Eugène Ionesco
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 Eugène Ionesco (nassù a Slatin-a, Romanìa, ël 26 ëd novèmber dël 1909, mòrt a Paris, ël 28 ëd mars dël 1994) a l’é n’autor dramàtich e scritor fransèis d’orìgin romen-a (ël sò nòm a l'era Eugen Ionescu). Biografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]Infansia e gioventura[modìfica | modifiché la sorgiss]Eugène Ionesco a l’é ‘l fieul d’un giurista romen ch’a travajava për l’aministrassion dël regn e dla fija ëd n'ingegné fransèis ëd le ferovìe, chërsùa an Romanìa. Dël 1913 soa famija as trasferiss a Paris andoa sò pare a veul pijesse na specialisassion. Dël 1916, apress che la Romania a-j diciara guèra a l’Almagna e a l’Àustria, sò pare a torna a sò pais, interompend le relassion con soa famija: a ciama ‘l divòrsi e as maria torna. Ionesco a stà a Paris con soa seur pì giovo e soa mare ch’a sosten ij sò fieuj coma ch’a peul, mersì a 'd travaj ocasionaj e a l’agiut ëd na famija fransèisa. Chiel a l’é butà ant un colegi dj’orfanin andova a riess nen a adatesse. Peui, dal 1917 al 1919 a l’é dàit an guerna con soa seur a na famija ‘d paisan ëd La Chapelle-Anthenaise, un vilagi davzin a Laval (Mayenne). Ionesco as arcordrà sempe ‘d cost perìod-sì coma ‘n moment motobin beà. Dël 1922, ij doi fieuj a torno a Bùcarest da sò pare ch’a l’ha otnù-ne la guerna. Ambelessì a amprendo a parlé ‘l romen. Ma a restrà sempe complicà la liura con soa marastra e con ël temperament autoritari, oportunista e opresiv ëd sò pare ch’a dëspresiava ‘l sò piasì për la literatura e a vorìa fene n’ingegné. Cost pare-sì, giùdes, a restrà tuta soa vita antortojà al podèj e a la corussion, an liand-se prima al regim nasista e peui a col comunista. Ionesco a acetrà mai la mancansa d’amor e j’arfud ëd sò pare. A la fin a torna a sté da soa mare, ch’a l’é tornà ‘dcò chila an Romanìa e a l’ha trovà un travaj a la banca dë Stat romen-a. Dël 1928 a anandia dë studi ‘d fransèis a Bùcarest e a conòss jë scritor Émile Cioran e Mircea Eliade e ‘dcò cola ch’a vnirà soa fomna, Rodica Burileanu, studentëssa ‘d filosofìa e ‘d drit, ch’a vnisìa da na famija romen-a motobin an vista. Ant ël midem temp, a les e a scriv vàire poesie, romanz e crìtiche literarie. Apress ch’a l’ha finì ij sò studi dël 1934, a l'ha tacà a mostré ‘l fransèis an vàire scòle e institut e dël 1936 as maria. J’agn tribulà prima, durant e apress la guèra[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël 1938 Ionesco a arseiv da l’institut ëd Fransèis ëd Bùcarest na borsa dë studi për përfessionesse an Fransa e sòn a-j përmet dë scapé da l’ambient sofocant ëd la Romanìa nassionalista che chiel, inteletual posissionà a la mancin-a, a sostnìa pì nen. Da Paris a-j procurava dj’anformassion a j’arviste romen-e ansima a j’aveniment literari dla capital fransèisa. Apress ëd la dësfàita dla Fransa ‘nt la guèra lòsna (Blitzkrieg) dël magg-giugn 1940, chiel e soa fomna as na tòrno an Romanìa. Ant l’agost dël 1940 ël pais a l’ha dovù cede ‘l nòrd ëd la Transilvania a l’Ungherìa e la Bëssarabia a l’Union Soviética, ma almanch a l’é an pas. Considerà ‘d sitadinansa romen-a, Ionesco a l’é butà ‘nt la riserva, ma ancora nen anrolà ‘nt l’esèrcit. Tut a cambia apress ëd l’aliansa dla Romanìa con l’Almagna e soa intrada ‘n guèra contra l’Union Soviética; costa vira-sì Ionesco a preferiss torness-ne an Fransa. Adess a l’é la Fransa ‘l pòst pi tranquil e chiel a-i restrà an manera definitiva con soa fomna, prima a Marsèja, peui a Paris. A l’é ambelessì che, dël 1944, a-j nass soa ùnica fija, Marie-France. An cost perìod-sì la famija a viv un moment ëd dificoltà econòmica e Ionesco as fa angagé coma coretor dë sbòss da na cà d’edission giurìdiche ‘d Paris e ambele-lì a-i resta fin-a al 1955. La montà pasia[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël 1948, ispirà da j’espression dj’esercissi an anglèis d’un lìber ciamà L’anglèis sensa pen-a, Ionesco a l’ha l’idèja ‘d soa prima euvra teatral La Cantatrice chauve (La Cantatriss plà), recità dël 1950, an atirand nen l’atension dël pùblich ma col ëd vàire crìtich e passionà ‘d literatura. Sempe dël 1950 a pija la nassionalità fransèisa. E antratant a seguita a scrive dj’euvre: a seurto dël 1951 La leçon (La lession) e Jacques ou la Soumission (Giaco o sìa la Sot-mission) ch’a lo fan ëdventé un dij pì amportant autor teatraj fransèis e ‘l rapresentant pi avosà dël teatro dl’assurd. Peui a ven-o Les Chaises (Le cadreghe), Le Maître (Ël Mèistr), L'Avenir est dans les œufs (L’Avnì a l’é ‘nt j’euv) e Victimes du devoir (Vìtime dël dovèj). Ël 1953 a l’é l’ann ëd la consacrassion: Vìtime dël dovèj a l’é rapresentà për la prima vira, compagnà da na serie ‘d set senëtte, an otenend n’arseiviment positiv e a ven ëstampà la prima archeujta ‘d soe euvre. Antratant Ionesco a scriv ancora Amédée ou comment s'en débarrasser (Medeo o sìa coma dësbrojess-ne) e Le Nouveau locataire (Ël neuv locatari). Dël 1954 a fa ‘l sò prim viagi ‘d conferense a lë strangé e l’ann apress soe euvre a ancamin-o a esse rapresentà fòra dla Fransa. J’agn dël sucess[modìfica | modifiché la sorgiss]A la fin dël 1957 a seurt Rhinocéros (Ël Rinoceront), na parodìa dl’ondà ‘d nassionalism e ‘d rassism ch’a colpiss ij fransèis durant la guèra d'Algerìa e ‘nt ël midem temp n’espression dël sens ëd l’inchietëssa causà da l’angonìa dla Quarta repùblica. Rapresentà an Almagna, a ven considerà na denunsia dël nasism. Comsëssìa ch’a s’antèrpreta, la comedia a esprim l’arfud e la dëspresia ‘d tuta manifestassion ëd conformism ideològich. Peui a ven-o àutre euvre ‘d sucess: Tueur sans gages (Sassin sensa angagg), El Roi se meurt (Ël Rè a meuir), Délire à deux (Deliri a doi), Le Piéton de l'air (Ël Pedon ëd l’aria), La Soif et la faim (La Sèj e la fam). Antratant a pùblica Notes et contre-notes (Nòte e contra-nòte), na colession ëd sò artìcoj e ‘d soe conferense tnùe për spieghé al pùblich e ai crìtich soa dramaturgìa. Dël 1964 për la prima vira un-a ‘d soe euvre, Ël Rinoceront a ven butà an sena an sò pais natal, la Romanìa. J’ùltim agn[modìfica | modifiché la sorgiss] Dël 1970 Ionesco a intra a fé part ëd l’Academia fransèisa. An coj agn-lì as dedica ‘dcò al romanz e soe euvre a son ambibìe ‘d pessimism e rassegnassion. Soa ùltima euvra teatral ëd riliev a l’é dël 1975: L'Homme aux valises (L’Òm ëd le valis). Ant j’ùltim agn ëd soa vita Ionesco, dont la salute a va sempe pes, a casca ‘nt la depression e antlora as serv ëd la pitura coma meisin-a. Lòn a j’antrava nen ëd porté anans fin-a a la fin la bataja pr’ij drit ëd l’òm e për la libertà d’espression. A meuir a Paris ël 28 ëd mars dël 1994 e a l’é sotrà ‘nt ël campossanto ëd Montparnasse a Paris. Ant ël cit Théâtre de la Huchette a Paris La Cantatris plà e La lession a son alestìe, sensa interussion, minca sèira dal 1957 fin-a al dì d’ancheuj. As trata dël primà mondial ëd durà ‘d n’euvra ‘nt la programassion d’un teatro. Anàlisi ‘d soa euvra[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël teatro d’Ionesco a l’é violent e crudel, për ch’a andossiss nen la realtà, a eufr nen dij neuv pensé o dle neuve idèje: a l’é mach la conta dla condission e dël destin ëd l’òm. Tut lòn a sotantend un bolversman ëd la dramaturgìa tradissional da già che l’assion a l’é pi nen na trama, ma a dventa ambelessì na situassion complicà d’un contrast sensa gnun-e solussion. Ij përsonagi a son pi nen dj’eròe ‘nt ël significà clàssich, ma a dvento pitòst ëd modèj sensa psicologìa, ch’a parlo mach a travers ëd fórmole convensionaj, standardisà: a son ëd j’òmo veuid. Ël tlé dël teatro d’Ionesco as artaca con j’esperiense artìstiche dël sécol ch’a fà XX dël Dadaism e dël Surealism dont a spartiss ël gust për la provocassion sbefiosa e polèmica. Tutun ambelessì ël nen-sens a l’é nen mach un gieugh, ma a stërma nopà na crìtica motobin pì ancreusa al conformism e a la banalità dla vita. L’argoment ëd soe euvre teatraj a l’é l’òm e sò rapòrt problemàtich e incert con ël mond e l’arzigh che cost rapòrt-sì a-j crasa soa spiritualità e soa përsonalità, sensa ch’a-i sìa na solussion për ëscapé da costa mnassa. Un soget ch’a ricor an soe euvre e ch’a lo buta aranda ‘d Beckett, Adamov e Genet a l’é l’esse sol coma condission ëd l’òm. J’òmo d’Ionesco a son daspërlor an mes a na furfa ‘d gent e sòn a-j fà ancora pì tràgich e pi assurd ch’ij vagabond ëd Beckett: a son dij borzoà arsuà e bolversà da soa condission ëd solitùdin, a son pì nen bon a comuniché, a capisso nen che jë stereòtip ëd sò parlé a peulo nen s-ciarì ‘l sò drama, ma mach buté an evidensa sò veuid andrinta. Soe vite a son crasà dal materialism ch’a stenz ëd na realtà ch’a j’alien-a e minca sfòrs d’arviresse a finiss con na dirota. E sòn, a la finitiva, a l’é ‘l sens ëd sò pessimism: ancòrz-se d’esse nen bon a fé lòn ch’as dovìa e vive ‘nt un present ch’a l’ha nen savù esse. Euvre teatraj[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
