Nipa krzewinkowa

Nipa krzewinkowa
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	arekowce
Rodzina	arekowate
Rodzaj	nipa
Gatunek	nipa krzewinkowa
	Nazwa systematyczna
	Nypa fruticans Wurmmb.; Verh. Batav. Genootsch. Kunsten 1:350. 1781
Synonimy
	N. fruticans Thumb.; Nypa arborescens Wurmb ex H. Wendl.;
	N. fruticans Thumb.; Nypa arborescens Wurmb ex H. Wendl.;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Nipa krzewinkowa, niedorośl krzewinkowa, tęporośla krzewinkowa^[5] (Nypa fruticans) – gatunek rośliny należący do rodziny arekowatych, czyli palm (Arecaceae). Występuje w Azji południowo-wschodniej (od Sri Lanki po Tajlandię) i dalej poprzez cały Archipelag Malajski po wyspy Riukiu na północy, Wyspy Salomona na wschodzie i Australię na południu^[3]^[6]. W wielu krajach o klimacie tropikalnym i subtropikalnym jest rośliną uprawianą i w wielu miejscach zdziczałą (np. w Ameryce Środkowej i na północy Ameryki Południowej, w tropikalnej Afryce^[6].

Rośnie w bagnistym mule w miejscach nisko położonych nad morzami i ujściowymi odcinkami rzek, zalewanych przez pływy morskie, w obrębie namorzynów^[6], często tworząc niemal jednogatunkowe agregacje zwane „nipah”^[7]. Gatunek ma wielorakie zastosowania, co związane jest też z tym, że rosnąc w specyficznych siedliskach jest w ich obrębie nierzadko jedynym dostępnym gatunkiem drzewiastym^[7].

Morfologia i biologia

Pokrój: Niskopienna palma o kłodzinie osiągającej do 1 m wysokości^[7] i płożącym, dychotomicznie rozgałęzionym kłączu^[8], wzdłuż którego dolnej strony wyrastają korzenie^[6]. Zwykle wzniesiona kłodzina i kłącze pogrążone są w mule i niewidoczne. Osiągać mogą przy tym średnicę do 60 cm. Rozrastające się i rozwidlające pędy tworzyć mogą w odpowiednich warunkach bardzo rozległe skupienia^[6].

Liście: Ogromne, pierzasto podzielone, o długości do 10 m^[7]. Rozwija się ich na jednym pędzie od 3 do 15, skupionych w pióropusz na szczycie pędu^[6]. Poszczególne liście utrzymują się przez 4 lata na pędach odgrywając istotną rolę w dostarczaniu do nich powietrza, ze względu na silnie rozwiniętą tkankę powietrzną w ogonkach^[8]. Ogonki są tęgie i sztywne, u nasady z krótkimi, otwartymi pochwami liściowymi. Poszczególne listki liścia złożonego są bardzo liczne (do 100 po jednej stronie), ułożone w jednej płaszczyźnie, od spodu wzdłuż wiązek przewodzących pokryte są okazałymi, brązowymi włoskami^[6].

Kwiaty: Zebrane są w duże (do 2 m długości) i silnie rozgałęzione kwiatostany (mają rozgałęzienia do V i VI rzędu) wyrastające na tęgich szypułach spomiędzy liści^[6]. Kwiaty są rozdzielnopłciowe (rośliny są jednopienne). Zarówno kwiaty męskie, jak i żeńskie, skupione są w gęste główki. Męskie skupione są z wzdłuż rozgałęzień kwiatostanu i okryte brązowymi podsadkami^[6], tworząc w efekcie baziowate kwiatostany złożone^[5] otaczające żeńskie główki znajdujące się w centrum kwiatostanu złożonego^[6]^[5]. Kwiaty męskie mają okwiat złożony z trzech działek kielicha i trzech płatków korony oraz trzy zrastające się pręciki. Kwiaty żeńskie pozbawione są okwiatu i zawierają tylko pojedynczy słupek^[5]. W czasie kwitnienia temperatura w obrębie skupionych gęsto kwiatów jest o 10 °C wyższa od otoczenia, co wabi owady zapylające (głównie muchówki, ale też pszczoły i chrząszcze)^[8].

Owoce: Jednonasienne pestkowce skupione w nieregularnie kulistawy owoc złożony^[6]^[7]. Poszczególne owoce są ciemnobrązowe, spłaszczone i kanciaste^[6], wewnątrz z włóknistym miąższem^[7]. Owoce zawierają silnie rozwiniętą tkankę powietrzną, co umożliwia ich rozprzestrzenianie za pomocą wody morskiej^[8]. Zarodek kiełkuje już na owocach dojrzewających wciąż jeszcze na roślinie macierzystej^[6], po czym pomaga w zakotwiczeniu się w grząskim podłożu^[8].

Kwiatostany
Owoc złożony
Pojedynczy owoc

Systematyka i pochodzenie

Gatunek z monotypowego rodzaju nipa Nypa wyodrębnianego w także monotypową podrodzinę Nypoideae w ramach rodziny arekowatych Arecaceae. Zajmuje pozycję siostrzaną względem pozostałych podrodzin arekowatych, z wyjątkiem bazalnej podrodziny Calamoideae^[9]^[10]. Skamieniałości znane są z kredy i paleogenu z różnych miejsc w obszarze Starego Świata (włączając np. Wielką Brytanię), co interpretowane jest jako wynik rozprzestrzenienia tej rośliny wokół wybrzeży Tetydy. Z drugiej strony skamieniałości owoców mogą być rezultatem ich szerokiej dyspersji drogą morską, niekoniecznie potwierdzającą występowanie tego gatunku w danej lokalizacji^[8]. Znajdowane owoce z późnej kredy niemal nie różnią się od współczesnych^[6].

Zastosowanie

Trwałe, odporne na gnicie liście wykorzystywane są do krycia dachów, wyrobu plecionek, mat^[7], koszy^[8] i akcesoriów rybackich^[7]. Ze skórki liści wyrabia się bibułkę do papierosów określaną jako „bi-di”^[7], wykorzystywaną także do owijania cygar^[5]^[8]. Z popiołu po spaleniu liści pozyskuje się sól^[7].

Młode kwiatostany są nacinane dla pozyskania słodkiego soku, z którego pozyskuje się cukier („gula malacca”). Służy on m.in. po zmieszaniu z mleczkiem kokosowym i sago do wyrobu deseru zwanego „Three Palm Pudding” lub „Sago Pudding”^[8]. Z soku wyrabia się także wino palmowe^[8]. Niedojrzałe nasiona są jadalne^[8] w stanie surowym lub kandyzowane^[5].

Chata z nipy krzewinkowej
Maty z liści nipy
Opakowanie z liści nipy

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-15] (ang.).
↑ ^a ^b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-12].
↑ Nypa fruticans, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989, s. 248-249. ISBN 83-09-00256-4.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Andrew Henderson: Palms of Southern Asia. Princeton, Oxford: The New York Botanical Garden, Princeton University Press, 2009, s. 137-138. ISBN 978-0-691-13449-9.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j JolantaJ. Jańczyk-Węglarska JolantaJ., KarolK. Węglarski KarolK., Rośliny dalekiej Azji : szkice etnobotaniczne, Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2006, s. 85, ISBN 83-60247-27-7, OCLC 749948279 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 638, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ William J. Baker, Vincent Savolainen, Conny B. Asmussen-Lange, Mark W. Chase, John Dransfield, Félix Forest, Madeline M. Harley, Natalie W. Uhl, Mark Wilkinson. Complete Generic-Level Phylogenetic Analyses of Palms (Arecaceae) with Comparisons of Supertree and Supermatrix Approaches. „Syst Biol”. 58, s. 240-256, 2009.
↑ About Palms: Phylogeny. [w:] PALMweb [on-line]. [dostęp 2021-06-15].

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-15] (ang.).

[grin-3] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-12].

[iucn-4] Nypa fruticans, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[podbiel-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989, s. 248-249. ISBN 83-09-00256-4.

[henderson-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Andrew Henderson: Palms of Southern Asia. Princeton, Oxford: The New York Botanical Garden, Princeton University Press, 2009, s. 137-138. ISBN 978-0-691-13449-9.

[weglar-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j JolantaJ. Jańczyk-Węglarska JolantaJ., KarolK. Węglarski KarolK., Rośliny dalekiej Azji : szkice etnobotaniczne, Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2006, s. 85, ISBN 83-60247-27-7, OCLC 749948279 .

[mabb-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 638, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[9] William J. Baker, Vincent Savolainen, Conny B. Asmussen-Lange, Mark W. Chase, John Dransfield, Félix Forest, Madeline M. Harley, Natalie W. Uhl, Mark Wilkinson. Complete Generic-Level Phylogenetic Analyses of Palms (Arecaceae) with Comparisons of Supertree and Supermatrix Approaches. „Syst Biol”. 58, s. 240-256, 2009.

[10] About Palms: Phylogeny. [w:] PALMweb [on-line]. [dostęp 2021-06-15].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]