Kościół Prawosławny Czech i Słowacji

Kościół Prawosławny Ziem Czeskich i Słowacji

Sobór św. Gorazda w Ołomuńcu
Klasyfikacja systematyczna wyznania
Chrześcijaństwo  └ Prawosławie
Ustrój kościelny	episkopalno-synodalny
Obrządek	bizantyjski
Siedziba	Praga / Preszów
Zwierzchnik	metropolita Ziem Czeskich i Słowacji Rościsław (Gont)
Zasięg geograficzny	Czechy Słowacja Węgry
Członkostwo	Cerkiew prawosławna
Historia Założyciel(e) Gorazd II Utworzono • wydzielono z 1925 Kościół Czechosłowacki
Dane statystyczne Wierni ok. 100 000 Eparchie 4 Parafie 249
Strona internetowa

Kościół Prawosławny Czech i Słowacji, także Kościół Prawosławny Ziem Czeskich i Słowacji, Czeski i Słowacki Kościół Prawosławny – jeden z kanonicznych kościołów prawosławnych, zajmujący czternaste miejsce w dyptychu lokalnych Cerkwi autokefalicznych.

Kościołowi podlegają parafie prawosławne na terenie Czech, Słowacji i na Węgrzech. Do 1993 Cerkiew nosiła nazwę Kościoła Prawosławnego Czechosłowacji.

Historia

Geneza Cerkwi

Chrześcijaństwo pojawiło się na ziemiach obecnych Czech i Słowacji w IX w. wraz z przybyciem Cyryla i Metodego. Misja ta zakończyła się jednak w 885 wraz ze śmiercią Metodego i likwidacją metropolii obrządku słowiańskiego w Państwie wielkomorawskim. Jednak według Żywota świętego Metodego przekazała słowiański obrządek i kulturę dzisiejszym Czechom i przyniosła dwa owoce związane ze słowiańskim chrześcijaństwem – św. Ludmiłę i św. Wacława. Słowiańskie chrześcijaństwo i słowiańska kultura były dominującym elementem w Czechach w X i XI wieku. Do 1095 funkcjonował monaster w Sazawie. W późniejszym okresie na terenie Czech i dzisiejszej Słowacji upowszechnił się obrządek łaciński, a obrządek bizantyjski obecny był jedynie w rejonie Preszowa i na Zakarpaciu, gdzie jednak od XVII w. większość wiernych znalazła się w unii z Rzymem.

W 1863 grupa czeskich polityków założyła w Pradze wspólnotę prawosławną, która przyjęła jurysdykcję metropolity czerniowieckiego. Jej patronem był św. Mikołaj, zaś jurysdykcyjnie stanowiła ona filię parafii przy cerkwi poselstwa rosyjskiego w Wiedniu. Na początku I wojny światowej wspólnota ta została zdelegalizowana przez władze Austro-Węgier jako organizacja niebezpieczna dla państwa. Jej członkowie byli prześladowani. Przetrwała jednak i wznowiła działalność w 1919, zaś w 1922 została uznana przez władze czechosłowackie.

Kościół Prawosławny w Czechosłowacji

Powstanie Kościoła Prawosławnego w Czechosłowacji związane było z kryzysem jaki dotknął Kościół katolicki w tym kraju po I wojnie światowej oraz z niezadowoleniem społecznym przejawiającym się w ruchu Precz od Wiednia i od Rzymu. Na fali krytyki rzymskokatolickiego episkopatu Czech przez grupę modernistycznych księży doszło w 1920 do schizmy, która doprowadziła do utworzenia narodowego Kościoła Czechosłowackiego.

W trakcie formowania się Kościoła Czechosłowackiego wyodrębniła się z niego grupa, która postawiła sobie za cel przywrócenie w Czechach i na Morawach tradycji cyrylometodiańskiej i odrodzenia obrządku słowiańskiego (głagolickiego). Na czele tego nurtu stał ksiądz Matěj Pavlík. W 1921 Kościół Czechosłowacki nawiązał współpracę z Kościołem Prawosławnym Serbii. Po uzgodnieniu kwestii doktrynalnych Matěj Pavlík jako najgorliwszy sympatyk obrządków bizantyjsko-słowiańskich został wysłany do Belgradu, gdzie pod imieniem zakonnym Gorazda II otrzymał chirotonię biskupią od patriarchy Serbii Dymitra.

W 1923 biskup Gorazd pokłócił się z pozostałymi hierarchami Kościoła Czechosłowackiego i odszedł z niego pociągając za sobą wiernych opowiadających się za bliższą współpracą z prawosławiem. Nowa wspólnota poddała się jurysdykcji Serbskiego Kościoła Prawosławnego, a jej wiernymi byli w większości konwertyci z katolicyzmu.

Równolegle z powstałym biskupstwem Matěja Pavlíka funkcjonowała jednak wciąż wspólnota prawosławnych założona w okresie monarchii habsburskiej. Na jej czele w 1922 stanął Czech – Antonín Jindřich Brabec, który wcześniej długie lata przebywał w Rosji jako duszpasterz prawosławnych Czechów na Wołyniu. Przyjął on święcenia pod imieniem zakonnym Sawwacjusz oraz otrzymał godność archimandryty. Z powodu niechęci do Serbów poddał się jurysdykcji Konstantynopola i w 1923 został tam wyświęcony na arcybiskupa.

Po 1924 w Czechach były dwie wspólnoty prawosławne pozostające w dwóch różnych jurysdykcjach – Patriarchatu Serbskiego i Patriarchatu Konstantynopola. Władze państwowe Czechosłowacji nie uznały jednak święceń biskupich Sawwacjusza, co znacząco ułatwiło działalność biskupowi Gorazdowi. W 1925 synod narodowy złożony z 11 delegatów duchownych i 36 świeckich oficjalnie proklamował powstanie Kościoła Prawosławnego Czechosłowacji, pozostającego w jurysdykcji Patriarchatu Serbii. W 1926 cały majątek Cerkwi biskupa Sawwacjusza został przekazany Cerkwi kierowanej przez biskupa Gorazda, przyłączyli się do niej również jego wierni czeskiego pochodzenia. Wierni Sawwacjuszowi pozostali jedynie rosyjscy emigranci w Czechach.

W 1927 do wspólnoty biskupa Gorazda II przyłączyła się część prawosławnych Rusinów, wcześniej grekokatolików, z Rusi Zakarpackiej, podlegających dotąd jurysdykcji prawosławnego biskupa Budapesztu. Grupa ta przyczyniła tym samym do rozwoju prawosławia w Czechosłowacji. Znaczącym ośrodkiem prawosławia na tych terenach był ówcześnie monaster św. Hioba Poczajowskiego w Ladomirovej, gdzie mieściło się m.in. wydawnictwo religijne i drukarnia.

Ponadto w okresie międzywojennym przebywał w Pradze biskup prawosławny Sergiusz (Korolow), który został zmuszony w 1922 do opuszczenia Chełma za sprzeciwianie się autokefalii Polskiego Kościoła Prawosławnego. Był on wikariuszem egzarchy Eulogiusza (Gieorgijewski). Nie angażował się jednak w działania na rzecz organizacji Kościoła Prawosławnego w Czechosłowacji, okazyjnie jedynie sprawując posługę duszpasterską wśród emigrantów rosyjskich w kościele św. Mikołaja. Jego staraniem wzniesiono na cmentarzu Olszańskim w Pradze cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej, która przez pewien czas była główną katedrą Kościoła Prawosławnego Czechosłowacji.

Po wybuchu II wojny światowej biskup Gorazd II zwrócił się do metropolity berlińskiego (w jurysdykcji Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego poza granicami Rosji) Serafina o czasowe przyjęcie Cerkwi czechosłowackiej pod swoją jurysdykcję do czasu przywrócenia normalnych kontaktów z Cerkwią Serbską.

W 1942 za udział w ukrywaniu zamachowców na życie Reinharda Heydricha Kościół Prawosławny Czechosłowacji spotkały ciężkie represje. Został on zdelegalizowany, a jego majątek skonfiskowano. Biskup Gorazd II został 27 czerwca 1942 aresztowany, a 4 września tegoż roku rozstrzelany wraz z innymi działaczami cerkiewnymi eparchii praskiej. Wszyscy duchowni prawosławni trafili do obozów koncentracyjnych.

Na Słowacji losy Kościoła nie były aż tak tragiczne, jednak represje go nie ominęły. Rząd słowacki ks. Jozefa Tiso znacznie utrudnił jego funkcjonowanie, zakazano również wszelkiej działalności edukacyjnej i wydawniczej. Planowano deportację ze Słowacji wszystkich duchownych prawosławnych, zamiary te pokrzyżowało jednak wkroczenie Armii Czerwonej i upadek słowackiego państwa.

Kościół Prawosławny Czechosłowacji odrodził się w 1945. Ze względu na to, że w ówczesnej sytuacji politycznej utrzymywanie kontaktów z Cerkwią Serbską było niemożliwe, został on podporządkowany jurysdykcji Patriarchatu Moskwy. Ustanowiono w Pradze autonomiczny egzarchat, a do Pragi przysłany został biskup rosyjski, Eleuteriusz (Woroncow), w celu sprawowania opieki duszpasterskiej nad pozostałymi 8 tysiącami wiernych (po przyłączeniu Rusi Zakarpackiej do ZSRR tamtejsi prawosławni przeszli pod jurysdykcję Patriarchatu Moskwy). W 1950 po zniesieniu unii z Rzymem do cerkwi tej zostali włączeni słowaccy grekokatolicy, którzy byli członkami Unii Użhorodzkiej. Zjednoczenie to nie trwało jednak długo, gdyż w 1968 władze zezwoliły na odrodzenie Kościoła Greckokatolickiego w Czechosłowacji. Wówczas powróciła do niego znaczna część wiernych prawosławnych. Po wojnie (lata 1946–1948) zasilili Cerkiew również Czesi – repatrianci z Wołynia, których przodkowie przyjęli w XIX w. prawosławie. Powstało wówczas w Czechach wiele nowych parafii prawosławnych.

9 września 1951 Rosyjski Kościół Prawosławny przyznał Kościołowi Prawosławnemu Czechosłowacji autokefalię. Patriarcha Konstantynopola nie uznał jednak praw Patriarchatu Moskiewskiego jako Cerkwi-Matki i dopiero tomosem z 9 września 1998 sam przyznał autokefalię Cerkwi czechosłowackiej.

Kościół Prawosławny Ziem Czeskich i Słowacji

Katedra prawosławna Świętych Cyryla i Metodego w Pradze

Katedra prawosławna św. Aleksandra Newskiego w Preszowie

Po rozpadzie Czechosłowacji Cerkiew prawosławna stanęła przed koniecznością dostosowania się do nowej sytuacji politycznej. Utrzymano kanoniczną jedność Cerkwi, jednak w 1993 została ona podzielona na dwie prowincje metropolitalne: praską, obejmująca terytorium Czech i preszowską, obejmująca terytorium Słowacji, z osobnymi radami metropolitalnymi. Zwierzchnikami Cerkwi (metropolitami ziem czeskich i Słowacji) są odtąd na zmianę arcybiskupi Pragi i Preszowa.

29 maja 1990 Słowacka Rada Narodowa wydała rozporządzenie, na mocy którego cały majątek, który przed 1950 był majątkiem Cerkwi greckokatolickiej, miał być odebrany prawosławnym i do 1993 przekazany ponownie grekokatolikom. Prawo to, odbierane przez prawosławnych na Słowacji po dziś dzień jako niesprawiedliwe i krzywdzące, spowodowało utratę przez Cerkiew 135 spośród 170 dotąd użytkowanych obiektów sakralnych oraz domów parafialnych oraz postawiło ją przed koniecznością budowy nowych świątyń i pozostałych budynków. Do chwili obecnej wybudowano na Słowacji ponad 50 nowych cerkwi. Wkrótce okazało się również, że sytuacja wyznaniowa na Słowacji po 1968 jest ustabilizowana, a Słowacka cerkiew greckokatolicka nie jest w stanie zagospodarować odzyskanego majątku. Znaczna część odebranych wówczas prawosławnym cerkwi stoi po dziś dzień nie użytkowana albo korzystają z nich rzymscy katolicy.

Organizacja

Obecnie Kościół Prawosławny Czech i Słowacji składa się z 4 diecezji. Cerkiew na ziemiach czeskich tworzą eparchia praska i eparchia ołomuniecko-brneńska. Cerkiew na Słowacji składa się z eparchii preszowskiej i eparchii michałowsko-koszyckiej. Zwierzchnikiem Kościoła Prawosławnego Czech i Słowacji (noszącym tytuł Metropolity Ziem Czeskich i Słowacji) jest od 2014 arcybiskup Rościsław, ordynariusz eparchii preszowskiej. Obecnie cerkiew prawosławna w Czechach i na Słowacji liczy w czterech eparchiach 249 parafii i ok. 100 tys. wiernych, z czego ok. 70 tys. na Słowacji. Funkcjonuje 8 monasterów (4 męskie i 4 żeńskie), z czego tylko jeden na Słowacji (w Komárnie). Językiem liturgicznym jest cerkiewnosłowiański, coraz częstsze staje się używanie w liturgii języków czeskiego i słowackiego.

Zwierzchnicy

Biskup	Imię świeckie	Okres	Tytuł	Uwagi
Gorazd II	Matěj Pavlík	1921–1942	biskup Czech, Moraw i Śląska	jurysdykcja Patriarchatu Serbii
Sawwacjusz	Antonín Jindřich Brabec	1923–1948	arcybiskup Pragi i Czechosłowacji	jurysdykcja Patriarchatu Konstantynopola
Eleuteriusz	Wieniamin Woroncow	1946–1955	arcybiskup metropolita Pragi i Czechosłowacji	jurysdykcja Patriarchatu Moskwy (do 1951)
Jan	Michaił Kuchtin	1956–1964	arcybiskup metropolita Pragi i Czechosłowacji	Kościół Prawosławny Czechosłowacji
Doroteusz	Dimitrij Filip	1964–1999	arcybiskup metropolita Pragi i Czechosłowacji	Kościół Prawosławny Czechosłowacji (do 1993)
Mikołaj	Mikuláš Kocvár	2000–2006	arcybiskup Preszowa	Kościół Prawosławny Ziem Czeskich i Słowacji
Krzysztof	Radim Pulec	2006–2013	arcybiskup Pragi	Kościół Prawosławny Ziem Czeskich i Słowacji
Rościsław	Ondrej Gont	od 2014	arcybiskup Preszowa	Kościół Prawosławny Ziem Czeskich i Słowacji

Monastery

Klasztory męskie

• Monaster św. Rościsława (Chabařovice)
• Monaster św. Gorazda (Hrubá Vrbka)
• Monaster Przemienienia Pańskiego (Těšov koło Chebu)
• Monaster Złożenia Szat NMP (Komárno, Słowacja)

Klasztory żeńskie

• Monaster św. Ludmiły (Brno)
• Monaster św. Mikołaja (Karlowe Wary)
• Monaster św. Wacława i św. Ludmiły (Loděnice koło Berouna)
• Monaster Zaśnięcia NMP (Vilémov k. Ołomuńca)

Zobacz też

• Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-rusińskiego
• Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowackiego

Linki zewnętrzne

• Kościół prawosławny w Czechach
• Kościół prawosławny w Czechach – Diecezja praska
• Elektroniczne wydanie dziennika „Ikona”
• Serwis Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego – Nowy tymczasowy zwierzchnik Cerkwi Ziem Czech i Słowacji [dostęp: 2013-12-10]