Substancja psychoaktywna

Substancja psychoaktywna, substancja psychotropowa – substancja chemiczna (związek chemiczny) lub mieszanina substancji mająca bezpośredni lub następczy wpływ na funkcjonowanie mózgu, czego efektem są zmiany postrzegania, nastroju, świadomości, procesów poznawczych (np. zapamiętywania) i zachowania^[1]. Substancje psychoaktywne lub używki je zawierające mogą być używane w celach niemedycznych związanych z wywołaniem określonych zmian świadomości (np. kawa, napoje alkoholowe, heroina, kokaina, środki pochodzenia konopnego), w niektórych kultach religijnych (np. zawierający meskalinę kaktus pejotl, grzyby psylocybinowe), w medycynie (np. opioidy i kannabinoidy do łagodzenia bólu, stymulanty do łagodzenia objawów narkolepsji i ADHD, leki przeciwdepresyjne i leki przeciwpsychotyczne w neurologii i psychiatrii).

Używanie wielu z tych substancji (zwłaszcza stymulantów i depresantów) może doprowadzić do nałogu i wyrządzić znaczne szkody zdrowotne. Z kolei inne (psychodeliki) niekiedy pomagają w leczeniu uzależnień (np. ibogaina, LSD).

Zastosowanie środków psychoaktywnych na przykładzie amfetaminy:

jako używka (narkomania),
jako środek dopingujący w sporcie (w odpowiednio zmniejszonych dawkach),
jako środek pobudzający zdolność uczenia,
jako środek poprawiający wydolność podczas długotrwałego wysiłku (amfetamina była podawana podczas II wojny światowej lotnikom wyruszającym na długie trasy),
w medycynie (np. w Stanach Zjednoczonych w terapii ADHD i narkolepsji). Dawki terapeutyczne (od 5 do 40 mg na dobę) są wielokrotnie niższe od dawek stosowanych jako używka,
w celach odchudzających (wysoka nadwaga).

Diagram

Poniższy diagram Venna przedstawia zestawienie najpopularniejszych substancji psychoaktywnych w nakładających się grupach i podgrupach, bazując na ich farmakologicznej klasyfikacji i subiektywnych efektach. Elementy posegregowane są w grupach ze względu na podobieństwo działania, a także na zachowanie zgodności z legendą podaną pod diagramem.

stymulanty

aminy sympatykomimetyczne

stymulanty psychomotoryczne

aminoketony

SSRI

MAO-I

TCA

TeCA

metyloksantyny

neuroleptyki

neuroleptyki atypowe

neuroleptyki klasyczne

cholinergiczne

depresanty

sedatywne/nasenne

NBDZ

benzodiazepiny

opioidy

psychodeliki

dysocjanty

delirianty

halucynogeny

Legenda

niebieski: siła stymulantów wzrasta na lewo i do góry
czerwony: siła depresantów wzrasta na prawo i na dół
zielony: psychodeliki po lewej, dysocjanty po prawej, działanie mniej przewidywalne na dole i po prawej, ogólnie silniejsze na dole
różowy: neuroleptyki (leki przeciwpsychotyczne)

Połączone działania

biały: pokrywanie się trzech głównych sekcji (stymulanty, depresanty, psychodeliki)
magenta (purpurowy): pokrywanie się stymulantów (niebieski) i depresantów (czerwony)
turkusowy (niebieskozielony): pokrywanie się stymulantów (niebieski) i psychodelików (zielony) – psychodeliki, które mają też działanie stymulujące
żółty: pokrywanie się depresantów (czerwony) i dysocjantów (zielony) – dysocjanty, które mają też działanie depresyjne

Działanie na poszczególne neuroprzekaźniki

Istnieje wiele dróg oddziaływania substancji psychoaktywnej na układ nerwowy. Każda z nich ma określone działanie na co najmniej jeden neuroprzekaźnik w mózgu.

Poniżej przedstawiona jest klasyfikacja leków ze względu na nadrzędne oddziaływanie na poszczególne neuroprzekaźniki. Został wymieniony tylko nadrzędny neuroprzekaźnik, mimo że większość substancji oddziałuje na więcej niż jeden^[2].

Neuroprzekaźnik/receptor	Klasyfikacja	Przykłady substancji psychoaktywnych
serotonina	agonisty receptorów serotoninowych	LSD, psylocybina, meskalina, dimetylotryptamina
	selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny	fluoksetyna, sertralina
	substancje powodujące wydzielanie serotoniny	MDMA
GABA	inhibitory zwrotnego wychwytu GABA	tiagabina, wigabatryna
	agonisty receptorów GABA	etanol, barbiturany, benzodiazepiny, muscymol, kwas ibotenowy, GHB
	antagonisty GABA-A	tujon, bikukulina
receptory opioidowe	agonisty receptora opioidowego μ	morfina, heroina, oksykodon
	odwrotne agonisty receptora opioidowego μ	nalokson, naltrekson
	agonisty receptora opioidowego κ	salwinoryna A, butorfanol, nalbufina
dopamina	inhibitory zwrotnego wychwytu dopaminy	kokaina
dopamina	antagonisty receptora dopaminowego	haloperydol, droperidol
monoaminooksydaza (MAO)	inhibitory monoaminooksydazy (MAOI)	fenelzyna, iproniazid
monoaminooksydaza (MAO)	wiązanie z transporterem proteiny MAO	amfetamina, metamfetamina
receptory NMDA	antagonisty receptora NMDA	ketamina, fencyklidyna, dekstrometorfan, etanol, memantyna, ibogaina
noradrenalina	inhibitory zwrotnego wychwytu noradrenaliny	amoksapina, atomoksetyna
noradrenalina	substancje powodujące wydzielanie noradrenaliny	mianseryna
kannabinoidy	agonisty receptorów kannabinoidowych	tetrahydrokannabinol
kannabinoidy	inhibitory wychwytu zwrotnego anandamidu	URB597, LY-2183240, PF-04457845
acetylocholina	cholinergiki (agonisty acetylocholiny)	nikotyna, piracetam
acetylocholina	cholinolityki (antagonisty acetylocholiny)	skopolamina, dimenhydrynat, difenhydramina
adenozyna	metyloksantyny (antagonisty adenozyny^[3])	kofeina
receptory AMPA	antagonisty receptorów AMPA	kwas kynureninowy, NBQX
receptory melanokortyny	agonisty receptorów melanokortyny	bremelanotyd
receptory GHB	agonisty receptorów GHB	GHB, T-HCA
receptory histaminowe	antagonisty receptorów H₁	difenhydramina, doksylamina, mirtazapina, mianseryna, kwetiapina, dimetynden

Historia

Substancje psychoaktywne zażywane były przez ludzi od bardzo dawna. Np. na terenach obecnej Polski odkryto fragmenty naczyń z osadami, w których wykryto pochodne morfiny: sprzed ok. 7 tys. lat (Grądy-Woniecko) i z późnej kultury niemeńskiej (Supraśl)^[4].

Zjawisko to nie ogranicza się do ludzi. Wiele zwierząt konsumuje różne psychoaktywne rośliny, zwierzęta, nasiona, a nawet sfermentowane owoce, wyraźnie odurzając się przy tym. Legendy o świętych roślinach często zawierają wzmianki o zwierzętach, które uczą ludzi używania ich^{[potrzebny przypis]}.

Biologia sugeruje ewolucyjny związek pomiędzy psychoaktywnymi roślinami i zwierzętami konsumującymi je, odpowiadając na pytanie dlaczego te substancje oddziałują na receptory znajdujące się w obrębie systemu nerwowego^{[potrzebny przypis]}.

W XX wieku rządy początkowo reagowały na wiele substancji psychoaktywnych penalizacją ich wytwarzania, obrotu nimi i ich używania. Godnym zauważenia przypadkiem tego jest czas prohibicji w Stanach Zjednoczonych, gdy alkohol był tam nielegalny przez 13 lat. Wiele rządów wyciągnęło z niej wniosek, że penalizacja obrotu substancjami psychoaktywnymi nie potrafi skutecznie zatrzymać ich użycia. W wielu krajach położono nacisk na stosowanie redukcji szkód (przez zapewnienie odpowiednich świadczeń użytkownikom nielegalnych substancji, doświadczającym negatywnych efektów ich używania) oraz działania mające na celu minimalizacje ich użycia (przy zachowaniu ich nielegalności). To często dążyło do partnerstwa w opracowywaniu strategii redukcji szkód przez starające się wymusić prawnie ich stosowanie agencje^{[potrzebny przypis]}.

Substancje psychoaktywne a filozofia i moralność

Od tysięcy lat ludzie zajmują się badaniem substancji psychoaktywnych, zarówno przez obserwacje, jak i przez bezpośrednie przyjmowanie ich. Jednakże zdania na ich temat były zawsze skrajnie podzielone, a ich stosowanie przez długi czas było przedmiotem ważnych filozoficznych i moralnych sporów, a nawet powodem wojny (np. wojny opiumowe). Większość młodzieży i osób dorosłych używa co najmniej jednej substancji psychoaktywnej. Na zachodzie najpopularniejszymi z nich są kofeina, alkohol i nikotyna, w wymienionej kolejności. Wielu ludzi akceptuje nałożone przez prohibicje ograniczenia odnośnie do stosowania innych substancji, szczególnie „twardych narkotyków”, które w większości krajów świata są nielegalne. Wiele z najpopularniejszych rekreacyjnie używanych substancji psychoaktywnych, takich jak alkohol czy tytoń, jest legalnych, pomimo że wielu ludzi stawia je na równi z „twardymi narkotykami”. W tym samym czasie wiele „miękkich narkotyków”, jak marihuana czy psylocybina, jest nielegalnych i w wielu przypadkach kontrola państwowa nad nimi jest bardzo duża (dla przykładu w Stanach Zjednoczonych marihuana i psylocybina w ustawie o substancjach kontrolowanych (Controlled Substances Act) znajdują się w sekcji najniebezpieczniejszych narkotyków). Wiele osób uważa, że aktualne prohibicyjne prawo jest raczej natury politycznej^{[potrzebny przypis]}.

Ponieważ wielu uzależnionych użytkowników tych substancji ma problemy z ograniczeniem lub zaprzestaniem ich użycia, powstało wiele grup samopomocy i firm specjalizujących się na tym polu. Także wielu rodziców stara się wpływać na czyny i wybory swoich dzieci odnośnie do substancji psychoaktywnych^{[potrzebny przypis]}.

Na temat niemal każdej substancji psychoaktywnej trwają gorące dyskusje, czy używanie jej jest natury duchowej, czy też jest grzeszne, czy dana substancja jest lecznicza, czy może trująca, czy używanie jej jest etyczne, czy niemoralne, ryzykowne, czy odpowiedzialne itp. Opinie te są często zakorzenione głęboko w poglądach filozoficznych i religijnych. Bardzo trudne jest osiągnięcie zgody w dopuszczalnych dla wszystkich granicach moralnych i filozoficznych. Ważnym punktem w dyskusji jest rola prawa. Przedmiotem sporu jest to, czy powinno ono być neutralne, prohibicyjne, czy przed zakupem danej substancji powinno się wymagać recepty, czy obrót daną substancją powinien być uregulowany, czy powinno się walczyć z promocją, promować abstynencję lub umiar, edukować w celu zwiększenia bezpieczeństwa przy ich używaniu, czy obecne prawo jest dobre, czy też powinno zostać zmienione^{[potrzebny przypis]}.

Substancje psychoaktywne a psychotropowe

W Polsce zgodnie z ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, substancją psychotropową jest każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego działająca na ośrodkowy układ nerwowy, określona w wykazie substancji psychotropowych zawartym w rozporządzeniu wydanym na podstawie tej ustawy.

Zobacz też

Przypisy

↑ EckhardE. Beubler EckhardE., HansH. Haltmayer HansH., AlfredA. Springer AlfredA. (red.), Opiatabhängigkeit. Interdisziplinäre Aspekte für die Praxis, wyd. 2, Wien: Springer, 2007, DOI: 10.1007/978-3-211-69389-6, ISBN 978-3-211-69389-6, OCLC 153973847 (niem.).
↑ ChristianCh. Lüscher ChristianCh., Mark A.M.A. Ungless Mark A.M.A., The mechanistic classification of addictive drugs, „PLoS medicine”, 3 (11), 2006, art. nr e437, DOI: 10.1371/journal.pmed.0030437, PMID: 17105338, PMCID: PMC1635740 (ang.).
↑ Caffeine and Related Nonprescription Sympathomimetics, [w:] Marsha D.M.D. Ford Marsha D.M.D. (red.), Clinical Toxicology, Philadelphia: Saunders, 2001, ISBN 0-7216-5485-1 (ang.).
↑ Kompleks osadniczo–sepulkralny w Grądach–Woniecko, [w:] AdamA. Wawrusiewicz AdamA. i inni, Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi, Białystok 2017, s. 188–189, ISBN 978-83-950007-0-6, OCLC 1033919291 [dostęp 2020-05-10] .

[doi10.1007/978-3-211-69389-6-1] EckhardE. Beubler EckhardE., HansH. Haltmayer HansH., AlfredA. Springer AlfredA. (red.), Opiatabhängigkeit. Interdisziplinäre Aspekte für die Praxis, wyd. 2, Wien: Springer, 2007, DOI: 10.1007/978-3-211-69389-6, ISBN 978-3-211-69389-6, OCLC 153973847 (niem.).

[pmid17105338-s437-2] ChristianCh. Lüscher ChristianCh., Mark A.M.A. Ungless Mark A.M.A., The mechanistic classification of addictive drugs, „PLoS medicine”, 3 (11), 2006, art. nr e437, DOI: 10.1371/journal.pmed.0030437, PMID: 17105338, PMCID: PMC1635740 (ang.).

[Ford-3] Caffeine and Related Nonprescription Sympathomimetics, [w:] Marsha D.M.D. Ford Marsha D.M.D. (red.), Clinical Toxicology, Philadelphia: Saunders, 2001, ISBN 0-7216-5485-1 (ang.).

[Adam_Wawrusiewicz_Tomasz2017-s188-189-4] Kompleks osadniczo–sepulkralny w Grądach–Woniecko, [w:] AdamA. Wawrusiewicz AdamA. i inni, Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi, Białystok 2017, s. 188–189, ISBN 978-83-950007-0-6, OCLC 1033919291 [dostęp 2020-05-10] .

[1]

[2]

[3]

[4]