Mariensztat
| Osiedle Warszawy | |
 Mariensztat widziany z wieży kościoła św. Anny | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miasto | |
| Dzielnica | |
Położenie na mapie Warszawy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
| 52°14′47,05″N 21°01′00,93″E/52,246403 21,016925 | |
Mariensztat – część warszawskiej dzielnicy Śródmieście.
Opis
[edytuj | edytuj kod]Jest to dawny teren pozalewowy u podnóża skarpy wiślanej, powstały dzięki przesunięciu się na wschód koryta Wisły[1]. W 1762 jego właściciele Eustachy i Maria Potoccy za zgodą króla Augusta III Sasa utworzyli tam jurydykę Mariensztat[2]. Nazwa, od imienia właścicielki, pochodzi z języka niemieckiego (Marienstadt, co oznacza „miasto Marii”)[3]. Taką samą nazwę nosiła główna ulica jurydyki[4].
W 1844 część budynków dawnej jurydyki zburzono w związku z budową wiaduktu Pancera[4].
W latach 1861–1863 przy ul. Bednarskiej powstały zakłady drukarskie Samuela Orgelbranda[5]. Przedsiębiorstwo było uznawane za największy i najnowocześniejszy zakład tej branży w Królestwie Polskim[6].
Ukształtowany ok. 1865 plac na Mariensztacie stał się głównym miejscem targowym na Powiślu[4]. W 1913 przeniesiono tam również stragany z likwidowanego targowiska na Rynku Starego Miasta[7]. Na początku XX wieku wybudowano przy nim kilka wysokich kamienic[4]. W latach 1910–1911 na rogu ulic Garbarskiej i Nowego Zjazdu wzniesiono dziewięciokondygnacyjną kamienicę Matiasa Taubenhausa, ówcześnie najwyższą w Warszawie, połączoną z nasypem wiaduktu Pancera pomostem na wysokości trzeciego piętra[8].
Przed II wojną światową ta część miasta była bardzo zaniedbana i zamieszkiwała ją uboga ludność[9]. Zabudowa została w znacznym stopniu zniszczona przez Niemców podczas powstania warszawskiego[10].
W latach 1948–1949 w miejscu zniszczonej w większości zabudowy, w związku z budową Trasy W–Z i mostu Śląsko-Dąbrowskiego, wzniesiono osiedle mieszkaniowe według projektu Zygmunta Stępińskiego[1]. Urbanistycznie i architektonicznie nawiązuje ono w luźny sposób do polskiej małomiasteczkowej zabudowy z XVIII wieku[1]. Do jego budowy użyto częściowo cegły rozbiórkowej[11]. Początkowo miało ono objąć teren przy ul. Mariensztat do ul. Dobrej, jednak później rozszerzono go także o ul. Bednarską[10]. Centrum osiedla stanowił prostokątny plac, rynek Mariensztacki, otoczony z trzech stron dwupiętrowymi budynkami stylizowanymi na kamieniczki i krytymi dachówką, a od czwartej (od północy) otwarty na Trasę W–Z[11]. Na placu zbudowano fontannę z rzeźbami chłopców dłuta Jerzego Jarnuszkiewicza[12].
W czasie budowy osiedla zmieniono dawną siatkę ulic[13]. Rozebrano wysokie kamienice znajdujące się przy wiadukcie Pancera[14]. Zlikwidowano także wszystkie pozostałości dawnej zabudowy na skarpie powyżej zachodniej pierzei rynku, odsłaniając widok na kościół św. Anny[15]. Plac zmienił kształt z trapezowatego na prostokątny, a jego powierzchnia zmniejszyła się od strony północnej z uwagi na nasyp mostu Śląsko-Dąbrowskiego i biegnącą obok niego ulicę Nowy Zjazd[14].
Osiedle było miejscem współzawodnictwa pracy[16][11]. Dom przy ul. Mariensztat 19 róg ul. Sowiej wybudowano w stanie surowym, od wylania fundamentów do pokrycia dachówką, w ciągu 19 dni, pracując na trzy zmiany[17][18]. Przy budowie osiedla pracował m.in. Michał Krajewski, twórca tzw. trójek murarskich[19].
Program funkcjonalny osiedla uzupełniły dom towarowy (przekazany później szkole muzycznej)[20] oraz przedszkole i szkoła[21]. Handlowe tradycje Mariensztatu upamiętniono socrealistyczną rzeźbą przekupki z kurą dłuta Barbary Zbrożyny[22]. Autorem rzeźb i płaskorzeźb na budynku przedszkola przy ul. Sowiej 4 był Jerzy Jarnuszkiewicz, a kolorowy zegar oraz sgraffito na elewacjach domów wykonali Zofia Czarnecka-Kowalska i Jan Sokołowski[12]. Tablicę z napisem Tu u stóp pałacu Kazanowskich walczył z małpami pan Zagłoba umieszczoną na murze oporowym pałacu zaprojektowała i wykonała Józefa Wnukowa[23]. Na rynku zbudowano fontannę, ustawiono ławki i stylowe latarnie[24].
Ogółem na osiedlu Mariensztat powstały 53 domy mieszkalne (w tym 29 domów przy ul. Bednarskiej)[25]. Osiedle zostało oddane do użytku wraz z Trasą W–Z 22 lipca 1949[23]. Było to pierwsze warszawskie osiedle mieszkaniowe zbudowane po II wojnie światowej[1]. Otrzymanie tam przydziału mieszkania stanowiło duże wyróżnienie[26]. Na osiedlu zamieszkali m.in. przodownicy pracy i zasłużeni budowniczowie Trasy[27]. Na ścianie budynku przy ul. Mariensztat 15 umieszczono tablicę upamiętniającą budowę osiedla[28].
W latach 50. rynek Mariensztacki był miejscem zabaw i koncertów[4][27]. W latach 70. na Mariensztacie zaczęto organizować Jarmark Perski, który później został przeniesiony na teren Spójni Warszawa, a następnie na Wolumen[29].
W 1999 upamiętniono 50-lecie osiedla Mariensztat odsłaniając tablicę na budynku przy ul. Mariensztat 19[28]. W 2009 układ urbanistyczny kolonii mieszkaniowej Mariensztat został wpisany do rejestru zabytków (nr rej. A-872)[30]. W 2010 skwerowi znajdującemu się w rejonie ulic Mariensztat i Sowiej nadano nazwę skwer Samuela Orgelbranda[31].
W kulturze masowej
[edytuj | edytuj kod]- Na Mariensztacie toczy się akcja filmu Przygoda na Mariensztacie (1953)[32][33].
- Powojenny Mariensztat upamiętania piosenka Ireny Santor Małe mieszkanko na Mariensztacie[34].
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Teren dawnej jurydyki w 1873 -
Plac targowy na Mariensztacie, po prawej widoczny kościół św. Anny -
Ulica Mariensztat przed 1939 -
Budowa osiedla Mariensztat (1949) -
Dom przy ul. Mariensztat 19 wzniesiony w ciągu 19 dni -
Zabawa na rynku Mariensztackim (1949) -
Typowa zabudowa osiedla – budynki stylizowane na kamieniczki -
Przekupka dłuta Barbary Zbrożyny
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 468. ISBN 83-01-08836-2.
- ↑ Maria Bogucka, Maria Kwiatkowska, Marek Kwiatkowski, Władysław Tomkiewicz, Andrzej Zahorski: Warszawa w latach 1526–1795. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 305. ISBN 83-01-03323-1.
- ↑ Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998, s. 134. ISBN 83-86619-97X.
- ↑ a b c d e Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 114.
- ↑ Witold Pruss: Rozwój przemysłu warszawskiego 1864–1914. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977, s. 189.
- ↑ Jarosław Zieliński: Ulica Bednarska. Warszawa: Wydawnictwo Veda, 1997, s. 42. ISBN 83-85584-51-X.
- ↑ Aleksander Gieysztor, Janusz Durko: Warszawa. Jej dzieje i kultura. Warszawa: Arkady, 1980, s. 376. ISBN 83-213-2958-6.
- ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 14 Nowowiejska-Francesco Nullo. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2008, s. 11. ISBN 978-83-88372-37-7.
- ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 10. Mackiewicza-Mazowiecka. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2004, s. 108. ISBN 83-88372-28-9.
- ↑ a b Zygmunt Stępiński: Gawędy warszawskiego architekta. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 59. ISBN 83-03-00447-6.
- ↑ a b c Jerzy S. Majewski: Spacerownik. Warszawa śladami PRL-u. Warszawa: Agora, 2010, s. 28. ISBN 978-83-268-0280-5.
- ↑ a b Zygmunt Stępiński: Gawędy warszawskiego architekta. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 64. ISBN 83-03-00447-6.
- ↑ Jerzy S. Majewski: Warszawa na starych pocztówkach. Warszawa: Agora, 2013, s. 61. ISBN 978-83-268-1238-5.
- ↑ a b Grzegorz Mika. Trasa W-Z. Urbanistyczna chirirgia. „Skarpa Warszawska”, s. 44, czerwiec 2018.
- ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 10. Mackiewicza-Mazowiecka. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2004, s. 108–109. ISBN 83-88372-28-9.
- ↑ Karol Małcużyński, Wacław Wojnacki: Zwiedzamy nową Warszawę. Warszawa: Spółdzielczy Instytut Wydawniczy „Kraj”, 1950, s. 32.
- ↑ Henryk Janczewski: Całe życie z Warszawą. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 167. ISBN 83-06-01409-X.
- ↑ Karol Małcużyński: Szkice warszawskie. Warszawa: Książka i Wiedza, 1955, s. 64.
- ↑ Zygmunt Stępiński: Gawędy warszawskiego architekta. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 63. ISBN 83-03-00447-6.
- ↑ Aleksandra Stefania. Osiedle na miarę nowych czasów. „Skarpa Warszawska”, s. 42, czerwiec 2024.
- ↑ Grzegorz Piątek: Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944−1949. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2020, s. 341. ISBN 978-83-280-3725-0.
- ↑ Jerzy S. Majewski: Spacerownik. Warszawa śladami PRL-u. Warszawa: Agora, 2010, s. 28, 30. ISBN 978-83-268-0280-5.
- ↑ a b Zygmunt Stępiński: Gawędy warszawskiego architekta. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 65. ISBN 83-03-00447-6.
- ↑ Jacek Wołowski: Moja Warszawa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 265. ISBN 83-01-00062-7.
- ↑ Zygmunt Stępiński: Gawędy warszawskiego architekta. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 62, 65. ISBN 83-03-00447-6.
- ↑ Jacek Wołowski: Moja Warszawa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 263. ISBN 83-01-00062-7.
- ↑ a b Tadeusz Podgórski: Zwiedzamy Warszawę. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1956, s. 89.
- ↑ a b Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w. Warszawa: Argraf, 2004, s. 167. ISBN 83-912463-4-5.
- ↑ Aleksandra Stefania. Osiedle na miarę nowych czasów. „Skarpa Warszawska”, s. 39−40, czerwiec 2024.
- ↑ Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (księga A) – stan na 30 września 2023 roku. Woj. mazowieckie (Warszawa). [w:] Narodowy Instytut Dziedzictwa [on-line]. nid.pl. s. 22. [dostęp 2023-12-26].
- ↑ Uchwała nr LXXXII/2393/2010 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 14 maja 2010 r. w sprawie nadania nazwy skwerowi w Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy. [w:] Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego nr 134, poz. 3121 [on-line]. 10 lipca 2010. [dostęp 2017-12-22].
- ↑ Grzegorz Sołtysiak: Filmowy przewodnik po Warszawie. Warszawa: Muzeum Powstania Warszawskiego, 2007, s. 119. ISBN 978-83-60142-70-7.
- ↑ Błażej Brzostek: Wstecz. Historia Warszawy do początku. Warszawa: Muzeum Warszawy, 2021, s. 236. ISBN 978-83-959638-3-4.
- ↑ Aleksandra Stefania. Osiedle na miarę nowych czasów. „Skarpa Warszawska”, s. 37, czerwiec 2024.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]
|
Plik audio został utworzony na podstawie wersji z 7 czerwca 2023 i nie obejmuje późniejszych edycji. |
| Artykuły audio | |
- Osiedle na Mariensztacie – Polska Kronika Filmowa 32/48, Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
- Archiwalne widoki Mariensztatu w bibliotece Polona
