Identyfikatory zewnętrzne (takson):
- BioLib: 42131
- EoL: 1112243
- EUNIS: 189639
- FloraWeb: 2745
- GBIF: 2840474
- identyfikator iNaturalist: 324087
- IPNI: 636569-1
- NCBI: 97904
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-93711
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:636568-1
- Tela Botanica: 30700
- identyfikator Tropicos: 23513814
- CoL: 6KV2G