Ruś Szlachtowska

Ruś Szlachtowska
Rusini Szlachtowscy
Miejsce zamieszkania	Polska (Szlachtowa, Jaworki)
Język	rusiński
Religia	grekokatolicyzm
Grupa	Karpatorusini, Górale

Ruś Szlachtowska (j. łemkowski Шляхтівска Русь) – nazwa wymyślona w latach trzydziestych XX wieku przez prof. Romana Reinfussa^[1] i odnosząca się do regionu czterech wsi w dolinie Ruskiego Potoku (obecna nazwa: Grajcarek). Wspomniane wsie to Biała i Czarna Woda oraz Jaworki i Szlachtowa^[1].

Historia

Tereny późniejszej Rusi Szlachtowskiej stanowiły od 1257 r. część oprawy wiannej księżnej Kunegundy, żony Bolesława V Wstydliwego, a następnie weszły w skład majątku ufundowanego przez nią klasztoru klarysek w Starym Sączu. W późniejszych czasach stanowiły własność prywatną, należąc do często zmieniających się właścicieli. W XIV, a zwłaszcza w XV w. napłynęły tu ze wschodu grupy koczowniczych pasterzy "wołoskich", wśród których jednak dominował element rusiński. Ci z nich, którzy zaniechali dalszej wędrówki na zachód wzdłuż grzbietu Karpat, zostali z czasem zmuszeni do osiedlenia się na stałe, tworząc cztery wspomniane wsie. Teren ten, o wyraźnie zaznaczonych morfologicznie granicach, nie wpadał pod jurysdykcję starostów czorsztyńskich, stanowiąc część klucza ziemskiego z siedzibą w Nawojowej^[2].

Region etnograficzny

Obszar osadnictwa rusińskiego, jednak geograficznie odizolowany od zwartego osadnictwa łemkowskiego i różniący się kulturowo od Łemkowszczyzny^[1].

Od reszty osadnictwa rusińskiego w Polsce terytorium to było oddzielone lesistym pasmem Beskidu Sądeckiego oraz zasiedloną przez Polaków doliną Popradu^[1]. Przez grzbiet Małych Pienin bezpośrednio graniczyło jednak z wsiami rusińskimi na Spiszu, Lipnikiem Wielkim, Folwarkiem i Litmanową^[1].

Według Reinfussa przed I wojną światową (i oddzieleniem granicą polityczną) mieszkańcy Rusi Szlachtowskiej żyli w bliskich stosunkach z Rusinami spiskimi (stosunki ekonomiczne, wzajemne małżeństwa)^[1]. Rusini Szlachtowscy byli przez nich określani jako Rusnaki pilśki, Zahoriane i Cotaki (ostatnie określenie miałoby pochodzić od stosowania zaimka pytającego co?, zamiast ruskiego szto?)^[1]. Drogą kontaktów z Rusinami spiskimi na Ruś Szlachtowską przenikały wpływy słowackie^[1].

Ze względu na brak bezpośrednich relacji między Rusinami Szlachtowskimi a Łemkami nie wytworzyły się istotne stosunki między tymi grupami^[1]. Rusini Szlachtowscy byli świadomi zarówno odrębności kulturowych od Łemków (w gwarze, stroju, budownictwie, zwyczajach), jak i podobieństwa językowego oraz religijnego^[1].

Natomiast bardzo wyraźne było poczucie odrębności Rusinów Szlachtowskich od Polaków - spowodowane przede wszystkim różnicami językowymi i wyznaniowymi (wyznawali grekokatolicyzm)^[1]. Samookreślali się oni jako Rusnaki, a swoją mowę nazywali jawirską^[1].

Historia po 1945

Większość mieszkańców wyjechała do Ukraińskiej SRR już 1945 w ramach wymiany mieszkańców pomiędzy Polską i Związkiem Radzieckim. W ramach Akcji „Wisła” w 1947 do opuszczenia tego terenu zmuszono nieliczne, pozostające tam jeszcze rodziny Łemków (ok. 350 osób). Do 1945 żyło tu 2100 Łemków.

Pierwszy etap wysiedleń był w zasadzie dobrowolny i odbywał się na mocy zawartego między Polską i ZSRR układu o przesiedleniach ludności polskiej i ukraińskiej. O ile w innych rejonach zamieszkanych przez Łemków dobrowolnie przeniosło się ich bardzo niewielu, to Ruś Szlachtowską na tym etapie opuściła ich większość, bo aż 1857 ludzi. Pozostały tylko 23 rodziny. Z dokumentacji wywozowej wynika, że tylko co dziesiąta rodzina zabierała ze sobą konia (każda zaś jedną krowę i zwykle dwie owce lub kozy), co może świadczyć o tym, jak biedni to byli ludzie. W 1947 część Łemków powróciła do swoich domów i zaczęła się upominać o zwrot gospodarstw, ale niektóre z nich były już zajęte przez napływającą z Podhala ludność polską. W 1947 w ramach Akcji „Wisła” przymusowo wysiedlono niemal wszystkich Łemków (w gminie Szczawnica pozostało tylko 18 osób). Mieli jedną godzinę na spakowanie się^[3]. Według innego źródła 103 Łemków wysiedlono na początku 1950.^[4]

Obecnie wieś Biała Woda nie istnieje, ocalała część wsi Czarna Woda administracyjnie należy do Jaworek. Po Akcji „Wisła” zarówno Szlachtową, jak i Jaworki zasiedliła ludność z terenów Podhala i Spiszu.

Demografia

Narodowość

Narodowości na terenie Rusi Szlachtowskiej w dniu 30 września 1921 roku^[5]
Miejscowość	ruska	polska	żydowska	niemiecka
Biała Woda	462	1	-	-
Czarna Woda	274	4	-	-
Jaworki	545	2	5	-
Szlachtowa	586	19	2	6
Razem	1867	26	7	6

Religia

Wyznania na terenie Rusi Szlachtowskiej w dniu 30 września 1921 roku^[5]
Miejscowość	Grekokatolicyzm	Rzymskokatolicyzm	Judaizm
Biała Woda	462	1	-
Czarna Woda	273	5	-
Jaworki	545	2	5
Szlachtowa	585	26	2
Razem	1865	34	7

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Roman Reinfuss. Próba charakterystyki etnograficznej Rusi Szlachtowskiej na podstawie niektórych elementów kultury materialnej. „Lud”. 37, s. 160-235, 1947. Kraków.
↑ Józef Nyka: Pieniny. Przewodnik turystyczny. Wyd. III, uaktualnione i poprawione. Warszawa: Sport i Turystyka, 1975, s. 21-22.
↑ Józef Nyka. Pieniny. Przewodnik.wyd. IX, 2006 r.
↑ E. Misiło, „Akcja „Wisła””. Dokumenty, Warszawa 1993, s. 35
↑ ^a ^b Główny Urząd Statystyczny RzeczypospolitejG.U.S.R. Polskiej, Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 12 : Województwo Krakowskie, Śląsk Cieszyński, Główny Urząd Statystyczny, 1925 [dostęp 2018-01-01] .

Linki zewnętrzne

Esej o Rusi Szlachtowskiej. jaworki.skpb.lodz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-07)].

[lud37-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Roman Reinfuss. Próba charakterystyki etnograficznej Rusi Szlachtowskiej na podstawie niektórych elementów kultury materialnej. „Lud”. 37, s. 160-235, 1947. Kraków.

[2] Józef Nyka: Pieniny. Przewodnik turystyczny. Wyd. III, uaktualnione i poprawione. Warszawa: Sport i Turystyka, 1975, s. 21-22.

[3] Józef Nyka. Pieniny. Przewodnik.wyd. IX, 2006 r.

[4] E. Misiło, „Akcja „Wisła””. Dokumenty, Warszawa 1993, s. 35

[:0-5] Główny Urząd Statystyczny RzeczypospolitejG.U.S.R. Polskiej, Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 12 : Województwo Krakowskie, Śląsk Cieszyński, Główny Urząd Statystyczny, 1925 [dostęp 2018-01-01] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]