Sytuacja prawna i społeczna osób LGBT w Europie

Sytuacja prawna i społeczna osób LGBT w Europie jest mocno zróżnicowana w całej Europie. Kontakty homoseksualne są obecnie legalne we wszystkich 46 krajach Europy. Pierwszym krajem na kontynencie, który zalegalizował kontakty homoseksualne, była Francja (w 1791 r. – jednocześnie pierwszy kraj na świecie), a ostatnim Cypr (w 2014 r. – Cypr Północny). Polska zalegalizowała kontakty homoseksualne w 1932 roku.

Obecnie w nielicznych krajach europejskich istnieją przepisy prawne bezpośrednio dyskryminujące mniejszości seksualne. W szczególności chodzi o nierówny wiek dopuszczający kontakty seksualne (wyższy dla osób homoseksualnych, a niższy dla heteroseksualnych). W niektórych krajach geje w dalszym ciągu są wykluczeni ze służby wojskowej z powodu swojej orientacji seksualnej.

Osobny artykuł: Służba wojskowa osób LGBT.

W Europie najbardziej zaangażowane w obronę i promowanie praw mniejszości seksualnych są Unia Europejska i Rada Europy. Przyjęły one wiele rezolucji dotyczących przestrzegania praw osób homoseksualnych. UE podpisała międzynarodowe porozumienia z krajami Afryki Północnej i kilkoma z Bliskiego Wschodu, zobowiązujące je do przestrzegania praw człowieka, w tym praw osób homoseksualnych (chociaż seks homoseksualny w dalszym ciągu pozostaje tam nielegalny i grozi za niego kilkuletnie więzienie oraz grzywny), podpisała również porozumienia z Arabią Saudyjską, Jemenem i Pakistanem, zobowiązujące te kraje do zniesienia kary śmierci za kontakty homoseksualne.

W Parlamencie Europejskim lewicowe i centrowe frakcje polityczne jak zieloni, socjaliści i komuniści, a także liberałowie oraz niektórzy chrześcijańscy demokraci popierają prawa osób LGBT. Przeciwna jest im natomiast zdecydowana większość chrześcijańskich demokratów.

W 2018 roku stowarzyszenie ILGA Europe przedstawiło w dorocznym raporcie sytuację osób o odmiennej orientacji seksualnej w 49 państwach europejskich. Żaden kraj nie uzyskał maksymalnego wyniku 100%. Czołowe miejsca zajęły w rankingu Malta, Belgia i Norwegia, uzyskując odpowiednio 91,04%, 78,76% i 77,74%. Najniżej ocenianymi państwami były: Azerbejdżan (4,70%), Armenia (7,20%) i Turcja (8,60%)^[1].

Ochrona prawna przed dyskryminacją

Przepisy zakazujące dyskryminacji przez wzgląd na orientację seksualną istnieją w systemach prawnych zdecydowanej większości krajów europejskich, zazwyczaj zawarte w kodeksach karnych i kodeksach pracy. Tylko jedno państwo na kontynencie, Portugalia, posiada taki zakaz wprost sformułowany w konstytucji; podobny zakaz znajduje się w konstytucji szwajcarskiej, która nie wymienia bezpośrednio w katalogu kategorii chronionych orientacji seksualnej, zastępując ją szerokim pojęciem „sposobu życia”.

Unia Europejska chroni mniejszości seksualne przed dyskryminacją w Traktacie amsterdamskim z 1997 roku, a także w Karcie Praw Podstawowych z 2000 roku. Parlament Europejski przyjął również dwie dyrektywy w 2000 roku, zakazujące dyskryminacji przez wzgląd na orientację seksualną, do których ratyfikacji są zobowiązane kraje członkowskie i kandydujące do Unii Europejskiej.

Unia Europejska przyjęła również dyrektywę, na mocy której wszystkie kraje członkowskie zobowiązane są do zagwarantowania prawa azylu przez wzgląd na orientację seksualną jako jedną z kategorii chronionych. Obecnie tylko kilkanaście państw Unii Europejskiej, a także Australia, Kanada, Nowa Zelandia, RPA, USA i Wielka Brytania dają taką możliwość.

Uznanie związków osób tej samej płci

W większości krajów europejskich (niemal w całej Europie Zachodniej) związki między osobami tej samej płci już od dawna są prawnie uznawane. Ich uznanie funkcjonuje w trzech typach:

Małżeństwa osób tej samej płci – małżeństwa cywilne, których małżonkowie stanowią osoby tej samej płci. W Europie zalegalizowane do tej pory w Holandii (2001)^[2], Belgii (2003)^[3], Hiszpanii (2005), Norwegii (2009)^[4], Szwecji (2009)^[5], Portugalii (2010)^[6], Islandii (2010)^[7], Danii (2012)^[8], Francji (2013), Wielkiej Brytanii (2014), Luksemburgu (2015), Irlandii (2015), Finlandii (2017)^[9], Niemczech (2017), na Malcie (2017), w Austrii (2019), Szwajcarii (2022), Słowenii (2022), Andorze (2023), Estonii (2024), Grecji (2024) i Liechtensteinie (2025).Poza tymi krajami odpowiednie ustawy zostały zaproponowane od 2018 roku w Czechach i we Włoszech. Większość krajów „starej” Unii Europejskiej, a także niektóre w Europie Wschodniej rozważają taką możliwość, chociaż odpowiednie ustawy jeszcze nie powstały bądź nie zostały jeszcze zaproponowane.
Rejestrowane związki partnerskie – dają one zazwyczaj ograniczone prawa w stosunku do tych, jakie mają małżeństwa, często wykluczają adopcję dzieci przez takie pary. W niektórych krajach jednakże związki partnerskie przyznają zawierającym je parom wszystkie prawa przysługujące małżeństwom, np. w Wielkiej Brytanii i na Malcie. Nie mają one charakteru małżeństwa, więc są pozbawione ceremonii ślubnej, świadków, wymiany obrączek, publicznych pocałunków itd. Zawieranie takiego związku często sprowadza się do zwykłej jego rejestracji w urzędzie stanu cywilnego. Najczęściej są dostępne także dla par heteroseksualnych. Wszystko to jednak zależy od kraju, w jakim dana forma związku funkcjonuje. Ich różne typy są legalne w kilkunastu krajach: Dania (1989), Szwecja (1995), Islandia (1996), Francja (1999), Niemcy (2001), Finlandia (2002), Portugalia (2001), Luksemburg (2004), Wielka Brytania (2005), Słowenia (2005 oraz 2016), Andora (2005 oraz 2014), Czechy (2006), Szwajcaria (2007), Węgry (2009), Austria (2010), Irlandia (2011), Liechtenstein (2011), Malta (2014), Chorwacja (2014), Cypr (2015), Grecja (2015), Estonia (2016), Włochy (2016), Monako (2020), Czarnogóra (2021)^[10]^[11] oraz Łotwa (2024). Projekty ustaw legalizujących związki partnerskie zostały zaproponowane w kilku krajach europejskich takich jak Litwa, Polska, Rumunia i Słowacja. W niektórych z tych krajów podobne projekty pojawiały się wielokrotnie, często nie będąc dopuszczonym do głosowania. Wszystkie kraje, w których legalne są małżeństwa jednopłciowe, uznają również związki partnerskie.

Konkubinaty – są to nieformalne związki. Konkubenci otrzymują tylko pewną liczbę praw z tych dostępnych małżeństwom. Ta forma legalizacji związku sprowadza się do jego rejestracji, najczęściej w formie aktu notarialnego bądź w każdym przypadku para zwraca się do sądu. Zalegalizowane w większości krajów Europy Zachodniej, a także na Węgrzech (1996), w Austrii (2003), Chorwacji (2003) oraz na Słowacji (2018). Od 2012 roku w Polsce pary jednopłciowe mają prawo do przejęcia umowy najmu mieszkania lub domu po zmarłym partnerze.

Parlament Europejski przyjął 14 lipca 2005 roku (stosunkiem głosów 360 za, 272 przeciw, 20 się wstrzymało) dyrektywę zobowiązującą wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej do uznawania małżeństw osób tej samej płci, nawet jeśli w danym kraju związki jednopłciowe nie są uznawane^[12].

Adopcja dzieci przez pary jednopłciowe

Wiele krajów przyznaje parom jednopłciowym także prawo adopcji dzieci: Szwecja (2003²), Hiszpania (2000¹/2005²), Holandia (2005²), Wielka Brytania (2005²), Belgia (2000¹/2006²), Islandia (2000¹/2006²), Norwegia (2001¹/2009²), Dania (1999¹/2010²), Francja (2013²), Malta (2014²), Andora (2014²), Cypr (2015¹), Irlandia (2015²), Luksemburg (2015²), Austria (2013¹/2016²), Portugalia (2016²), Włochy (2016¹), Finlandia (2009¹/2017²), Niemcy (2005¹/2017²), San Marino (2019¹), Chorwacja (2014¹/2021²), Słowenia (2006¹/2022²), Szwajcaria (2016¹/2022²), Liechtenstein (2021¹/2023²), Estonia (2016¹/2024²), Grecja (2024²) i Czechy (2025¹). Szereg innych państw, a także wiele z wyżej wymienionych, rozważa taką możliwość, w tym także przyznanie prawa do adopcji parom niespokrewnionym z dzieckiem.

¹ – tylko biologiczne dziecko/dzieci partnerki/partnera.
² – bez jakichkolwiek ograniczeń.

Sytuacja prawna osób LGBT w poszczególnych krajach Europy

UE	Kraj	Legalizacja kontaktów homoseksualnych¹	Zrównanie wieku²	Zakaz dyskryminacji³	Związek osób tej samej płci⁴	Małżeństwo osób tej samej płci⁵	Adopcja dzieci⁶	Prawo azylu	Możliwość korekty płci⁷
	Albania	1995	2001	2010	–	–	–	nie	nie
	Andora	1990	2001	2005	2005/2014	2023	2014	–	nie
	Armenia	2003	2003	–	–	2015⁸	–	nie	nie
	Austria	1971	2002	2004/2017	2003/2010	2019	2013/2016	–	2009
	Azerbejdżan	2000	2000	–	–	–	–	nie	nie
	Belgia	1795	1985	2003	2000	2003	2006	tak	2007/2018
	Białoruś	1994	1994	–	–	1994⁸	–	nie	tak
	Bośnia i Hercegowina	2003*	2003	2003	–	–	–	–	tak
	Bułgaria	1968	2002	2004	–	1991⁸	–	–	nie
	Chorwacja	1977	1998	2003	2003/2014	2013⁸	2014/2021	–	2009
	Cypr	2014*	2002	2015	2015	–	–	–	nie
	Czarnogóra	1977	1977	2010	2021	2007⁸	–	–	tak
	Czechy	1961	1990	2009	2001/2006	–	–	tak	1966
	Dania	1933	1976	2004	1986/1989	2012	1999/2010	tak	2014
	Estonia	1992	2001	2008	2016	2024	2016/2024	nie	1999
	Finlandia	1971	1998	1995	2002	2017	2009/2017	–	2002
	Francja	1791	1982	2004	1999	2013	2013	tak	2017
	Grecja	1952	1987	2014	2015	–	–	–	2010
	Gruzja	2000	2000	2014	–	2017⁸	–	–	tak
	Hiszpania	1822	1822	1995	2005	2005	2005	–	2007
	Holandia	1811	1971	1992	1979/1998	2001	2005	–	tak
	Irlandia	1993	1993	2004	2011	2015	2015	tak	2015
	Islandia	1940	1992	1996	1996	2010	2000/2006	–	tak
	Kazachstan	1998	1998	–	–	–	–	–	2003
	Kosowo	1970	2006	2004	–	–	–	–	–
	Liechtenstein	1989	2001	2005	2011	–	2021/2023	–	nie
	Litwa	1993	2004	2008	–	1992⁸	–	–	2003/2022
	Luksemburg	1795	1992	1997	2004	2015	2015	nie	2018
	Łotwa	1992	2000	2006	2024	2005⁸	–	tak	2005
	Macedonia Północna	1996	1996	2020	–	–	–	nie	2021
	Malta	1973	1973	2012	2014	2017	2014	–	2015
	Mołdawia	1995	2002	2013	–	1994⁸	–	–	2015
	Monako	1793	1793	2005	2020	–	–	–	–
	Niemcy	1969*	1994*	2006	2001	2017	2005/2017	tak	1981
	Norwegia	1972	1972	1981	1991/1993	2009	2001/2009	tak	2000
	Polska	1932	1932	2003	-	1997⁸	–	nie	1964
	Portugalia	1983	2005	2004	2001	2010	2016	–	2011
	Rosja	1993*	1997	–	–	2020⁸	–	nie	1997
	Rumunia	1996	2002	2000	–	–	–	nie	1996
	San Marino	1864	1864	2008	2012/2019	–	2019	–	nie
	Serbia	1994*	2006	2009	–	2006⁸	–	nie	2019
	Słowacja	1962	1990	2008	2018	2014⁸	–	–	tak
	Słowenia	1977	1977	1998	2006	2022	2011/2022	nie	tak
	Szwajcaria	1942	1992	1999	2007	2022	2016/2022	–	tak
	Szwecja	1944	1978	1987	1988/1995	2009	2003	tak	1972
	Turcja	1858	1858	–	–	–	–	–	1988
	Ukraina	1991	1991	2015	–	1996⁸	–	–	2016
	Watykan	1929	1929	–	–	–	–	–	nie
	Węgry	1962	2004	2004	1996/2009	2012⁸	–	nie	nie
	Wielka Brytania	1982*	2001	2005	1996/2005	2014	2005	tak	2005
	Włochy	1890*	1889	2003	2016	–	2016	nie	1982
UE	Kraj	Legalizacja kontaktów homoseksualnych¹	Zrównanie wieku²	Zakaz dyskryminacji³	Związki osób tej samej płci⁴	Małżeństwa osób tej samej płci⁵	Adopcja dzieci⁶	Prawo azylu	Możliwość korekty płci⁷

¹ Ostateczna data legalizacji kontaktów homoseksualnych. W niektórych krajach federacyjnych depenalizacja aktów homoseksualnych postępowała nierównomiernie – uwzględniono datę ostatniego regionu, który je zdepenalizował. Obecnie nielegalne są one jedynie w Czeczenii.
² Ostateczna data zrównania wieku osób legalnie dopuszczających się aktów homo- i heteroseksualnych. W niektórych krajach federacyjnych zrównywanie wieku postępowało nierównomiernie – uwzględniono datę ostatniego regionu, który go zrównał.
³ „Całkowity”, tj. w kodeksie karnym, konstytucji bądź innym akcie dającym ogólny zakaz dyskryminacji z powodu orientacji seksualnej we wszystkich dziedzinach życia lub „częściowy”, tj. chroni przed dyskryminacją tylko w wybranych, jednej lub więcej dziedzinach życia, np. miejsce pracy, służba w armii itd., ale nie we wszystkich dziedzinach życia.
⁴ „Związki partnerskie” przyznające zazwyczaj większość praw z tych, jakie mają małżeństwa osób przeciwnej płci lub „konkubinaty” przyznające zazwyczaj część lub tylko kilka podstawowych praw z tych, jakie mają małżeństwa osób przeciwnej płci.
⁵ Małżeństwa osób tej samej płci przyznające identyczne prawa, jakie przysługują małżeństwom osób przeciwnej płci (z wyjątkiem adopcji dzieci w Portugalii). Zielonym kolorem tła oznaczono rok zalegalizowania małżeństw homoseksualnych, a kolorem czerwonym – rok wprowadzenia w danym kraju konstytucyjnej definicji ograniczającej małżeństwo do związku osób różnej płci.
⁶ Przyznaje prawo do adopcji dzieci parom niespokrewnionym z dzieckiem lub tylko adopcji dzieci jednego z partnerów.
⁷ Oznacza możliwość prawnej zmiany płci. Rok oznacza wejście w życie prawa dotyczącego tego aspektu. Brak wymogów dotyczących sterylizacji osób transpłciowych w trakcie procesu zmiany płci. Znak „–” oznacza brak informacji o takich regulacjach w danym państwie.
⁸ Konstytucje piętnastu państw Europy definiują małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny (Armenia, Białoruś, Bułgaria, Chorwacja, Czarnogóra, Gruzja, Litwa, Łotwa, Mołdawia, Polska, Rosja, Serbia, Słowacja, Ukraina i Węgry).

Życie osób LGBT na kontynencie

Ten artykuł od 2005 wymaga modyfikacji na podstawie najświeższych informacji.

Niektóre treści są na pewno lub najprawdopodobniej nieaktualne. Artykuł należy zweryfikować, wskazując w przypisach źródła informacji.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

W całej Europie akceptacja dla osób o innej orientacji seksualnej niż heteroseksualna jest bardzo wysoka – średnio 69% (2019)^[13]. Jednak występują znaczne różnice między zachodem a wschodem kontynentu.

Sondaże o małżeństwach jednopłciowych
Kraj	Sondażownia	Rok		Za	Przeciw	Nie wiedzą/Obojętni/Nie dali odpowiedzi/Inne
Austria	Market/ORF	2014	^[14]^[15]	73%	24%	3%
Belgia	Eurobarometr	2019	^[13]	82%	17%	1%
Bułgaria	Eurobarometr	2019	^[13]	16%	74%	10%
Chorwacja	Eurobarometr	2019	^[13]	39%	55%	6%
Cypr	Eurobarometr	2019	^[13]	36%	60%	4%
Czechy	Eurobarometr	2019	^[13]	48%	48%	4%
Dania	Eurobarometr	2019	^[13]	89%	8%	3%
Estonia	Eurobarometr	2019	^[13]	41%	51%	8%
Finlandia	Eurobarometr	2019	^[13]	76%	21%	3%
Francja	Eurobarometr	2019	^[13]	79%	15%	6%
Grecja	Focus Bari	2015	^[16]	56%	35%	9%
Hiszpania	Eurobarometr	2019	^[13]	86%	9%	5%
Holandia	Eurobarometr	2019	^[13]	92%	8%	0%
Irlandia	Eurobarometr	2019	^[13]	79%	13%	8%
Litwa	Eurobarometr	2019	^[13]	30%	63%	7%
Luksemburg	Eurobarometr	2019	^[13]	85%	9%	6%
Łotwa	Eurobarometr	2019	^[13]	24%	70%	6%
Malta	Eurobarometr	2019	^[13]	67%	25%	8%
Niemcy	Eurobarometr	2019	^[13]	84%	12%	4%
Norwegia	Ipsos	2013	^[17]	78%	17%	4%
Polska	Eurobarometr	2019	^[13]	45%	50%	5%
Portugalia	Eurobarometr	2019	^[13]	74%	20%	6%
Rumunia	Eurobarometr	2019	^[13]	29%	63%	8%
Rosja	Rosyjskie Centrum Badania Opinii Społecznej	2013	^[18]	4%	86%	10%
Słowacja	Eurobarometr	2019	^[13]	20%	70%	10%
Słowenia	Eurobarometr	2019	^[13]	62%	35%	3%
Szwecja	Eurobarometr	2019	^[13]	92%	6%	2%
Szwajcaria	Ifop	2013	^[19]	63%	–	–
Ukraina	Gay Alliance of Ukraine	2013	^[20]	9%	62%	12% 17% przyzwoliłoby na wyjątki.
Węgry	Eurobarometr	2019	^[13]	33%	61%	6%
Wielka Brytania	Eurobarometr	2019	^[13]	85%	12%	3%
Włochy	Eurobarometr	2019	^[13]	58%	35%	7%

Przedstawiciele mniejszości seksualnych spotykają się z nietolerancją, agresją, a nawet zbrodniami na tle uprzedzeń homofobicznych. Incydenty te nie omijają również tak tolerancyjnych państw jak Holandia czy Szwecja. Sprawcami aktów nienawiści są przede wszystkim gangi młodzieży, ultraprawicowi skinheadzi, jak i bojówki skrajnie prawicowych ugrupowań politycznych, prowadzących kampanie antyhomoseksualną.

W samej Europie działa szereg organizacji LGBT o zasięgu międzynarodowym i regionalnym. Zajmują się one przede wszystkim niesieniem pomocy przedstawicielom społeczności LGBT w zakresie prawnym i psychologicznym, a także walką z nietolerancją czy organizacją imprez kulturowych.

Również stanowiska niektórych kościołów, zwłaszcza protestanckich, są otwarte. Kościół Szwecji udzielił zezwolenia na udzielanie małżeństw parom jednopłciowym w październiku 2009. Podobnie Kościół anglikański w Wielkiej Brytanii czy ewangelicki w Niemczech. Niezmienne stanowisko w tej sprawie zajmują Kościół katolicki oraz prawosławny, które potępiają związki osób tej samej płci.

Zobacz też

status prawny związków osób tej samej płci w Europie

Przypisy

↑ ILGA Europe.
↑ New York Times.
↑ GayPASG.org. gaypasg.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-10)]..
↑ Gazeta.pl.
↑ The Huffington Post.
↑ OnTop Magazine.
↑ Wiadomości 24.
↑ News: Dania małżeństwa osób tej samej płci uchwalone (...)
↑ Finlandia legalizuje małżeństwa jednopłciowe.
↑ Czarnogóra zalegalizowała homoseksualne związki partnerskie [online], www.gazetaprawna.pl [dostęp 2020-07-02] .
↑ Czarnogóra wprowadziła związki partnerskie dla par jednopłciowych. Jako pierwszy europejski kraj spoza UE [online], gazetapl [dostęp 2020-07-02] (pol.).
↑ Krok po kroku. dr Hanna Karp – Pełzająca rewolucja.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ebs_493_data_fact_lgbti_eu_en-1.pdf (europa.eu)
↑ Österreich, ein Hafen der Ehe
↑ Einstellung zur gleichgeschlechtlichen Ehe
↑ Έρευνα για την ομοφυλοφιλία στην Ελλάδα: Υπέρ του συμφώνου συμβίωσης το 70%, αλλά 'κατά' των υιοθεσιών
↑ Detailed Tables. [dostęp 2015-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-27)].
↑ Russian Public Opinion Research Center
↑ Enquête sur la droitisation des opinions publiques européennes
↑ „Гей-альянс Украина” публикует результаты исследования общественного мнения о восприятии ЛГБТ в украинском социуме [online], upogau.org [dostęp 2017-11-26] .

[1] ILGA Europe.

[2] New York Times.

[3] GayPASG.org. gaypasg.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-10)]..

[4] Gazeta.pl.

[5] The Huffington Post.

[6] OnTop Magazine.

[7] Wiadomości 24.

[8] News: Dania małżeństwa osób tej samej płci uchwalone (...)

[9] Finlandia legalizuje małżeństwa jednopłciowe.

[10] Czarnogóra zalegalizowała homoseksualne związki partnerskie [online], www.gazetaprawna.pl [dostęp 2020-07-02] .

[11] Czarnogóra wprowadziła związki partnerskie dla par jednopłciowych. Jako pierwszy europejski kraj spoza UE [online], gazetapl [dostęp 2020-07-02] (pol.).

[12] Krok po kroku. dr Hanna Karp – Pełzająca rewolucja.

[:0-13] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ebs_493_data_fact_lgbti_eu_en-1.pdf (europa.eu)

[14] Österreich, ein Hafen der Ehe

[15] Einstellung zur gleichgeschlechtlichen Ehe

[16] Έρευνα για την ομοφυλοφιλία στην Ελλάδα: Υπέρ του συμφώνου συμβίωσης το 70%, αλλά 'κατά' των υιοθεσιών

[Detailed_Tables-17] Detailed Tables. [dostęp 2015-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-27)].

[18] Russian Public Opinion Research Center

[ifop.com-19] Enquête sur la droitisation des opinions publiques européennes

[20] „Гей-альянс Украина” публикует результаты исследования общественного мнения о восприятии ЛГБТ в украинском социуме [online], upogau.org [dostęp 2017-11-26] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]