Avija
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
L'avija[1] a l'é na bòja sossial a gucion dl'órdin dj'imenòter, dla famija dj'avidje.
A comprend quatr ëspece: apis dorsata, apis florea, apis indica, apis mellifica.
Costa-sì a l'é spantià an manera particolar për l'anlevament, n'atività praticà fin dai temp pì antich: notissie sicure dij prim anlevament a armonto al 2600 aGC, euvra dj'egissian. Vàire spece d'avije a son plose e an chèiche part ëd sò còrp ij pluch a formo ëd ramificassion o piume.
Ij làver e la massëlla a son dësvlupà an forma 'd tromba për tiré fòra ël giuss dle fior.
A argionzo n'andi an vòl ëd 13,5 chilòmeter a l'ora. A vivo an colònie e a fàbrico amel e sira. An dzorpì che për coste produssion, tuta la famija dj'avidje a l'é amportanta për soa fonsion ëd polinisassion. Ël buss e soa organisassion[modìfica | modifiché la sorgiss]J'avije a vivo an sossietà polimòrfe e motobin popolà, constituìe da tre qualità d'esse: fomne drùe (argin-e), fomne stérij (ovriere) e mas-cc drù (pecc, o avije sërvaje). Ël ni (buss) a l'é ëd sòlit ficà ant ij përtus dij bion.
A l'é constituì da 'd seuj ëd sira verticaj (stòrse, o cotej) butà an pian paralej e formà da 'd cambrin-e prismàtiche esagonaj, rangià an doe serie butà fond contra fond; a l'é fabricà da j'avije ovriere con la sira esprimùa da j'avije mideme antrames dij piat al fond ëd la pansa.
J'euv dj'avije a son posà an dij cambrin sìngoj, minca buss a na conten vàire milen-e.
Ansema a l'euv a l'é posà assè 'd mangé për nurì la larva fin-a a lë sfarfalament.
Le larve a son bòrgne, sensa piòte, a forma ëd verm. Minca ni a conta na sola argin-a, vàire milen-e d'ovriere e pòchi mas-cc. L'argin-a[modìfica | modifiché la sorgiss]L'argin-a a l'é na fumela feconda, longa anviron 2 centim e a l'ha 'n còrp a fus. As cobia mach na vira, 5 o 6 di apress soa nàssita, a la fin dël vòl nussial durant ël qual a l'é argionzùa da 'n sol mas-cc. Ël cobiament as compiss an vòl e ël giuss dël mas-cc a l'é goernà an na spermateca a pòsta, an manera da podèj serve për tuta la vita dla fumela, ch'a l'é ëd sinch o ses agn. L'argin-a a peul fé 'dcò 3000 euv al di ant la stagion giusta (prima-istà): da j'euv fecondà a nassran dle fumele; da coj nen fecondà, ch'as dësvlupo për partenogénesi a nassran dij mas-cc. Le dimension ëd le cambrin-e a detèrmino ël sess ëd le larve, an përmetend o pa la fecondassion ëd j'euv. Ël travaj ëd l'argin-a a l'é mach col ëd fé j'euv, e a l'é nurìa e protegiùa da j'ovriere. Ij pecc[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij pecc a son tëgg e plos.
A l'han na testa gròssa, dj'euj gròss componù da 13.000 facëtte convergent an sël vértes (na bon-a vista a l'é pressiosa për esse l'ùnich a argionze la fumela durant ël vòl nussial), ujèt frontaj, compless bocal pòch dësvlupà, ale longhe, sot dla pansa ariondà da darera.
A l'han nen ëd gucion, ëd giàndole sirìpare nì ëd dispositiv cujeur.
Ij pecc ch'a fecondo j'argin-e a meuiro sùbit dòp përchè na part dij sò òrgo genitaj a resta piantà ant ël còrp dla fumela. J'ovriere[modìfica | modifiché la sorgiss]J'ovriere a son pì cite; a l'han giàndole ëd tòssi e gucion, ch'a deriva da na trasformassion dl'ovopositor e a l'é dovrà tanme òrgo ëd difèisa.
Cand, apress avèj mordù, l'avija a së slontan-a, ël gucion a resta piantà ant ël còrp ëd la vìtima, an artenend ëdcò ij darié segment e part ëd le ventraje dël fond ëd la pansa; a l'é për sòn che l'avija mutilà soens a meuir.
La pontura dj'avije a pròvoca ant l'òm un fòrt dolor localisà, ma na sìngola pontura ëd sòlit a l'é nen pericolosa.
Tutun an chèiche përson-e sensibilisà da ponture precedente a peulo manifestesse 'd gròsse reassion ëd natura alérgica ch'a pròvoco n'argonfiament an corëspondensa ëd la glòta e parèj l'aria a peul pì nen intré ant le vie respiratòrie, an ëmnand a 'n sofocament mecànich mortal.
Ëdcò le ponture tute ansema ëd vàire avije an sn'istessa përson-a a peulo avèj dle brute conseguense. J'ovriere a son ëstérij përchè soe overe a son nen dësvlupà bin.
Le piòte darera dl'avija ovriera a son echipagià con ramassëtte e cavagnëtte, ij dispositiv për cheuje e trasporté la farin-a dle fior; j'ovriere a l'han ëdcò ëd giàndole ch'a esprimo la sira butà ant la part sota dla pansa e ëd giàndole dzor-serebraj dont l'espression a constituiss ël mangé dle larve.
N'àutr òrgo caraterìstich ëd l'ovriera a l'é la borsa amelaria, anté che ël giuss dle fior e j'àutre sostanse sucrin-e (dont le sostanse esprimùe da j'àfid, ëd sòlit responsàbij dël savor e dël përfum particolar dle qualità pì apressià) a son trasformà an amel për mojen d'enzima particolar. Si l'argin-a a ven a manché, j'ovriere giovo ch'a l'abio arseivù n'alimentassion rica an asòt (póer dle fior) a peulo avèj n'angrossament progressiv dj'overe ch'a rivo fin-a a la produssion d'euv. La nurission dla nià, la polissìa e la ventilassion dël buss, la trasformassion final dël giuss dle fior an amel a son ël travaj dj'avije giovo, fin-a ai quatòrdes o quìndes di d'età; fin-a ai vint di, j'avije a fan ël travaj ëd difèisa dël buss e cole ch'a dzorvivo, giumaj a l'età mura (foragere o butinatris) a cheujo giuss, farin-a dle fior, pròpoli e eva. Ël gité dj'avije[modìfica | modifiché la sorgiss]Cand ël buss a ven a esse tròp popolà, j'ovriere a fàbrico j'ansidit cambrin reaj. Le larve ch'a nasso da j'euv posà an costi stansin a son nurìe mach a papa real, visadì na qualità special d'amel rich ëd vitamin-e e d'àutri prinsipi ativ. An conseguensa ëd cost tratament ëspecial, da se larve as dësvlupo ëd fumele feconde, visadì d'avije argin-e; coste-sì, pen-a sfarfalà, a ancamin-o a combate antra 'd lor findi a che a-i na resta viva mach un-a, ch'a dventrà la neuva argin-a. La veja argin-a a bandon-a ël buss con mità ëd soa popolassion e a va a sërché un pòst bon për fondé un neuv bugnon. La dansa dj'avije[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël zoòlogh Karl von Frisch a l'ha fàit vëdde che cand l'avìa butinatris a l'ha trovà na zòna bondosa 'd farin-a dle fior, për esempi un pra fiorì, a smon a soe cambrada j'andicassion pr'argionzla, an fasend an sla stòrsa na sòrt ëd dansa.
As trata 'd n'esempi tìpich ëd comunicassion animal. La comunicassion a travers dla dansa a l'é ëdcò dovrà durant ël gité, cand j'avije esploratris a devo comuniché la posission d'un leu adat a acheuje na neuva colònia e ëdcò sò giudissi ansima a 'l pòst. J'avije e l'art[modìfica | modifiché la sorgiss]L'art ëd l'òm a l'é soens anspirasse a j'avije: già da l'época cretèisa coste a j'erò pijà coma tema ornamental. Arferiment[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
