Literatura francuska

Literatura francuska – (fr. littérature française) termin obejmujący ogół dzieł literackich napisanych w języku francuskim lub w innych językach i dialektach tradycyjnie używanych na terenie Francji (np. gwary alzackie, baskijski, bretoński, oksytański, waloński). Literaturę tę niekiedy określa się szerzej mianem „literatury frankofońskiej”. Historia literatury francuskiej rozpoczyna się w starofrancuskim średniowieczu i trwa do czasów współczesnych.

Historia

Średniowieczna literatura francuska

• Chansons de geste
• Literatura dworska
• Romanse dworskie
• mieszczańska literatura, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-08-10] .
• Poezja średniowieczna:
  • Poezja dworska
  • Poezja mieszczańska

Najstarszym współcześnie znanym tekstem napisanym w języku starofrancuskim są Przysięgi strasburskie (842 r.). Pierwszy zachowany tekst literacki w tym języku to Sekwencja o świętej Eulalii (881–882), adaptacja hymnu Prudencjusza ze zbioru Liber Peristephanon (utwór III) licząca 29 wersów.

Pierwsze powszechnie znane utwory literatury francuskiej pochodzą z XI wieku. Poematy Chansons de geste (pol. pieśni o czynach) są utworami patetycznymi, które opisują czyny wojenne i zasługi bohaterów, przywiązując szczególną uwagę do etosu rycerskiego. Chansons de geste opisuje zarówno fakty historyczne, jak i legendy. Najstarszym utworem tego gatunku jest Pieśń o Rolandzie. Powstanie rękopisu datowane jest na lata 1040–1115.

W XII wieku zaczęła powstawać literatura dworska, której przewodnim tematem była miłość dworska (amour courtois) – pozamałżeńska, nieszczęśliwa i pokazująca mężczyznę jako zależnego od kobiety. Korzenie tego rodzaju literatury sięgają starożytności. Była ona również inspirowana legendami celtyckimi. Wyraźnie widoczne są wpływy wschodnie, wynikające z udziału wielu Francuzów w krucjatach. Poematy tego typu śpiewali trubadurzy i truwerzy na dworach książęcych.

Pochodzący z początku XIII wieku poemat Powieść o Róży jest jednym z ostatnich tekstów poświęconych miłości dworskiej (amour courtois). Utwór ma dwóch autorów. Jego tworzenie rozpoczął Guillaume de Lorris, a ciąg dalszy napisał Jean de Meung. Pierwsza część dzieła to alegoryczna opowieść o miłości i przygodach kochanka miłującego Różę, stanowiąca typowy przykład subtelnej i wyrafinowanej poezji dworskiej. Natomiast pełna dygresji i napisana barwnym, żywym językiem druga część przedstawia zdecydowaną większość myśli średniowiecznej.

Pierwszym autorem francuskich romansów rycerskich był Chrétien de Troyes (ok. 1135-1185 r.), autor Érec et Énide, Cligès, Lancelot, Yvain oraz niedokończonej powieści Perceval. Innym utworem realizującym ideę miłości dworskiej jest legenda o Tristanie i Izoldzie. Opowiada o miłości nieszczęśliwej i poddanej ograniczeniom, która kończy się śmiercią kochanków.

W XII i XIII wieku powstał cykl Powieść o Lisie, zbiór satyrycznych wierszowanych opowieści o rozumnych zwierzętach. Cykl historii opowiada o przygodach lisa Renarta. Akcja jest osadzona w królestwie zwierząt, które ma wszelkie cechy państwa feudalnego. Zwierzęta żyją tam w swoim naturalnym środowisku, jednak zachowują się jak ludzie, z którymi wchodzą w interakcje. Renart i jego wrogowie (między innymi wilk Isengrim i niedźwiedź Brun) są baronami i wasalami króla zwierząt – lwa Nobla. Do innych ważnych bohaterów Powieści o lisie należą m.in. wilczyca Hersent (żona Isengrima), kogut Chantecler, borsuk Grimbert i kot Tibert. Utwór zyskał znaczną popularność w średniowiecznej Europie i wpłynął na tworzoną w niej literaturę – cykl był kontynuowany m.in. w Niemczech i Niderlandach.

Paryski poeta XIII wieku, Rutebeuf, w swoich utworach stawiał w kontraście słabość ludzką i biedę z wartościami dworskimi. Utwory, których autorem jest Eustache Deschamps, ukazują mentalność ludzi żyjących w okresie wojny stuletniej. Inny poeta, François Villon, tworzył już po zakończeniu konfliktu, a jego wiersze ukazywały zamęt i przemoc epoki.

Pierwsze francuskojęzyczne kroniki pochodzą z XII wieku i opisują krucjaty. Celem niektórych z nich (na przykład opisujących życie Ludwika IX – kroniki autorstwa Jeana de Joinville) jest nauczanie o moralności oraz idealizacja wypraw krzyżowych. Jean Froissart (1337–1405 r.) w dwóch tomach Chroniques opisuje dzieje wojny stuletniej.

Teatr religijny rozwijał się przez całą epokę średniowiecza. Wystawiano misteria z okazji świąt religijnych, takich jak Boże Narodzenie, Wielkanoc czy Wniebowstąpienie. W przeciwieństwie do literatury, przedstawienia teatralne skierowane były do szerokiej publiki. W XV wieku narodził się we Francji nowy typ teatru – teatr komiczny, zwany też farsowym. Był on ostro krytykowany przez Kościół.

Szesnastowieczna literatura francuska

Początki renesansu we Francji najwcześniej można było dostrzec w Lyonie. Za promotora odnowy artystycznej i literackiej na szerszą skalę uznaje się króla Franciszka I, który po kampanii wojskowej w Italii zainteresował się sztuką i kulturą epoki renesansu.

Ideę humanizmu wyraźnie odzwierciedlała literatura. Twórcy francuscy zaczęli na nowo odkrywać teksty epok minionych: greckie, łacińskie, hebrajskie. Niezwykle ceniona przez twórców była wiedza klasyczna, a szczególnym zainteresowaniem cieszyły się koncepcje epikurejskie. Postulowano odnowę form i tematów artystycznych.

W poezji ważnymi autorami byli: Clément Marot, Jean de Sponde, Agrippa d’Aubigné oraz poeci Plejady (między innymi Pierre de Ronsard i Joachim du Bellay), którzy pragnęli ukazać wartość poetycką języka francuskiego. Autorami najważniejszych powieści tego okresu byli Rabelais i Małgorzata z Nawarry.

Próby Montaigne’a to jedno z pierwszych francuskojęzycznych dzieł autobiograficznych. Dzieło to jest przełomowe dla literatury. Montaigne, obok Francisa Bacona, jest uznawany za twórcę eseju. Próby łączą w sobie treści filozoficzne i biograficzne. Montaigne ukazuje nastroje, jakie panowały w epoce mu współczesnej – opisuje atmosferę wojen religijnych oraz tych, które toczyły się w związku z sukcesją dynastyczną.

Siedemnastowieczna literatura francuska

XVII wiek to czas dwóch ważnych prądów literackich: klasycyzmu i baroku. Niektórzy autorzy, jak Pierre Corneille, tworzyli dzieła w ramach obu nurtów. Pod koniec wieku w literaturze zaznacza się prąd myślowy, który jest początkiem oświecenia (Siècle des Lumières). Członkowie tego ruchu nazywani są Lumières – należał do nich między innymi Jean de La Bruyère. Innymi wielkimi twórcami tej epoki są Corneille, Jean Racine, Molière, Pascal, La Rochefoucauld, La Fontaine, Nicolas Boileau, Madame de La Fayette, Markiza de Sévigné oraz kardynał Jean-François Paul de Gondi.

Osiemnastowieczna literatura francuska

XVIII wiek nazywany jest siècle des Lumières – wiekiem oświecenia. Osiemnastowieczna literatura francuska jest zwrotem w kierunku rozumu i rozsądku. Oświecenie to prąd w literaturze i nauce, który rozwijał się w całej Europie. We Francji jego obecność była szczególnie widoczna. Przykładem francuskiego wkładu w rozwój oświecenia może być działalność encyklopedystów. Najważniejszymi francuskimi filozofami wieku oświecenia byli: Voltaire, Jean-Jacques Rousseau, Denis Diderot i Montesquieu.

Dziewiętnastowieczna literatura francuska

Wiek XIX to dla Francji okres rozwoju powieści. Równocześnie jest czasem niezwykłego eklektyzmu na scenie literackiej. Najważniejszymi prądami, jakie można zaobserwować, są: romantyzm, realizm, naturalizm oraz symbolizm.

Pejzaż artystyczny tego okresu jest bardzo bogaty. Rozwija się powieść realistyczna oraz naturalistyczna. Najważniejszym przedstawicielem realizmu jest Emil Zola. Stworzył on monumentalne dzieło Les Rougon-Macquart – zbiór dwudziestu powieści opisujących dzieje jednego rodu. Do ważnych postaci należy również Balzac (powieść realistyczna), Flaubert, Dumas, Hugo, Verne, Maupassant czy Stendhal.

W XIX wieku następuje także rozkwit poezji. To szczególny czas dla twórczości tzw. poetów wyklętych (fr. poètes maudits). Do tego grona należą Verlaine, Rimbaud czy Baudelaire.

Twórczość tego okresu jest w wielu aspektach przełomowa.

• François-René de Chateaubriand (1768–1848)
• Benjamin Constant (1767–1830)
• Alphonse de Lamartine (1790–1869)
• Alfred de Musset (1810–1857)
• Victor Hugo (1802–1885)
• Gérard de Nerval (1808–1855)
• George Sand (1804–1876)
• Stendhal (1783–1842)
• Honoré de Balzac (1799–1850)
• Gustave Flaubert (1821–1880)
• Alexandre Dumas (ojciec) (1802–1870)
• Alexandre Dumas (syn) (1824–1895)
• Jules Verne (1828–1905)
• Paul Verlaine (1844–1896)
• Stéphane Mallarmé (1842–1898)
• Arthur Rimbaud (1854–1891)
• Jules Laforgue (1860–1887)
• Comte de Lautréamont (1846–1870)
• Charles Baudelaire (1821–1867)
• Émile Zola (1840–1902)
• Guy de Maupassant (1850–1893)
• Eugène Sue (1804–1857)
• Prosper Mérimée (1803–1870)
• Charles-Augustin Sainte-Beuve (1804–1869)
• Ernest Renan (1823–1892)
• Théophile Gautier (1811–1872)
• Sully Prudhomme (1839–1907)
• Jules Amédée Barbey d’Aurevilly (1808–1889)

Dwudziestowieczna literatura francuska

Wiek XX w literaturze francuskiej naznaczony był w znacznym stopniu przez I i II wojnę światową, doświadczenie faszyzmu, nazizmu oraz komunizmu, a także dekolonizacji. Dla rozwoju literatury istotne było również pojawienie się wydań kieszonkowych, a także rosnąca popularność kina i telewizji.

Na gruncie prądów artystycznych można zaobserwować zmianę paradygmatu. Doświadczenie jednostkowe zaczęło wypierać tzw. wielkie tematy, np. politykę. Osłabło również znaczenie prądów i grup artystycznych. Kluczowym pojęciem dla tego okresu jest tzw. nowa powieść (fr. nouveau roman), która nazywana jest również literaturą potencjalną.

W poezji tego okresu kluczowe nurty to: symbolizm, dekadentyzm, surrealizm.

• Marcel Achard (1899–1974)
• Émile Chartier, pseud Alain (1868–1951)
• Alain-Fournier (1886–1914)
• Jean Anouilh (1910–1987)
• Guillaume Apollinaire (1880–1918)
• Louis Aragon (1897–1982)
• Raymond Aron (1905–1983)
• Fernando Arrabal (1932–)
• Marcel Aymé (1902–1967)
• Gaston Bachelard (1884–1962)
• Henri Barbusse (1873–1935)
• Georges Bataille (1897–1962)
• René Barjavel (1911–1985)
• Jean Baudrillard (1929–2007)
• Jean Hervé-Bazin, ps. Hervé Bazin (1911–1996)
• Simone de Beauvoir (1908–1986)
• Samuel Beckett (1906–1989)
• Henri Bergson (1859–1941)
• Georges Bernanos (1888–1948)
• Tristan Bernard (1866–1947)
• Pierre Boileau (1906–1989) i Thomas Narcejac (1908–1998) ps. Boileau-Narcejac
• Pierre Boulle (1912–1994)
• Paul Bourget (1852–1935)
• Georges Brassens (1921–1981)
• André Breton (1896–1966)
• Michel Butor (1926–2016)
• Albert Camus (1913–1960)
• François Cavanna (1923–2014)
• René Char (1907–1988)
• Paul Claudel (1868–1955)
• Jean-Marie Gustave Le Clézio (1940–)
• Jean Cocteau (1889–1963)
• Sidonie-Gabrielle Colette, ps. Colette (1873–1954)
• Robert Desnos (1900–1945)
• Philippe Djian (1949–)
• Maurice Druon (1918–2009)
• Eugène Grindel, ps. Paul Eluard (1895–1952)
• Louis-Ferdinand Céline (1894–1961)
• Anatole France (1844–1924)
• Romain Kacew, ps. Romain Gary lub Emile Ajar (1914–1980)
• Jean Genet (1910–1986)
• André Gide (1869–1951)
• Jean Giraudoux (1882–1944)
• René Goscinny (1926–1977)
• Michel Houellebecq (1958–)
• Eugène Ionesco (1912–1994)
• André Malraux (1901–1976)
• François Mauriac (1885–1970)
• Frédéric Mistral (1830–1914)
• Henry Millon de Montherlant (1896–1972)
• Jean-Luc Nancy (1940–2021)
• Amélie Nothomb (1967–)
• Marcel Pagnol (1895–1974)
• Georges Perec (1936–1982)
• Jacques Prévert (1900–1977)
• Marcel Proust (1871–1922)
• Raymond Queneau (1903–1976)
• Raymond Radiguet (1903–1923)
• Alain Robbe-Grillet (1922–2008)
• Romain Rolland (1866–1944)
• Jules Romains (1885–1972)
• Françoise Quoirez, ps. Françoise Sagan (1935–2004)
• Antoine de Saint-Exupéry (1900–1944)
• Jean-Paul Sartre (1905–1980)
• Claude Simon (1913–2005)
• Paul Valéry (1871–1945)
• Boris Vian (1920–1959)

Zobacz też

• Nagroda Goncourtów
• Akademia Francuska