آغا خان تیجا

آغا خان تیجا
جم	2 نومبر 1877   کراچی ،  بمبئی پریزیڈینسی ،  برطانوی ہندستان
وفات	11 جولائی 1957 (80 سال)  ورسوئیکس
مدفن	مقبرہ آغا خان ،  اسوان
شہریت	بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) برطانوی ہندستان (–۱۴ اگست ۱۹۴۷) ڈومنین بھارت (۱۵ اگست ۱۹۴۷–۲۶ جنوری ۱۹۵۰)
مذہب	نزاریہ
مذہب	نزاریہ
شریک حیات	بیگم اوم حبیبہ آغا خان (۹ اکتوبر ۱۹۴۴–)
اولاد	صدرالدین آغا خان ،  علی سلمان آغا خان ،  مہدی شاہ
والد	آغا خان دوم
والدہ	لیڈی علی شاہ
خاندان	قاجار خاندان
مناصب
اسماعیلی نزاری امام (49  )
دفتر وچ ۱۸۸۵  – ۱۹۵۷
آغا خان دوم   آغا خان چہارم
عملی زندگی
مادر علمی	ایٹن کالج
پیشہ	سیاست دان ،  سفارت کار
پیشہ ورانہ زبان	ہندی ،  فرانسیسی
شعبۂ عمل	سیاست
اعزازات
نائیٹ گرینڈ کراس آف دی رائل وکٹورین آرڈر  نائیٹ گرینڈ کراس آف دی آرڈر آف سینٹ مائیکل اینڈ سینٹ جورج
نامزدگیاں
نوبل امن انعام (۱۹۲۵) نوبل امن انعام (۱۹۲۴)

سر سلطان محمد شاہ بن امام آغا علی شاہ آغا خان دوم اسماعیلیہ فرقے دے اٹھتالیویں امام سی۔ اوہناں نے تقریبن ستر سال امامت د‏‏ی اے جو اسماعیلی اماماں وچ کِسے وی امام د‏‏ی امامت تو‏ں طولانی امامت ا‏‏ے۔

اسماعیلی فرقے دے اماماں نوں آغا خان دے ناں نال پوکارئیا جاندا اے ۔ جدوں کہ اینہاں دے پیروکاراں نوں آغاخانی آکھئیا جاندا اے ۔ سلطان سر محمد بن امام آغا علی شاہ اسماعیلیہ فرقے دا 48واں امام سی ۔ اسنے تقریبا 70 سال امامت کیتی ، جہڑی کہ اسماعیلی اماماں چوں سبتوں لمبی امامت اے ۔ آغا خان سوم کراچی چ جمئیا ۔ اسنے پہلی وڈی لڑائی چ برطانیہ دی مدد کیتی جس دے صلے چ اسنوں سر تے ہزہائی نس دے خطاب ملے تے 11 توپاں دی سلامی مقرر ہوئی ۔ اوہ عربی ، فارسی ، انگریزی تے فرانسیسی بولیاں دا ماہر تے وڈا مدبر تے سیاستدان سی ۔ 1906ء توں 1912ء تک اوہ مسلم لیگ دا صدر رہئیا ۔ اسنے 1930ء تے 1931ء چ گول میز کانفرنس چ مسلماناں دی نمائندگی کیتی ۔ 1934ء چ برطانیہ دی پریوری کونسل چ اسنوں لئیا گئیا ۔ 1937ء چ جمیت اقوام دے صدر منتخب ہوئے ، اسدے مرید ساری دنیا چ پھیلے ہوئے نیں ۔ اسدا انتقال جنیوا چ ہوئیا تے وصیت دے مطابق اسوان مصر چ دفن کیتا گئیا ۔ اسدے دو پتر نیں ، شہزادہ علی تے شہزادہ صدرالدین ۔ پر اسدی وصیت دے مطابق شہزادہ علی دے پتر شہزادہ کریم نوں اسدا جانشین بنائیا گئیا، جو آغا خان چوتھا آکھواندا اے ۔

جم تے بچین

ﺍﻣاﻡ ﺳﻠﻄاﻥ ﻣﺤﻤﺪ ﺷاﮦ د‏‏ی ولادت 25 شوال 1294ھ بمطابق 2 نومبر 1877ء نو‏‏ں جمعہ دے دن ﮐﺮﺍﭼﯽ ﺷﮩﺮ میں ﮨﻮئی۔ انہاں ﮐﯽ ﺟاﺋﮯ ﻭﻻﺩﺕ ﻣﺤﻤﺪ ﭨیﮑﺮﯼ ﮐﮯ ﻧاﻡ ﺳﮯ ﻣﺸﮩﻮﺭ ﮨﮯ تے آﺝ ﺑﮭﯽ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﮨﮯ۔ ﭘیﺪﺍﺋﺶ ﮐﯽ ﺧﺒﺮ ﺁﭖ ﮐﮯ ﺩﺍﺩﺍ ﺟاﻥ ﮐﻮ ﺑﻤﺒﺌﯽ ﻣیںﭘ ﮩﻨﭽﯽ ﺗﻮ ﺁﭖ ﻧﮯ ﺗاﺭ ﮐﮯ ﺯﺭﯾﻌﮯ ﻓﺮﻣاﯾا ﮐﮧ: ”ﺍﺱ دا ﻧاﻡ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻠﻄاﻥ ﺭﮐﮭﻮ ﯾﮧ ﺩﻧیا میں ﺳﻠﻄاﻥ ﺑﻨﮯﮔا تے ﺍﺱ ﮐﮯ ﺯﻣاﻧﮯ میں ﻋﺠیب ﻋﺠیب ﻭﺍﻗﻌاﺕ ﺭﻭﻧﻤا ﮨﻮﻧﮕﮯ۔ ﯾﮧ ﺩﻧیا ﺑﮭﺮ میں ﻣﺸﮩﻮﺭ ﮨﻮﻧﮕﮯ۔“

ﮐﭽﮫ ﻋﺮﺻﮧ ﮐﺮﺍﭼﯽ میں ﭨﮭﮩﺮﻧﮯ ﮐﮯ ﺑﻌﺪ ﺍﻣاﻡ سلطان محمد شاہ ﺍﭘﻨﮯ ﻭﺍلدﮦ تے ﻭﺍﻟﺪ ﮐﮯ ﺳاﺗﮫ ﺑﻤﺒﺌﯽ ﺗﺸﺮﯾﻒ ﻟﮯ ﮔﺌﮯ تے ﺍﭘﻨﮯ ﺩﺍﺩﺍ ﺳﮯ ﻣﻠﮯ۔ ﺑﭽﭙﻦ ﺳﮯ ﮨﯽ انہاں نو‏‏ں کھیلاں دا ﺧاﺹ ﻃﻮﺭ ﭘﺮ ﮔﮭوﮌﺳﻮﺍﺭﯼ دا ﺷﻮﻕ ﺗﮭا تے ﺍﭘﻨﮯ ﺩﺍﺩﺍ ﮐﮯ ﺳاﺗﮫ ﮔﮭوﮌﺳﻮﺍﺭﯼ ﮐﺮﺗﮯ ﺗﮭﮯ۔

ﺩﺍﺩﺍ ﮐﯽ ﻭﻓاﺕ ﮐﮯ ﺑﻌﺪ ﻭﮦ ﺍﭘﻨﮯ ﻭﺍﻟﺪ ﮐﮯ ﺳاﺗﮫ ﺟﻤاﻋﺘﻮﮞ ﮐﯽ ﻣﻼﻗاﺕ ﮐﮯ ﻟیﮯ وی جایا کردے سن ۔ ﺍﯾﮏ ﺩﻓﻌﮧ ﺍﭘﻨﮯ ﻭﺍﻟﺪ ﮐﮯ ﺳاﺗﮫ ﮐَﭽﮫ، دا ﭨﮭیاﻭﺍﮌ، تے ﺳﻨﺪﮪ دا ﺳﻔﺮ ﮐیا ﺗﮭا۔ انہاں ﮐﯽ ﻭﺍﻟﺪﮦ ﻧﮯ ﺑﭽﭙﻦ ﺳﮯ انہاں د‏‏ی ﺗﻌﻠیﻢ دا ﺍﻧﺘﻈاﻡ ﮐیا ﺗﮭا تے انہاں نو‏‏ں ﻋﺮﺑﯽ، ﻓاﺭﺳﯽ، ﺍﻧﮕﺮﯾﺰﯼ تے ﻓﺮﺍﻧﺴیﺴﯽ ﺯﺑاﻧاں تے ﺍﺳﻼﻣﯽ ﺗاﺭﯾﺦ ﻭﻏیرﮦ ﮐﯽ ﺗﻌﻠیﻢ ﺩﯼ ﺟاﺗﯽ ﺗﮭﯽ۔ انہاں نو‏‏ں ﺭﻭﻣﯽ، ﺣاﻓﻆ تے ﻋﻤﺮ ﺧیاﻡ ﮐﯽ ﺷاﻋﺮﯼ ﺳﮯ ﺑﮩﺖ ﮨﯽ ﺩﻟﭽﺴﭙﯽ ﺗﮭﯽ۔ ﺍن ﮐﯽ ﻭﺍﻟﺪﮦ ﺑﮭﯽ ﺍﻥ ﺷاﻋﺮﻭﮞ ﮐﮯ ﺻﻮﻓیاﻧﮧ ﮐﻼﻡ ﺳﮯ ﺩﻟﭽﺴﭙﯽ ﺭﮐﮭﺘﯽ ﺗﮭﯽں۔ تے ﮔﮭﺮ میں ﺍﮐﺜﺮ ﺍﻥ دے ﺍﺷﻌاﺭ ﭘﮍﮬا ﮐﺮﺗﯽ سن۔ ﺍﻣاﻡ ﺳﻠﻄاﻥ ﻣﺤﻤﺪ ﺷاﮦ ﺍﭘﻨﯽ ﻭﺍﻟﺪﮦ ﺳﮯ ﺑﮩﺖ ﭘیاﺭ ﮐﺮﺗﮯ سن ۔ اوہ ست سال نو مہینے تے سولہ دن دے سن کہ انہاں نو‏ں ﺍﻣاﻣﺖ دا منصب سونپیا دتا گیا۔

تخت نشینی

ﺍﻣﺎﻡ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﮦ ﮐﮯ ﻣﺴﻨﺪ ﺍﻣﺎﻣﺖ ﭘﺮ ﺁﻧﮯ ﮐﮯ ﺗﮭﻮﮌﮮ ﻋﺮﺻﮯ ﺑﻌﺪ بمبئی ﻣﯿﮟ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮐﮯ ﺩﺭﻣﯿﺎﻥ ﺗﺨﺖِ ﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﯽ ﺭﺳﻢ ﺍﺩﺍ ﮐﯽ گئی ﺟﻮ ﺁﻏﺎ ہال بمبئی ﻣﯿﮟ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﭘﺎئی۔ ﺍﺱ ﮐﮯ ﺑﻌﺪ ﺟﻤﺎﻋﺘﻮﮞ ﻧﮯ ﺍﻣﺎم سلطان محمد شاہ آغا خان سوم ﮐﯽ ﺩﺳﺖ ﺑﻮﺳﯽ ﮐﯽ ﺗﮭﯽ۔ انہاں ﮐﮯ ﻣﺴﻨﺪ ﺍﻣﺎﻣﺖ ﭘﺮ ﺁﻧﮯ ﮐﮯ ﺑﻌﺪ ﺑﺮﻃﺎﻧﻮی ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺍﻭﺭ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﮐﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﯽ ﻃﺮﻑ ﺳﮯ خلعتاں یعنی زیوارات وغیرہ ﭘﯿﺶ کیتے گئے۔ ﺍﻋﺰﺍﺯ ﮐﮯ ﻃﻮﺭ ﭘﺮ ﺳﻔﯿﺮﻭﮞ ﻧﮯ ﻣﻼﻗﺎﺕ ﮐﯽ ﺍﻭﺭ ﺧﻮﺷﯽ ﮐﺎ ﺍﻇﮩﺎﺭ ﮐﯿﺎ۔ ﺑﺮﻃﺎﻧﯿﮧ ﮐﯽ ﻣﻠﮑﮧ ﻭﮐﭩﻮﺭﯾﮧ ﮐﯽ ﻃﺮﻑ ﺳﮯ "ﮨﺰﮨﺎﺋﯿﻨﺲ" ﮐﺎ ﺧﻄﺎﺏ انہاں نو‏‏ں دتا ﮔﯿﺎ۔ تخت نشینی تو‏ں لے ک‏ے وفات تک انہاں ﮐﯽ ﺍﻣﺎﻣﺖ ﮐﮯ ﻃﻮﯾﻞ ﻋﺮﺻﮯ ﮐﮯ ﺩﻭﺭﺍﻥ انہاں ﮐﻮ ﮐﺌﯽ خطابات دتے گئے، ﺍﻭﺭ امامت دے دوران وچ ﺟﮕﮧ ﺟﮕﮧ انہاں ﮐﮯ ﮐﺎﺭﻧﺎﻣﻮﮞ ﮐﺎ ﺍﻋﺘﺮﺍﻑ ﮐﯿﺎ ﮔﯿﺎ۔

دورِ ﺍﻣﺎﻣﺖ 1885ء تو‏ں 1957ء

2 زی قعدہ 1302 ھ بمطابق 17 اگست 1885ء ﮐﻮ ﭘﯿﺮ دے ﺩﻥ امام بنے ﺍﺱ ﻭﻗﺖ انہاں د‏‏ی عمر 7 سال نو مہینے تے سولہ دن سی۔ اوہ ﺁﻏﺎ ﺧﺎﻥ ﺛﺎﻟﺚ ﮐﮯ ﻟﻘﺐ ﺳﮯ ﻣﺸﮩﻮﺭ ﮨﻮﺋﮯ۔ انہاں ﮐﯽ ﺍﻣﺎﻣﺖ ﮐﯽ ﻣﺪﺕ اسماعیلی ﺗﺎﺭﯾﺦ ﻣﯿﮟ ﺗﻤﺎﻡ ائمہ ﺳﮯ ﻃﻮﯾﻞ ﺗﮭﯽ ﺍﺱ ﺩﻭﺭ ﻣﯿﮟ ﮐﺌﯽ ﺗﺎﺭﯾﺨﯽ تبدیلیاں ﮨﻮﺋﯿﮟ ﺍﻭﺭ ﺍﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮐﯽ ﺑﮭﯽ ﺑﮩﺖ ﺗﺮﻗﯽ ہوئی۔ ﺍﺱ 72 سال د‏‏ی امامت ﮐﮯ ﺩﻭﺭﺍﻥ انہاں ﻧﮯ ﺟﻤﺎﻋﺘﻮﮞ ﮐﻮ ﻧﺼﺤﯿﺘﯿﮟ ﮐﯿﮟ ﺍﻭﺭ تعلیم دے لئی بہترین مواقع تے سہولتاں فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔

ہ‏معصر دنیا

سر اغاخان سوم 18 سال تک بمبئی وچ رہ‏‏ے۔ اس وقت بمبئی ہندوستان د‏‏ی برطانوی حکومت دے لئی اہمیت دا حامل شہر سی۔ اس وقت مسلم ریاستاں اُتے پہلی جنگ عظیم دا کافی اثر پيا۔ ترکی وچ خلافت ختم کيتی گئی۔ تے جمہوری نظام د‏‏ی طرف ترکی گامزن ہويا۔ ایران وچ پہلوی خاندان د‏‏ی حکومت ہوئی۔ تے دوسری جنگ عظیم دے بعد ہندوستان آزاد ہويا۔ انہاں بدلدے ہوئے حالات وچ امام سلطان محمد شاہ نے مریداں د‏‏ی رہنمائی د‏‏ی تے جہان کدرے وی مرید رہندے سن ۔ سوائے ہنزہ، چترال تے بدخشان کے، آغا خان سوم نے چین، روس، برما، یورپ ، ترکی، ایران، شام، عراق، افریقا، امریکا تے برطانیہ دا کئی بار سفر کيتا۔ انہاں ملکاں دے حکمراناں تو‏ں ملے تے مریداں تو‏ں وی ملاقات کيتی۔ ہندوستان وچ مسلماناں د‏‏ی رہنمائی د‏‏ی تے سیاست تے تعلیم دے میدان وچ وڈے لیڈر بنے۔ اس دے علاوہ عالم اسلام وچ وی مشہور ہوئے۔ تے مسلماناں د‏‏ی رہنمائی د‏‏ی تے دینِ اسلام د‏‏ی ترقی دے لئی ہر طرح اپنی زندگی وقف کيتی۔ نہ صرف ایہ بلکہ دنیا دے انساناں د‏‏ی بھلائی تے دنیا وچ سکو‏ن تے امن و آمان دے لئی وی ہر طرح تو‏ں کوشش کردے رہ‏‏ے۔

انہاں نے پہلی عالمگیر جنگ وچ برطانیہ د‏‏ی مدد کيت‏ی جس دے صلے وچ انہاں نو‏ں سر تے ہزہائینس دے خطابات ملے۔ تے گیارہ توپاں د‏‏ی سلامی مقرر ہوئی۔ فارسی، عربی، انگریزی تے فرانسیسی زباناں دے ماہر عظیم مدبر تے سیاست دان سن ۔ 1906ء تو‏ں 1912ء تک مسلم لیگ دے صدر رہ‏‏ے۔ 1930ء اور1931ء وچ گول میز کانفرنس وچ مسلماناں د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ 1934ء وچ برطانیہ د‏‏ی پریوی کونسل وچ لئی گئے۔ 1937ء وچ جمعیت الاقوام دے صدر منتخب ہوئے انہاں دے مرید تمام دنیا وچ پھیلے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ جینوا وچ انتقال کيتا اوروصیت دے مطابق اسوان وچ دفن ہوئے۔ انہاں دے دو لڑکے ني‏‏‏‏ں۔ شہزادہ علی تے شہزادہ صدر الدین۔ مگر انہاں د‏‏ی وصیت دے مطابق شہزادہ علی دے بیٹے شہزادہ کریم انہاں دے جانشین مقرر ہوئے۔ جو آغا خان چہارم اکھوائے۔

برصغیر دے مسلماناں دے لئی سر آغا خان دا سب تو‏ں عظیم کارنامہ علیگڑھ یونیورسٹی دے قیام وچ انہاں دا کردار سی۔ سر آغا خان نے سرسید دے خواب نو‏‏ں پورا کرنے د‏‏ی خاطر یونیورسٹی دے قیام دے لئی فنڈز اکٹھا کرنے د‏‏ی ذمہ داری سنبھال لئی۔ انہاں نے مستحق طلبہ دے لئی نقد وظائف جاری کیتے تے انہاں د‏‏ی بیرون ملک تعلیم دے وی انتظامات کیتے۔ ایہ وظائف آغا خان اسکالرشپ دے ٹرسٹیز دے زیراہتمام جاری کیتے جاندے سن ۔ مسلماناں د‏‏ی تعلیم دے لئی سر آغا خان دے اُتے جوش خلوص نو‏‏ں دیکھدے ہوئے انہاں نو‏ں صرف 25 سال د‏‏ی عمر وچ امپیریل لیجسلیٹو کونسل دا رکن نامزد کر دتا گیا۔ ہندوستانی مسلماناں دے مفادات دے تحفظ د‏‏ی خاطر آغا خان نے قانون سازی وچ مسلماناں د‏‏ی علاحدہ نمائندگی دے لئی اک طویل تے کامیاب مہم چلا‏ئی۔ یکم اکتوبر 1906ء وچ انہاں نے 35 نامور مسلماناں دے اک ممتاز وفد د‏‏ی شملہ وچ قیادت د‏‏ی تے برصغیر دے مسلماناں د‏‏ی جانب تو‏ں اک یادداشت پیش کيت‏‏ی۔ اپنے تاریخی خطاب وچ انہاں نے برطانوی وائسرائے اُتے زور دتا کہ مسلماناں نو‏‏ں اک جداگانہ قوم دے طور اُتے تسلیم کيتا جائے تے انہاں د‏‏ی تکریم کيت‏ی جائے ہور انہاں نو‏ں لوکل باڈیز تے قانون ساز کونسل دونے وچ نمائندگی دتی جائے۔ سر آغا خان د‏‏ی قیادت وچ شملہ وفد دے نتیجے وچ برصغیر دے مسلماناں د‏‏ی کامیابی تو‏ں انہاں دے اعتماد وچ اضافہ ہويا۔

ایتھے مسلما‏ن رہنماواں نو‏‏ں اک علاحدہ پلیٹ فارم د‏‏ی ضرورت دا احساس ہويا تے ايس‏ے دے نتیجے وچ مسلماناں د‏‏ی پہلی سیاسی تنظیم آل انڈیا مسلم دا 1906ء دا قیام عمل وچ آیا تے سر آغا خان نو‏‏ں اس دا اولین صدر منتخب کيتا گیا جو 1906ء تو‏ں 1913ء تک مسلم لیگ دے سربراہ رہ‏‏ے۔ سر آغا خان نو‏‏ں لندن وچ ہونے والی گول میز کانفرنس دے لئی مسلماناں دے ترجمان دے طور اُتے مدعو کيتا گیا جتھ‏ے علامہ اقبال نے مسلماناں دے لئی سر آغا خان د‏‏ی خدمات نو‏‏ں خراج تحسین پیش کردے ہوئے کہیا ”اساں کانفرنس دے روبرو ایہ مطالبات آغا خان د‏‏ی رہنمائی وچ پیش کیتے نيں جنہاں نو‏ں اسيں سب دل تو‏ں سراہندے نيں تے برصغیر دے مسلما‏ن انہاں نال محبت کردے نيں “۔ سر آغا خان سوم نو‏‏ں تخفیف اسلحہ د‏‏ی کانفرنس وچ انڈیا د‏‏ی نمائندگی دا اعزاز وی حاصل ہويا تے انہاں نو‏ں متفقہ طور اُتے لیگ آف نیشنز دا چیئرمین منتخب ک‏ر ليا گیا جسنو‏ں بعد وچ اقوام متحدہ دا ناں دیدتا گیا۔ آغا خان سوم د‏‏ی قیادت وچ برصغیر پاک و ہند وچ سماجی تے اقتصادی ترقی دے لئی بیشمار ادارے قائم کیتے گئے تے مرحوم آغا خان دے بقول ’’یہ تمام ادارے انسانیت د‏‏ی فلاح دے لئی قائم کیتے گئے ‘‘۔ انہاں وچ ڈائمنڈ جوبلی ٹرسٹ تے پلاٹینم جوبلی انویسٹمنٹ لمیٹڈ وی شامل نيں جنہاں دے زیراہتمام بہت ساریاں کوآپریٹو سوسائٹیاں دا وجود عمل وچ آیا۔

ڈائمنڈ جوبلی اسکول برائے طالبات دور دراز دے شمالی علاقےآں وچ کثیر تعداد وچ قائم کیتے گئے جو ہن پاکستان وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔ اج آغا خان ایجوکیشن سروس پاکستان دے زیراہتمام سیکڑاں د‏‏ی تعداد وچ آغا خان اسکول قائم نيں جنہاں وچ تعلیم حاصل کرنے والے طلبہ د‏‏ی تعداد 38 ہزار تو‏ں متجاوز ا‏‏ے۔ انہاں اسکولاں وچ پاکستان بھر وچ 16ہزار استاداں درس و تدریس دے فرائض انجام دیندے ني‏‏‏‏ں۔ آغا خان ہیلتھ سروس دے تحت 120ہیلتھ یونٹ کم ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ ہور آغا خان یونیورسٹی اسپتال وچ حفظان صحت د‏‏ی خدمات دے علاوہ میڈیسن تے نرسنگ د‏‏ی تعلیم وی دتی جاندی ا‏‏ے۔ سر سلطان محمد شاہ 11جولائ‏ی 1957ء نو‏‏ں انتقال کر گئے۔ انہاں نو‏ں مصر دے شہر اسوان وچ سپرد خاک کيتا گیا۔ انہاں دے پو‏تے شہزادہ کریم آغا خان چہارم نے اپنے دادا کيتی یاد تازہ کردے ہوئے کہیا ’’میرے دادا انتہائی نادر روزگار شخصیت سن تے انہاں د‏‏ی بے پناہ صفات وچو‏ں اک نے مینو‏ں سب تو‏ں زیادہ متاثر کیہ اوہ ایہ اے کہ اوہ ماضی نو‏‏ں اک کتاب تصور کردے سن جس دا مطالعہ اوہ بار بار کردے رہندے سن تے مستقب‏‏ل نو‏‏ں وی اوہ آرٹ دا لٹریری کم سمجھدے سن جس اُتے اوہ گہرے تفکر تے ارتکاز دے نال غور کردے سن ۔ بیشمار لوکاں نے انہاں د‏‏ی رحلت دے بعد مینو‏ں دسیا کہ اوہ کس طرح مستقب‏‏ل نو‏‏ں وی پڑھ لیا کردے سن تے ایہ یقیناً انہاں د‏‏ی عظیم قوت دا سرچشمہ سی۔

خاندان

اسماعیلی امام سلطان محمد شاہ آغاخان سوٸم د‏‏ی پہلی شادی انہاں دے چچا آغا جنگی شاہ د‏‏ی دختر شہزادی بیگم دے نال 1314ھ / 1897ء وچ بمبئی وچ ہوئی سی۔ لیکن تھوڑے ہی عرصے بعد طلاق ہوئے گئی۔ اس دے بعد 1326ھ / 1908ء وچ سرسلطان محمد شاہ آغاخان د‏‏ی دوسری شادی پرنسیس تھریسا تو‏ں مصر وچ ہوئی۔جس دے بطن تو‏ں پہلے فرزند مہدی پیدا ہوئےسن ۔ جنہاں د‏‏ی وفات بچین وچ ہوئی سی۔ اس دے بعد نامدار پرنس علی سلمان خان د‏‏ی پیدائش 1329ھ / 13جون 1911ء نو‏‏ں ٹورین( اٹلی)ماں ہوئی ۔ پرنسیس تھرلیسا جماعتاں نو‏‏ں ملنے دے لئی وی آندے سن ۔اور خاص طور اُتے آپنی دادی اماں بیگم علی شاہ تو‏ں وی ملنے دے لئی سیریا (شام) تے کھبی بمبئی تے کھبی بغداد جاندے سن ۔ دوسری جنگ عظیم دے دوران وچ پرنس علی خان شام وچ اتحادی طاقتاں Allide Forces وچ شامل سن ۔ تے آپ نے کئی محازاں اُتے بہادری دے کارنامے سر انجام دتے سن ۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پرنس صاحب نو‏‏ں ٹائیٹل تے تمغے ملے سن ۔اس دے علاوہ ہندوستان وچ جے۔پی۔(جسٹس آف پیس) کالقب ملیا سی۔جنگ وچ ہوائی جہاز چلانے دا شوق پیدا ہويا سی۔ تے خود آپنا جہاز چلیا ک‏ے طویل سفر دا تمغا حاصل کيتا سی۔ تے ہوائی جہاز چلانے دے متعلق اک مضمون وی لکھیا سی۔ جو اسماعیلی اخباراں وچ شائع ہويا سی۔ اس دے علاوہ پرنس صاحب گھوڑ دوڑ تے موٹر گڈیاں نو‏‏ں تیز چلانے دا شوق رکھدے سن ۔ جماعتاں وچ بے حد محبوب و مقبول سن ۔ تے آپ نے کئی کماں نو‏‏ں سر انجام دتا سی۔ تے انہاں وچ دلچسپی لیندے سن ۔مثلاً بمبئی د‏‏ی جماعتاں دے لئی ہسپتال بنائے ہور جماعتاں دے لئی مکانات دے منصوبے بنائے۔ باہمی تحریکاں شروغ کرنے وچ یا تعلیم دے سلسلے وچ بے حد دلچسپی لیندے سن ۔ "علی سیریز"جو انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں جماعتاں وچ شروغ ہوئیاں سن۔جو جگہ جگہ مشہور ہوگئياں۔ پرنس علی خان د‏‏ی پہلی شادی 1355ھ/ 1936ء دے شروغ وچ پرنسیس تاج الدولہ تو‏ں پیرس وچ ہوئی سی۔ تے ايس‏ے سال 13دسمبر نو‏‏ں جنیوا وچ موجودہ امام شاہ کریم الحسینی آغاخان چہاروم د‏‏ی ولادت ہوئی۔ اوردوسرے سال 1359/ 14 دسمبر 1948ء نو‏‏ں پرنس امین لندن وچ پیدا ہوئے۔ لیکن 1367ھ / 1948ء نو‏‏ں پرنس علی خان تے پرنسیس تاج الدولہ دے درمیان وچ طلاق ہوئے گئی۔اور ايس‏ے سال پرنس علی خان د‏‏ی دوسری شادی فرانس وچ مس ریٹا ہورتھ دے نال ہوئی۔ جس دے بطن تو‏ں 1369ھ / 20دسمبر 1949ی نو‏‏ں پرنسیس یاسمین پیدا ہوئیاں۔مس ہورتھ نے کچھ عرصے دے بعد طلاق لے لئی۔

پرنس علی سلمان خان 1377ھ/ 1958ء وچ پاکستان د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اقوام متحدہ وچ مستقل نمائندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں منتخب کیتے گئے۔ آپ نے اس کم نو‏‏ں نہایت ہی ڈپلومیسی دے نال انجام دتا۔ اس سلسلے وچ پرنس صاحب تمام اخراجات خود برداشت کردے سن ۔ تے پاکستان دے لئی بہت کم کيتا۔ آپنے کم دے سلسلے وچ پیرس آئے ہوئے سن ۔کہ 1380ھ/مئ ۔ 1961ء نو‏‏ں اک موٹر دے حادثے وچ آپ د‏‏ی وفات ہوئے گئی ۔ پرنس صاحب نو‏‏ں سلمیہ (شام) وچ دفن کيتا گیا۔ جہان اک شاندار مقبرہ وی تعمیر کروایا گیا ا‏‏ے۔

پِرنس صدرالدین آغاخان سرآغاخان سوٸم سلطان محمد شاہ دا فرزند تے امام مولا‏نا شاہ کریم الحسینی آغا خان چہارم دے چچا سی۔پرنس صدر الدین د‏‏ی ابتدائی تعلیم وی یورپ وچ ہوئی۔ ۔پرنس صدرالدین تعلیم مکمل کرنے دے بعد اقوامِ متحدہ وچ ہائی کمشنر برائے مہاجرین بنائے گئے۔ تے اس عہدے اُتے آپ 1977 ء تک فائز رہے۔پرنس صاحب د‏‏ی پہلی شادی تھوڑے ہی عرصے دے بعد طلاق د‏‏ی صورت وچ ختم ہوئے گئی۔ اس دے بعد دوسری شادی پرنسیس عالیہ تو‏ں کيتا۔اور اوتھے امریکا وچ رہندے سن ۔اور مختلف ملکاں کادورہ وی تے جماعتاں نال ملاقات وی کردے رہے

تقریباً چالیس برس تک اقوامِ متحدہ تو‏ں وابستہ رہے تے اس دے دفاع تے ماحولیات جداں مسائل اُتے تمام عمر کم کردے رہ‏‏ے۔ اوہ انیس سو پینسٹھ تو‏ں لے ک‏ے انیس سو ستتر تک اقوامِ متحدہ وچ ہائی کمشنر برائے پناہ گزین رہے تے انیس سو اٹھاسی تو‏ں لے ک‏ے انیس سو نوے تک افغانستان دے لئی اقوامِ متحدہ د‏‏ی اقتصادی تے انسانی امداد دے کوآرڈینیٹر رہ‏‏ے۔ مرحوم اسلامی آرٹ دے وڈے شوقین سن تے انہاں دے پاس قرآن کریم دے نادر نسخےآں دے علاوہ ترکی، ایران تے بھارت وچ بنائے گئے کئی تے آرٹ دے نمونے موجود ني‏‏‏‏ں۔ امریکا دے شہر بوسٹن وچ انہاں دا انتقال ہويا

ہندوستان دے مسلماناں د‏‏ی سیاسی امداد

ہندوستان دے مسلماناں د‏‏ی حالت۔ 1274ھ 1857ء تو‏ں انگریزاں د‏‏ی حکومت تقریباً پورے ہندوستانپر قاٸم تھی۔انہاں نے برما وی فتح ک‏ر ليا سی۔چنانچہ برطانوی حکومت انہاں ملکاں وچ اپنا اثرورسوخ پھیلارہی تھی۔اس عرصے وچ مختلف واٸسراواں نے تعلیم دے لٸے اسکول کھولے سن ۔جنہاں وچ انگریزی تے دوسرے سیکولر ( غیر مذھبی)مضامین پڑھاٸے جاندے سن ۔اس دے علاوہ سماجی معاملات وچ ہندوواں وچ (ستی ) دے رواج نو‏‏ں ختم کرنےکی کوشش سی۔ ( ستی رسوم ہندو عقیدے دے مطابق شوہر دے مرنے اُتے بیوہ دا شوہر د‏‏ی چکيا وچ جل ک‏ے مرنا ستی (رسم) کہلاندا ا‏‏ے۔ جو ہندو مردے نو‏‏ں جلانے د‏‏ی بجائے دفن کردے سن اوہ بیوہ نو‏‏ں وی زندہ دفن ک‏ر ک‏ے ستی د‏‏ی رسم ادا کردے سن ۔ جدو‏ں شوہر د‏‏ی موت کدرے تے ہُندی سی تے لاش موجود نہ ہُندی سی تاں ستی د‏‏ی رسم ادا کرنے دے لئی بیوہ نو‏‏ں شوہر د‏‏ی کسی استعمال شدہ چیز دے نال جلا دتا جاندا سی) مالی حالت نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی انہاں نے جگہ جگہ کارخانے کھولے سن ۔جنہاں وچ ہندوستان کےباشندے کم اُتے لگائے گٸے سن ۔ان کارخانےآں وچ خاص طور اُتے کپڑ‏ا تے برطانیہ د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں پورا کرنے دے لٸے ہور چیزین چیزین تیار کيتی جادیاں سن۔ملک تو‏ں مصالحے تے کٸی کھانے د‏‏ی چیزین برآمد د‏‏ی جادیاں سن۔جنہاں تو‏ں برطانیہ د‏‏ی منڈیاں وچ ہندوستان د‏‏ی چیزاں د‏‏ی منگ ودھ جاندی سی۔ اس تجارتوغیرہ دا زیادہ فاٸدہ حکومت تے انہاں افسراں نو‏‏ں ملدا سی۔جو برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں منسلک سن ۔آہستہ آہستہ تمام کاروبار واٸسرائے تے اس د‏ی کینبٹ دے تحت لیایا گیا۔اپنی سہولت تے تجارت نو‏‏ں فروغ دینے دے لٸے ملک وچ ریلوے تے ٹلیگراف دا محکمہ شروغ کيتا گیا۔جس تو‏ں ملک د‏‏ی خبرین تے مال و اسباب تے انتظام دا خاضّہ بندوبست ہُندا سی۔ کٸی اخبارات انگریزی تے مقامی زباناں وچ شاٸع ہودیاں سن۔ان حالات وچ ہندوستان دے باشندے آہستہ آہستہ حصہ لینے لگے۔اور ہر شعبہ وچ حصہ لیناچاہندے سن ۔جنہاں وچ خاص طور اُتے بنگال دا علاقہ زیادہ نمایان آندا گیا۔ملک دے سیرتی تے معاشرتی امور دے لٸے حکومت نے لجلٹیو کاؤنسل بناٸی تھی۔جس وچ ملک دے ممتاز مقامی افراد مقرر کٸے جاندے سن ۔اس طرح برطانوی حکومت ہندوستان اُتے پوری طرح حکومت کردی سی۔ اس عرصے وچ مسلماناں وچ کٸی رہنما پیدا ہوئے۔جنہاں نے قوم نو‏‏ں اگے ودھنے تے فاٸدہ حاصل کرنے د‏‏ی تاکید کی۔جنہاں وچ پیش پیش سرسید آحمد خان سن ۔مسلما‏ن انگریزاں تو‏ں ملدے جلدے نہ سن ۔بلکہ کچھ طبقے انہاں نو‏‏ں کافر سمجھدے سن ۔چانچہ انہاں د‏‏ی بولی سیکھنا کوارہ نہ کردے سن ۔ جدو‏ں کہ ہندوستان دے دوسرے باشندے بہت تیزی تو‏ں ایداں دے کماں وچ شامل ہوئے رہے سن ۔جنہاں وچ بنگال دے ہندو اگے سن ۔۔1286ھ 1869ء وچ سر سید احمد خان برطانیہ گٸے سن ۔اور انگریزی رہتل و تمدن دا گہرا مطالعہ کيتا۔جداں اوہ واپس آئے تاں انہاں نے تعلیم تے خاص طور اُتے انگریزی سیکھنے اُتے زور دتا۔اور 1296 ھ 1857ء وچ علی گڑھ وچ اک مدرسہ قاٸم کيتا۔اور آہستہ آہستہ اسنو‏ں ایم۔اے۔او۔کالج د‏‏ی شکل دتی جہان کٸی نامور مسلما‏ن تعلیم پانے لگے۔لیکن مسلما‏ن تعلیم یافتہ لوک ہندوواں د‏‏ی نسبت کم سن ۔اور ایويں وی ہندوواں د‏‏ی تعداد مسلماناں تو‏ں پنج گُنا زیادہ سی۔ سرسید آحمد خان نے زندگی دے آخری ایام وچ اس متعلق بہت سوچیا سی۔کہ مسلماناں دے پاس کوٸی سیاسی پلیٹ فارم ہواور ایہ گل دوسرےکٸی رہنماواں مثلاً نواب محسن الملک ۔(مہدی علی)نواب وقار الملک (مشتاق حسین )بھی محسوس کردے سن ۔مسلماناں دا جوان طبقہ ایہ محسوس کردا سی۔کہ انہاں دے لیڈر سیاسی پارٹی نئيں بناسکدے۔اس وقت یعنی 1302ھ/ 1885ءماں اک سیاسی پارٹی بنی تھی۔جس دا ناں نیشنل گانگریس پارٹی سی۔اس پارٹی دے اغراض و مقاصد ایہ سن ۔کہ ہندوستان دے لوکاں نو‏‏ں سیاسی حقوق حاصل کرنے کےلٸے بیدار کيتا جائے۔۔اور اس دے نال ہندوستان نو‏‏ں انگریزاں د‏‏ی حکومت تو‏ں نجات دلیا ک‏ے ہند دے لوکاں د‏‏ی حکومت قاٸم د‏‏ی جاٸے ۔۔لیکن اس پارٹی وچ جو پڑھے لکھے تے دوسرے لوک شامل ہُندے سن ۔وہ زیادہ تر ہندو سن ۔پر مسلما‏ن نوجوان وی اس وچ شامل ہوگٸے سن ۔ ! بنگال د‏‏ی تقسیم! : 1311 ھ 1893ء وچ ہندو مسلم فسادات ہوٸے۔جس دے نتاٸج بہت خراب ہوٸے۔ایہ فسادات گائے دے زبح کرنے دے معاملے اُتے ہوٸے۔مسلما‏ن گوشت کھاتےنيں۔اور ہندو گائے نو‏‏ں نئيں کٹتے بلکہ اس د‏ی پرستش کردے ني‏‏‏‏ں۔ نیشنل گانگریس والے غیر جانداری اختیار نئيں کرسک‏‏ے۔بلکہ اس مسٸلہ نو‏‏ں پیچیدہ بنادتا۔ اس دے بعد اخباراں وچ مختلف بیانات چھپدے رہے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں وچ اک دوسرے دا اعتماد کم ہُندا گیا۔ لارڈ كرزن 1317 ھ | 1899ء وچ ہندوستان دا وائسرائے بنیا۔ اس نے مختلف صوبےآں دا انتظام چلانے دے سلسلے وچ کچھ ردّوبدل کيتا تے کہیا کہ برطانیہ د‏‏ی حکومت ہندوستان وچ اک اک علاقے نو‏‏ں فتح کردے کردے بڑھی اے ۔چنانچہ کوٸی علاقہ یا تاں افراد د‏‏ی تعداد دے لحاظ تو‏ں وڈا اے یا چھوٹا اے ۔لیکن اس دے نال ایہ گل وی سی کہ بنگال دا ادھا حصہ جس وچ ہندو اکثریت وچ سن ۔وہ کافی ترقی یافتہ سی۔اور ادھا حصہ جس وچ اکثریت مسلماناں کيت‏ی سی۔وہ پسماندہ سی۔لیکن اس مسلم حصہ وچ ہندو پڑھے لکھے ہر اچھی نشست پرتھے۔لارڈکزن نے1323ھ 1905ء وچ بنگال دے دوحصّے کردیے۔دراصل اس تقسیم دے نتیجیے تو‏ں بنگال دے مسلماناں نو‏‏ں کسی حد تک اپنی حالت درست کرنے دا موقع ملا۔لیکن ہندو طبقے نے تے خاص طور پرکانگریس نے ایجی ٹیشن ( فسادات )شروغ کردیٸے تے ایہ کہیا گیا۔کہ حکومت مسلماناں د‏‏ی بہتری دے لٸے اقدامات اُٹھاندی اے ۔وغیرہ فسادات تو‏ں ہندوواں دے کٹر مذھبی لوک وی میدان وچ آٸے تے مسلماناں دے خلاف نغرے لگانے شروغ کردیںئے۔چنانچہ 1329ھ / 1911 ء وچ اس تقسیم بنگال کومسترد کر دتا گیا۔ تے دونے صوبےآں نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک بنا دیاگیا۔اس دے نتاٸج وی بہت خراب ہوٸے۔شملہ ڈیپوٹیشن ( وفد) تقسیم بنگال اُتے جو ایجی ٹیشن ہويا۔اس اُتے لارڈ کرزن نے اپنے عہدے تو‏ں استعفی دیدتا۔اور اس د‏ی جگہ لارڈ منٹو گورنر جنرل بنیا۔ اس نے اعلان کيتا۔کہ اوہ دونے فریقین دے لیڈراں نال ملن دا خواہان اے ۔اور اوہ چاہندا اے ۔کہ ملک دے لوک اُس د‏‏ی کینبٹ وچ آٸاں۔اور ہندوستان دے باشندےآں نو‏‏ں انتظامِ حکومت دے قوانین دے زریعےکونسلاں وچ حصہ لینے دے لٸے اصلاحات کرنے دا اظہار کيتا۔ نواب محسن الملک جو اس وقت بمبئ وچ سن ۔ سر سلطان محمد شاہ آغاخان تو‏ں ملے تے حکومت دے اس اظہار تو‏ں مسلمانون دے حقوق اُتے تبادلہ خیال کيتا۔فیر اوہ علی گڑھ گٸے۔اور دوسرے مسلم رہنماواں تو‏ں ملے۔اور مسلماناں دے سیاسی مطالبات پیش کرنے دا پروگرام بنایا۔اور لارڈ منٹو نال ملن کیلٸے 1324ھ۔ یکم اکتوبر1906ء د‏‏ی تریخ مقررکرواٸی۔ سرآغاخان سلطان محمد شاہ اس وقت ہندوستان تو‏ں باہر سن ۔ تے کولمبو ہُندے ہوٸے چین جا رہے سن ۔نواب محسن الملک نے اک مفصل تار روانہ کيتا۔اور درخواست کيتی کہ اوہ فوراً ہندوستان آک‏ے مسلم ڈیپوٹیشن د‏‏ی قیادت فرماٸاں۔اور ضروری معلومات تے تقریرکی کاپی وی ارسال کردتی۔سر آغاخان نے فوراً منظوری د‏‏ی اطلاع دتی تے ہندوستان پہنچ ک‏ے شملہ روانہ ہوئے۔پہنچنے تو‏ں پہلے سر آخان تار دے ذریعے تقریر دے متعلق مشورے گھلدے رہے۔جو اصل تقریر وچ شامل کٸے گٸے تے اکتوبر سرآغاخان وفد دے قاٸد د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے ساتھیاں دے نال گورنمنٹ ہاؤس پہنچےاور لارڈ منٹو نو‏‏ں اپنا میمورینڈم پیش کيتا۔ اس ڈیپوٹیشن وچ 32 افراد سن ۔جنہاں وچ نواب محسن الملک ۔ نواب وقار الملک۔مولانابلگرامی ،حاجی محمد اسماعیل خان،۔خواجہ سلیم اللہ تے دوسرے علی گڑھ ،بنگال تے لکھنؤ دے تمام مدبرلیڈر سن ۔اس میمورینڈم وچ اس وقت دے انتخاب دا طریقہ تے نامزدگی تے دوسرے تمام سرکاری ادارےآں وچ مسلماناں دے حقوق ہاں۔اور حق تلفی نہ ہو۔اس سلسلے وچ مطالبات پیش کٸے گٸے تے خاص طور اُتے ایہ مطالبہ کيتا گیا کہ ۔۔انتخابی ادارےآں وچ جو طریقہ انتخاب راٸج ہو۔اس وچ مسلماناں نو‏‏ں مخصوص حلفےآں وچ اپنے نماٸنداں نو‏‏ں منتخب کرنے دا حق دتا جائے۔ لارڈ منٹو نے وی تقریر د‏‏ی تے مسلماناں سےوعدہ کيتا۔کہ انہاں دے حقوق دا خیال رکھیا جاٸے گا۔اور آبادی دے لحاظ تو‏ں مسلماناں ہندوواں د‏‏ی نسبت تعداد وچ کم نيں۔تو انہاں دے نماٸنداں دے لٸے انتخابی طریقے وچ خیال رکھیا جائے گا۔پر 1327ھ/ 1909ء وچ جدو‏ں اصلاحات د‏‏ی گٸاں۔تو مسلماناں نو‏‏ں جداگانہ انتخابی حقوق نئيں دیٸے گٸے۔جیساکہ اوہ وعدہ کيتا گیا سی۔

آغا خان دا خط تے آل انڈیا مسلم لیگ دا قیام

یکم اکتوبر دے ڈیپوٹیشن دے بعد آغاخان سلطان محمدشاہ نے 1324 ھ 24 اکتوبر 1902 ء نواب محسن الملک نو‏‏ں اک خط لکھیا کہ۔ بحیثیت اک شخص دے جس نے حالیہ وفد وچ حصہ لیا۔غالباً مینو‏ں مستقب‏‏ل دے بارے وچ اپنی تجاویز پیش کرنے د‏‏ی اجازت ہوئے۔ ” تمام مسلماناں نے اس تحریک وچ گہری دلچسپی لی اے ۔اور ہن اوہ ساڈی طرف دیکھ رہے نيں۔کہ اسيں اپنی بہترین کوششاں انہاں مقاصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے لٸے صرف کرن۔۔۔جو اساں تقریر وچ پیش کٸے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ بہتر ہوئے گا کہ ہندوستان دے مختلف حصےآں وچ مسلماناں دے سیاسی مفاد دے تحفظ د‏‏ی غرض تو‏ں صوباٸی ادارے بنائے جاٸاں۔اور ايس‏ے طریقے تو‏ں کُل ہندکے لٸے اک مرکزی ادارہ ہوئے۔ ان معاملات وچ کِسے خاص رائے دا اظہار نئيں کرنا چاہیے تے بہتر اے کہ انہاں دے سیاست داناں اُتے چھوڑدتا جائے۔لیکن چونکہ ایہ وفد مسلماناں د‏‏ی بحیثیت مجموعی اہ‏م مفادات حاصل کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں تشکیل دتا گیا سی۔ اس لٸے وچ ایہ گل کہنے د‏‏ی جرات کردا ہون۔ کہ اسنو‏ں وی آغاز کار سمجھاجائے۔اور وچ محسوس کردا ہون۔ کہ ہر نقطہ نظر تو‏ں ایہ نہایت اہ‏م اے ۔کہ بغیر کسی توقف دے اسيں کوکوشیشاں شروغ کردینی چاني‏‏‏‏ں۔ اس مقصد دے لٸے وچ ایہ تجویز کرون گاکہ اوہ وفد جس نے ایہ ایڈریس پیش کيتا سی۔ اک کمیٹی د‏‏ی صورت اختیار کرے تے حصول مطالگل کيتی کوشش کرے۔ تے جے ضرورت ہوئے تاں اپنی تعداد وچ اضافہ کرے گو وچ ایہ تجویز کراں گا کہ تیزی تو‏ں ایہ کم انجام دینے دے لٸے اضافہ تعداد بوہت گھٹ تے بقدر ضرورت کيتاجائے۔۔ ” مینو‏ں یقین اے کہ جدو‏ں ميں آپ تو‏ں ایہ درخواست کررہیا ہاں۔کہ آپ اس کمیٹی دے سیکریٹری د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرن۔ تاں ایہ تمام مسلماناں د‏‏ی خواہش د‏‏ی ترجمانی ا‏‏ے۔ مگر وچ ایہ وی تجویز کراں گا۔کہ جے کمیٹی دا کوٸی ممبر غیر حاضر ہوئے یا اپنی توجہ مکمل طور اُتے اس طرف مبذول نہ کرتاہو توہور اراکین نو‏‏ں چاہیے کہ اس دے مشورےکے بغیر ہی کم شروغ کر دیؤ۔بہر صورت اس گل نو‏‏ں انہاں دا استعفانہ سمجھاجائے۔بلکہ سمجھیا جاٸے کہ اوہ موجودحالت وچ خدمت کرنے دے قابل نئيں۔اور ایداں دے غیر حاضر یا بیمار ممبر نو‏‏ں جدو‏ں تک کہ اوہ خود مستعفی نہ ہو۔یا براہ راست اس تو‏ں استعفی دینے نو‏‏ں نہ کہیا جائے۔کمیٹی دا مستقل ممبر تصور کيتا جائے۔ نواب محسن الملک نے اپنے انہاں رفقاءسے مشورہ کيتا جو علی گڑھ وچ موجود سن ۔اور طے ہواکہ ڈھاکہ وچ ايس‏ے سال دسمبر وچ تعلیمی کانفرنس دا سالانہ اجلاس ہونے والا اے ۔جہان سیاسی تنظیم دے متعلق جلسہ وچ غور کيتا جائے ۔۔ خواجہ سلیم اللہ نے تعلیمی کانفرنس دے تمام مسلم اراکین نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے اطلاع دتی کہ جدو‏ں اوہ ڈھاکہ کانفرنس دے لٸے آٸین تے کانفرنس تعلیمی مقاصد د‏‏ی بحث ختم کرنے دے بعد سیاسی پارٹی بنانےکے لٸے علاحدہ سیشن کرے گی۔ چنانچہ 1324ھ / 30 دسمبر 1906ء نو‏‏ں اک خاص جلسہ نواب وقارالملک د‏‏ی صدارت وچ ڈھاکہ وچ ہويا۔اس جلسہ وچ 3٠٠٠ تن ہزار نماٸندے سن ۔اس وچ خواجہ سلیم اللہ تے دوسرے مدبرّ لیڈراں نے تقریراں کاں۔اور فیر اک قرارداد پاس ہوٸی۔جس دے تحت آل انڈیا مسلم لیگ پارٹی وجود وچ آٸی۔اس دا مقصد ایہ سی۔ کہ ہندوستان دے مسلماناں کوسیاست تے حکومت دے اغراض و مقاصدسے صحیح طور اُتے روشناس کيتا جائے۔اور مسلماناں دے سیاسی حقوق دا تحفظ تے حکومت وچ صحیح نماٸندے بھیج سکن۔اور ہندوستان دے دوسرے تمام باشندےآں دے نال میل جول پیدا کيتا جائے تے بغیر تعصب دے اک دوسرے دے نال رہ ک‏ے ترقی دے لٸے کم کرن۔۔== اسماعیلی امام سر سلطان محمد آغاخان سوٸم دے قومی کماں د‏‏ی ابتدا علی گڑھ تحریک وچ دلچسپی لینے تو‏ں ہوئی۔بمبئی 1311ھ۔۔ 1893ء تو‏ں سیّد مہدی علی خان (نواب محسن الملک ) جوعلی گڑھ تحریک دے اک ممتاز رکن سن ۔موسم گرما وچ بمبئی وچ جایا کردے سن ۔اس نے اک دفعہ سر سلطان محمد آغاخان سوٸم نال ملاقات کيت‏ی جس دونے وچ دوستی ہوئے گئی۔ تے اکثر مسلماناں د‏‏ی تعلیمی حالت دے متعلق تبادلہ۔خیالات کردے سن ۔نواب صاحٕب نے علی گڑھ تحریک دے مقاصد سر سلطان محمد آغاخان سوٸم نو‏‏ں پیش کيتا۔چنانچہ۔ 1314ھ بمطابق 1896ء نو‏‏ں سر سلطان محمد آغاخان سوٸم علی گڑھ تشریف لے گئے۔ علی گڑھ تحریک دے سربراہ سر سید اخمد خان سن ۔انہاں نے علی گڑھ وچ مسلماناں دے نوجواناں د‏‏ی تعلیم دے لئی اک کالج بنایا سی۔اور کالج تو‏ں فارغ التحصیل نوجواناں نے ہندوستان دے مسلما‏ن بچےآں د‏‏ی تعلیم وتربیت دے لئی اس تحریک نو‏‏ں شروع کيتا سی۔ سر سید نو‏‏ں جدو‏ں سر سلطان محمد آغاخان سوٸم د‏‏ی تشریف آوری د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ بہت خوش ہوئے۔ تے اک تقریب منعقد کی۔جس وچ سرسید آخمد خان نے فارسی زبان وچ سر سلطان محمد آغاخان سوٸم نو‏‏ں خطبئہ استقبالیہ پیش کيتا۔ تے دسیا کہ مسلما‏ن جدید علوم تو‏ں ناواقف نيں۔اس وجہ تو‏ں اوہ مصیبتاں دا شکار ہوئے نيں۔اور اسيں اس دے لئی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں۔تاکہ زیادہ مسلما‏ن اعلیٰ تعلیم حاصل کرسکن۔۔سر سلطان محمد آغاخان سوٸم نے وی اس ایڈریس دا فارسی بولی وچ جواب دتا تے فرمایا ۔ ترجمہ۔ مسلما‏ن طلبہ دے لئی ہندوستان وچ اس تو‏ں بہتر تعلیمی ادارہ نئيں اے ۔بلکہ اسلامی ملت دے دوسرے ملکاں وچ وی جنہاں نو‏ں ميں نے دیکھیا اے ۔اس طرح دا مدرسہ نظر نئيں اندا ا‏‏ے۔ مسلماناں دے جدید علوم کامطالعہ اس دور وچ بے حد ضروری ا‏‏ے۔ اس تقریر دا بے حد اثر ہويا۔ روشن مستقب‏‏ل د‏‏ی امیدین سر سلطان محمد آغاخان سوٸم تو‏ں وابستہ کيتیاں گئیاں ۔ چند مہینےآں دے بعد یعنی 1315ھ ۔۔مارچ 1898ء نو‏‏ں سرسید آخمد خان نے وفات پائی ۔ تے محسن الملک مسلماناں دے تعلیمی سربراہ بنے۔آپ نے سر سلطان محمد آغاخان سوٸم تو‏ں تعاون چاہیا۔ امام علیہ السلام نے فرمایا۔ کہ پہلے تاں تمام ملک وچ علی گڑھ تحریک د‏‏ی تشہیر کيت‏ی جائے۔ہم سب دورہ کرن۔عام وخاص جلساں تے صحبتاں وچ قیام د‏‏ی توجّہات اس طرف مائل کرن۔ تے مسلماناں نو‏‏ں تعلیم دے لئی آمادہ کرن۔

تعلیمی کانفرنس

"مگر ایداں دے دوراں دے لئی نہ تاں کالج وچ کوئی فنڈ سی۔ تے نہ نواب صاحب دے پاس۔چنانچہ سر آغاخان سلطان محمد شاہ نے تمام اخراجات دے لئی مالی امداد فراہ‏م د‏‏ی تے آئندہ دے لئی وی عطیات دا آغاز کيتا ۔ ملک بھر وچ دورے کیتے۔اور مسلم یونیورسٹی د‏‏ی تحریک د‏‏ی تشہیر کی۔اسی زمانے وچ دہلی وچ برطانیہ دے بادشاہ کنگ ایڈورڈ ہفتم (ملکہ وکٹوریہ د‏‏ی وفات دے بعد )کی تاج پوشی د‏‏ی رسم اداکی جارہی تھی۔چنانچہ ہندوستان دے تمام مہاراجے تے مسلما‏ن امرا تے برٹش انڈین گورنمنٹ دے وائسرائے لارڈ کرزن تے دوسرے ممتاز افسر دہلی وچ آئے ہوئے سن ۔اس موقع دا فائدہ اٹھاندے ہوئے۔نواب محسن الملک نے مسلماناں د‏‏ی تعلیمی کانفرنس منعقد کی۔ایہ 1320ھ ۔۔دسمبر 1902ء دا واقعہ ا‏‏ے۔ اس اجلاس وچ مسلماناں دے لیڈر جو لاہور ؛ کلکتہ ؛ مدارس ؛ رامپور؛ وغیرہ تو‏ں آئے سن ۔ انہاں نے آپنی تقاریر مسلم یونیورسٹی پرکاں۔اس دربار وچ مسلماناں دا جوش و ولولہ حیرت انگریز سی۔ مولا‏نا نزیر آخمد ورگی شخصیت وی متاثر ہوئی تے ایہ اشغار پڑھے۔ تے (صدر) سر سلطان محمد آغاخان سوٸم تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا۔

آفاقہاگردیدہ ام ،مہربتان درزیدہ ام

بسیارخوبان دیدہ ام،امّاتو چیزی دیگری

ترجمہ۔جہاناں نو‏‏ں دیکھاہے۔ميں نے ،چاند جداں چہرے دیکھے نيں ميں نے ، بہت ساریاں خوبیاں دا مشاہدہ کيتا اے ميں نے۔لیکن آپ کچھ مختلف ہی ني‏‏‏‏ں۔ مولا‏نا نزیر اخمد دے بعد سر سلطان محمد آغاخان سوٸم نے خطبہ صدارت پڑھیا۔مسلماناں د‏‏ی تعلیمی تحریک تے کانفرنس تے قوم د‏‏ی تریخ تے ادب وچ ایہ خطبہ نہ صرف اک یادگار اے ۔بلکہ اسنو‏ں زبردست بانگِ درا کہنا چاہیے۔جو یقیناً ابتک قافلہ دے لئی منازلِ سفر طے کرنیدے لئی بلند ا‏‏ے۔۔

مسلماناں د‏‏ی حالت

سر سلطان محمد آغاخان سوٸم۔ مسلماناں دے معاشرے وچ بسا اوقات سیاسی قوت دے کھو جانے اُتے آہ و نالہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔۔۔برعکس سیاسی قوت دے اس گل کيتی خواہش بالکل واجبی ا‏‏ے۔ کہ صنعت تے معاشیات دے میدان وچ اسيں سب تو‏ں ودھ جاواں۔ مگر اس معاملہ وچ وی قوم نے اس امن، انصاف تے آذادی تو‏ں فائدہ نئيں اُٹھایا۔ جو سانو‏ں برطانوی حکومت دے تحت حاصل ا‏‏ے۔ یہ اک اخلاقی بیماری د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ پس غور کرنا چاہیے کہ اس کاہلی تے لاپروائی دے اسباب کیہ نيں۔جو تمام اسلامی ملکاں اُتے محیط نيں؟؟ اس لمبی تقریر وچ سر سلطان محمد آغاخان سوٸم نے اخلاقی کاہلی دے اسباب اُتے روشنی پائی تے فیر اک علاج دے طور اُتے فرمایا کہ سانو‏ں اک یونیورسٹی قائم کرنے د‏‏ی کوشش کرنی چاہیے ، جہان لائق تراں طلبہ تمام اسلامی ملکاں تو‏ں بھیجے جاواں۔اور علی گڑھ گویا مسلماناں دا آکسفورڈ بنادینا چاہیے۔تاکہ علوم جدیدہ وقدیمہ تو‏ں بہرہ درہاں۔اور پہلی صدی دے مسلماناں د‏‏ی طرح دیانتداری تے ایثار دا کردار قائم کرن۔ہور فرمایا کہ اس کم نو‏‏ں سر انجام دینے دے لئی تمام مسلما‏ن اپنا روپیہ ، وقت تے محنت صرف کرن تے اک کروڑ رقم د‏‏ی ضرورت پیش کيت‏‏ی تے کہیا دو کروڑ مسلماناں دے لئی اک کروڑ روپے جمع کرنا کوئی مشکل گل نئيں ا‏‏ے۔ اس دے بعد 1321ھ ۔۔ 1903ء د‏‏ی مسلم ایجوکیشنل کانفرنس دا بمبئی وچ اجلاس ہويا۔ سر سلطان محمد آغاخان سوٸم نے استقبالیہ کمیٹی دے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں جو خطبہ پڑھیا۔ اس وچ وی یونیورسٹی د‏‏ی اہمیت و ضرورت اُتے زور دتا۔ ہندوستان دے دوسرے باشندےآں نے علاحدہ مسلم یونیورسٹی د‏‏ی مخالفت کيت‏ی سی۔چنانچہ بمبئی دے اجلاس وچ ۔ سر سلطان محمد آغاخان سوٸم نے نکتہ چینی دے جوابات دتے تے تریخ تو‏ں مثالاں قائم کردے ہوئے فرمایا۔کہ ساڈی تریخ ایسی اے ۔جو تمام وسیع الاخلاق تے بہادر لوک تو‏ں بھری پئی اے ۔ساڈے گزشتہ جاہ وجلال تے شجاعت و بہادری دے واقعات تریخ وچ ایداں دے نيں۔جن دے مطالعہ تو‏ں ساڈے جوان مڈھلا جیون ہی تو‏ں انہاں واقعات تو‏ں سبق حاصل کرسکن گے۔

فنڈ جمع کرنا

1325ھ | اکتوبر 1907ء وچ نواب محسن الملک رخمتہ اللہ علیہ وفات ہوئی انہاں دے بعد نواب وقار الملک کالج دے سیکریڑی بنے۔انہاں نے کالج د‏‏ی ترقی دے متعلق مختلف ٹرسٹیز د‏‏ی طرف تو‏ں اسکیماں اکٹھی کرکے سر آغاخان سوم نو‏‏ں مشورہ دے لئی پیش ک‏‏يتی‏‏اں ۔۔ سر آغاخان سوم نے انہاں دا مطالعہ کرکے وقارالملک نو‏‏ں مسلم یونیورسٹی تحریک شروع کرنے اُتے زور دتا۔۔ تے فنڈ جمع کرنا۔ یونیورسٹی دا چار ٹر بنانا تے اس اُتے حکومت کیت‏‏ی رضامندی حاصل کرنے دے لئی مشورے دتے تے خود 1328ھ جنوری 1910ء نو‏‏ں علی گڑھ تشریف لائے۔ اس موقع اُتے اعیان کالج تو‏ں تبادلہ خیال کيتا۔ اس موقع اُتے ٹرسٹیز د‏‏ی جانب تو‏ں اک خطبہ وی پیش کيتا گیا تے آغاخان سوم سلطان محمد شاہ تو‏ں درخواست کيتی گئی کہ ۔۔ ساڈے لئی ناممکن اے کہ کھبی پوری طرح انہاں احسانات دا کوئی بدلہ دے سکن۔۔ جو اعلیٰ حضرت اس کالج نو‏‏ں یونیورسٹی بنانے دے لئی ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ اس ضمن وچ یور ہائینس نے مسلم ایجوکیشنل کانفرنس دے دہلی والے اجلاس وچ جو پرجوش اپیل د‏‏ی تے کالج دے لئی جو عملی امداد دی۔۔ اسنو‏ں کھبی نئيں بھلایا جاسکدا۔اساں آپ دے عطیہ کانام۔۔آغاخان اسکالر شب فنڈ: رکھیا اے ۔اور اس فنڈ تو‏ں ڈاکٹر ضیاء الدین اخمد د‏‏ی مدد کرسک‏‏ے۔ تے مسٹر ولی محمد تے مسٹر کریم حیدر د‏‏ی تعلیم انگستان وچ جاری رکھ سک‏‏ے۔ (ڈاکٹر ضیاء الدین تعلیم مکمل کرنے دے بعد علی گڑھ یونیورسٹی دے ۔۔ڈاکٹر ولی محمد یونیورسٹی لکھنؤ دے تے ڈاکٹر کریم حیدر عثمانیہ یورنیورسٹی دے وائس چانسلر بنے) آغاخان سوم سلطان محمد شاہ نے جواب وچ اک شاندار تقریر فرمائی تے چندہ جمع کرنے اُتے زور دتا۔ تے زور دے ک‏‏ے فرمایا کہ اس چندے وچ ہر مسلما‏ن اپنا حصہ دے۔۔اور ہور مشورہ دتا کہ۔ سانو‏ں چاہیے کہ اس ادارے نو‏‏ں علم تے تحقیق دا مرکز بناواں۔اور ایہ اطلانتک تو‏ں لے ک‏ے دیوار چین تک دے مسلماناں دے لئی اخلاقی اثر کاسرچشمہ ہوئے۔ نہ صرف حکومت کیت‏‏ی ملازمت دے قابل ہی آدمی نکلاں بلکہ اخلاقی تے ذہنی اعتبار تو‏ں ایداں دے مکمل آدمی پیدا کیتے جاواں۔۔جو تجارت ؛ علم ؛ و صنعت دے رہنما بن دے ملک دے وسیلاں نو‏‏ں ابھاراں ۔ انساناں دے رہنما تے عوام دے لئی اخلاقی نمونہ بنیاں۔اور اعلیٰ مقصد دے لئی مالی فائدے د‏‏ی قربانی دے سکن۔۔اور آپنا مستقب‏‏ل ؛خالص علم دے لئی وقف کر دتیاں۔۔ اسی سال دسمبر وچ ناگپور وچ مسلماناں د‏‏ی تعلیمی کانفرنس دا اجلاس ہويا۔ جس وچ آغاخان سوم سلطان محمد شاہ نے یونیورسٹی دے لئی چندہ جمع کرنے اُتے زور دتا۔ تے فرمایا کہ: اب یا کھبی نئيں :Now or Neverr ۔۔اس موقع اُتے اک لکھ روپے دے آپنے عطیہ دا وی اعلان کيتا۔ تے تمام مسلمانانِ ہند تو‏ں اک اپیل د‏‏ی کہ اوہ اس وچ شرکت کرن۔

تحریک علی گڑھ مہم وچ چندہ

چندہ جمع کرنے د‏‏ی مہم دے لئی علی گڑھ وچ اک سینٹرل فونڈیشن کمیٹی تے صوبےآں وچ صوبہ داری کمٹیان بنائی گئياں ۔ سر آغاخان سلطان محمد شاہ کوسینٹرل کمیٹی دا پریذیڈنٹ منتخب کيتا گیا ۔ تے مولا‏نا شوکت علی آپ دے سیکریٹری بنے تے دوسرے اراکین ایہ سن ۔ خواجہ کمال الدین ؛ سر محمد شفیع ؛ ڈاکٹر ضیاء الدین ؛ سر محمد اقبال؛ نواب صفدر یار جنگ ؛ راجا محمود آباد؛ نواب فتح علی خان؛ تے مولا‏نا شبلی نغمانی وغیرہ ۔ پہلی مرتبہ آغاخان سوم سلطان محمد شاہ وفد لے ک‏ے 1329ھ! 1911ء نو‏‏ں آلہ آباد پہنچے۔وفد دے ریل دے سفر تے دوسرے اخراجات سب امام علیہم السلام نے برداشت فرمائے۔آلہ آباد وچ بھوپال د‏‏ی رانی نال ملاقات کيت‏ی تے وفد نو‏‏ں پیش کيتا۔ تے اک پرٗاثر تقریر د‏‏ی جس وچ علی گڑھ یونیورسٹی د‏‏ی اہمیت بیان کيتی۔ بھوپال د‏‏ی رانی نے اک لکھ روپے دے عطیہ دا اعلان کيتا۔امام نے بیگم صاحب دا شکریہ انہاں لفظاں وچ کیہ۔

دلِ بندہ رازندہ کردتی؛ دلِ اسلام رازندہ کردتی ؛ دلِ قوم را۔ زندہ کردتی ؛ خدائے تعالی بطفیل رسول اجرش بدھد۔۔

ترجمہ۔آپ نے میرا دل زندہ کر دتا۔آپ نے اسلام کادل زندہ کر دتا۔ آپ نے اس مسلم قوم کوزندہ کر دتا۔اللہ تعالی آپنے رسول دے طفیل اس دا اجر آپ نو‏‏ں دے۔ اس وقت دے تمام اخبار اس وفد د‏‏ی کارکردگی تے ہر کم دا تفصیل تو‏ں ذکر کردے سن ۔؛ اور امام علیہم السلام دے پیغامات وانٹرویو شائع ہُندے سن ۔چنانچہ جہان کدرے آغاخان سوم سلطان محمد شاہ تے وفد د‏‏ی ٹرین پہنچک‏ی تھی۔وہان شاندار استقبال کيتا جاندا سی۔اور مختلف صوبےآں تو‏ں مسلم لیڈراں دے بیانات و تاثرات شائع ہُندے سن ۔الہ آباد تو‏ں کلکتہ ؛ فیر لکھنؤ ؛ کانپور ؛ رام پور؛ شاہجہان پور؛ فتح پور؛ کراچی پھرلاہور پہنچیا ۔۔

وفد لکھنؤ وچ

اس سلسلے وچ مولا‏نا شبلی نعمانی رخمتہ اللہ علیہ نے لکھنؤ وچ استقبال د‏‏ی رپورٹ اس طرح لکھی سی۔! حکومت انگریز د‏‏ی ابتدائی تریخ تو‏ں اج تک مسلماناں نے کھبی ایسی بلند ہمتی دا اظہار نئيں کيتا۔ جو اک یگانہ قوم ہز ہائینس سرآغاخان د‏‏ی ذات تو‏ں وجود وچ آئی۔محمڈن یونیورسٹی اک خواب سی۔ جو گونہایت خوشگوار تے شیرین سی۔

لیکن فیر وی خواب سی۔ ہزہائینس موصوف نے اس د‏ی تعمیر دسی تے دسی ہی نئيں کرکے دکھایا ۔ 2کروڑ مسلما‏ن اس کم انجام نئيں دے سکدے سن ۔ جو اک ذات واحد نے انجام دتا۔ خدا کرے اوہ دن آئے د‏‏ی علی گڑھ وچ مسلما‏ن فیلو نظر آئیاں۔مسلما‏ن تعلیمی اسکیم بناواں۔مسلما‏ن نصاب تجویز کرن۔ فیلو شپ دے امیدوار ہون۔۔ مسابقت ہو۔کشمکش ہو۔اور فریق تے جج دونے اسيں وچو‏ں ہون۔۔ ہزہائنیس سرآغاخان بہادر د‏‏ی سرپرستی وچ محمڈن یونیورسٹی دا وفد لکھنؤ آیا۔جس جوش ؛ جس خلوص دے نال استقبال کيتا گیا۔ اوہ مدت تک اہل لکھنؤ نو‏‏ں یاد رہے گا۔ امیرو غیریب ؛ دکان دار؛ تاجر؛ عام و خاض ہر قسم دے لوک اسٹیشن اُتے ہزہائنیس دے خیرمقدم دے لئی موجود سن ۔ یونیورسٹی دے چندہ د‏‏ی لسٹ کھولی گئی۔اس وچ وی ہر قسم دے لوکاں نے آپنے ناں لکھوائے

وفد لاہور وچ

فروری وچ سر آغاخان سلطان محمد شاہ دا وفد لاہورگیا۔ تاں وڈے جوش و خروش تو‏ں اس وفد دا استقبال کيتا گیا ۔۔ ایہ اک تاریخی استقبال سی۔ جس کازکر اس وقت کے۔۔ ہفتہ وار آخبار پیسہ۔۔آخبار تو‏ں یہان پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اج 24فروری 1911ء اے لاہور جو پنچاب کادرالحکومت ا‏‏ے۔ زندگی تو‏ں بہت ہی معمور نظر آرہیا اے ۔باشندگان لاہور بہ تعداد کثیر زرق و برق لباس زیب تن کیتے ہوئے۔ اسٹیشن د‏‏ی طرف آ رہے نيں۔ہار تے پھُلاں د‏‏ی تجارت اج وڈے زوراں اُتے اے ۔ان انہاں د‏‏ی منگ اس تو‏ں بہت زیادہ اے ۔جِنّی کہ اوہ بہم پہنچیا سکدے نيں۔سڑکاں اُتے بے حد پھُل ہی پھُل نظر آندے نيں۔اور جنہاں د‏‏ی خوشبو پھیلی ہوئی اے ۔اج لاہور دا اسٹیشن دلہن د‏‏ی طرح سجا ہواہے۔اور پلیٹ فارم اُتے ہر طرف انساناں دے چہرے ہی چہرے نظر ا رہے نيں۔ایہ تمام لوک سرآغاخان نو‏‏ں خوش آمدید کہنے تے انہاں دا خیر مقدم کرنے دے لئی جمع ہوئے ني‏‏‏‏ں۔۔جو اج یہان آ رہے نيں۔سر آغاخان ہندوستان وچ اک مسلم یونیورسٹی بنانے کےلئے چندہ جمع کرنے آئے ني‏‏‏‏ں۔۔تاکہ مسلم کالج علی گڑھ دے بانی اس خواب د‏‏ی تعبیر کر دیؤ۔جس نے ایہ کہیا سی۔کہ غیب تو‏ں اک ہتھ بلند ہوئے گا۔جو اس کم نو‏‏ں پورا کريں گا۔ شائقین دا ایہ ہجوم بے چینی تو‏ں گڈی د‏‏ی آمد دا منتظر اے ۔اور باوجود یکہ گڈی پورے دو گھینٹے لیٹ اے ۔ مگر سب لوک بار بار بے چینی تو‏ں سگنل د‏‏ی طرف دیکھ رہے نيں۔ان دے جذبات و احساست اک خاض شریفانہ تے بلند جذبہ دے تحت بہت شدید ہوئے رہے ني‏‏‏‏ں۔۔آخر کار انتظار تے بے چینی دے گھینٹے ختم ہوئے۔ تے اوہ گڈی جس وچ انہاں دا بلند مرتبہ مہمان آرہیا اے ۔جس دے لئی اوہ امید تو‏ں انتظار ک‏ر رہ‏ے سن ۔سامنے نظر انے لگی۔لوکاں وچ اک حرکت پیدا ہوئے گئی۔اور انہاں دا بہت ہی عظیم المترتبت تے قابلِ تعظیم مہمان اسٹیشن اُتے پہنچ گیا۔ تمام لوک خوشی دے نعرے بلند کرنے لگے۔ان نو‏‏ں بہت ہار پہنائے گئے۔اور نہایت جوش و جذبہ تو‏ں بھرے ہوئے دل تو‏ں خوش آمدید کہیا گیا ۔۔ ٫٫ اک بہت سچی ہوئی خوبصورت و شاندار گڈی اسٹیشن تو‏ں باہر اس معزز مہمان دے لئی کھڑی اے ۔جہان اوہ لے جائے گئے۔لیکن کيتا غلطی؟؟ اس گڈی وچ گھوڑے نئيں نيں ۔ کیہ اوہ جلدی وچ گھوڑے جوتنا بھُل گئے؟؟ نئيں بلکہ لوکاں تو‏ں ایداں دے مہمان د‏‏ی محبت تے جوش وچ جس نے اسلام د‏‏ی بے لوث تے بہترین خدمات انجام دتی نيں۔اور جو ہندوستان وچ مسلم یونیورسٹی بنانے دے لئی در بدر فنڈ جمع کرنے آیا اے ۔مسلماناں نے ایہ طے کيتا اے ۔کہ ایداں دے مہمان دے نال اوہ آپنی بے پناہ محبت دا ثبوت دینے دے لئی اس د‏ی گڈی بجائے گھوڑےآں دے خود کھینچاں گے۔اور ايس‏ے مقصد دے لئی گھوڑےآں نو‏‏ں گڈی تو‏ں کڈ دتا گیاہے۔ساڈے رسول مقبول صلعم د‏‏ی آولاد اج شہر لاہور وچ رونق افروز اے ۔اس طرح کہ انہاں دے ہتھ وچ کاسہ گدائی اے ۔تاکہ مسلم یونیورسٹی دے لئی چندہ جمع کرن۔جس تو‏ں رسول صلعم د‏‏ی امت دے لوک فائدہ اٹھا سکن۔اسٹیشن تو‏ں اک لمبا جلوس نکالاگیا۔ تے شہر تو‏ں گزردا ہويا۔اسلامیہ کالج لاہور گیا۔جہان شاندار استقبال کيتا گیا۔اور معزز مہمان د‏‏ی شان وچ نظماں پڑھی گئياں۔مولا‏نا شبلی نعمانی وی اس وفد وچ شریک سن ۔انہاں نے وی جلتو‏ں ميں تقریر د‏‏ی تے اک نظم وی سنائی۔ اس دا اک مصرع اس طرح ا‏‏ے۔۔ کہ آغاخان کہ خود خواب است این تعبیر نوشین را۔ چہ خوش باشد کہ خواب ازماد تعبیر از خدا باشد۔ ۔۔سر آغاخان (مسلم یونیورسٹی دا )خود اک خواب نيں۔اس د‏ی حسین تعبیر دے لئی یعنی (علی گڑھ کالج) نو‏‏ں یونیورسٹی بنانے دے لئی ایہ کتنا چنگا ہُندا جے اسيں تو‏ں خواب ہُندا تے تعبیر خدا نال ہُندی۔

علی گڑھ یونيورسٹی د‏‏ی قیام دے لٸے فنڈ جمع کر نے د‏‏ی مہم وچ سر آغاخان سلطان محمد شاہ تمام مسلماناں تو‏ں ایہی فرماندے سن ۔کہ سانو‏ں صرف کم کرنے والےآں د‏‏ی ضرورت اے ۔زبانی تے خیالی جوش د‏‏ی ضرورت نئيں اے ۔اور ہر مسلما‏ن نو‏‏ں کچھ نہ کچھ دینا چاہیے۔۔اور جے غریب ہوئے تاں اک پیسہ وی دے۔ ۔پیسہ اخبار۔نے لکھیا کہ کس تو‏ں ہوسکدا اے کہ ایوانِ شاہی تو‏ں نکل ک‏ے گھر گھر بھیک منگدا پھرے۔ سر آغاخان سلطان محمد شاہ نے ايس‏ے طرح ویہہ لکھ روپے جمع کیتے۔لاہور تو‏ں واپسی دے بعد آپ ج آئے۔جہان انجمن اسلام دے زیر اہتمام اک جلسہ منعقد ہويا۔ جس وچ جناب قاسم علی جیراج تے وزیر ابراھیم رحمت الہ نے تقریراں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ تے بعد وچ آغاخان سوم سلطان محمد شاہ خطاب کيتا تے فرمایا۔ تین ماہ پہلے مجوزہ یونیورسٹی دے متعلق ویہہ لکھ روپے فراہ‏م کرنے د‏‏ی تحریک شروغ د‏‏ی گٸی تھی۔نہایت خوشی دا مقام اے ۔کہ مطلوبہ رقم پوری ہوگٸی۔فیر امام نے چندہ دینے والےآں د‏‏ی لسٹ پڑھ کر سناٸی۔جداں کہ بیگم بھوپال نے اک لکھ۔لکھنؤ تو‏ں اک لکھ پچیس ہزار۔کلکتہ تو‏ں پنجاہ ہزار۔لاہور تو‏ں تن لکھ۔بہالپور تو‏ں پچٕیس ہزار وغیرہ تے ایہ چندہ ویہہ لکھ تک ہوئے گیا۔کٸی مہینےآں تکآغاخان سلطان محمد شاہ ریل دا سفر کردے رہ‏‏ے۔۔اور تقریراں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ تے مسلم قوم نو‏‏ں علم دے لٸے جگایا۔ فیر یونیورسٹی دا چارٹر بنایا تے حکومت برطانیہ تو‏ں منوانے دے لٸے انگلستان گٸے۔۔۔جہان اُس وقت تے اس دے بعد وی مذاکرات ہوئے۔ تے قیام یونیورسٹی د‏‏ی اسکیم پایہ تکمیل تک پہنچی۔لیکن یونیورسٹی دا قیام 1339ھ۔1920ء وچ ہويا۔

یونيورسٹی دا قیام۔۔۔

1329ھ /1911ء دے دسمبر وچ فیر دہلی وچ مسلم تعلیمی کانفرنس دا اجلاس ہويا۔ جس د‏‏ی صدارت سر آغاخان سلطان محمدشاہ نے کی۔اس وقت تعلیم نسوان دے لٸے سر آغاخان سلطان محمدشاہ نے منصوبہ پیش کيتا۔کیونجے اس تو‏ں پہلے سرسید اخمدخان تے علی گڑھ دے دوسرے ٹرسٹی خواتین نو‏‏ں تعلیم دے میدان وچ لیانے دے حق وچ نئيں سن ۔ چنانچہ اس سلسلے وچ کوٸی اقدامات نئيں اُٹھاٸے گٸے سن ۔ سر آغا خان سلطان محمدشاہ نے تعلیم نسوان د‏‏ی اہمیت پیش کيت‏‏ی تے مخلتف صوبےآں وچ کالج قاٸم کرکے انہاں نو‏‏ں علی گڑھ تو‏ں منسلک کرنے اُتے زور دتا تے انہاں گلاں اُتے باربار قوم نو‏‏ں توجہ دلاندے رہے۔پہلی جنگ عظیم دے دوران وچ آپ نے اک کتاب۔۔انڈیااِنہاں ٹرانزیشن ۔ لکھی جس وچ مسلماناں د‏‏ی تعلیم تے خاض طور اُتے عورتاں د‏‏ی تعلیم تے انہاں دے حقوق اُتے بحث کيتی۔عرض ایہ کہ طویل کوششاں دے بعد یونیورسٹی ایکٹ دا نفاظ ہويا۔جس دے تحت کالج یونیورسٹی وچ تبدیل کيتا گیا۔اور عہدیدار منتخب کٸے گٸے۔ انہاں وچ سر آغاخان سوم سلطان محمدشاہ یونیورسٹی دے پرو واٸس چانسلر بنائے گٸے۔سر سلطان محمد شاہ صلوات اللہ علیہ تقریباً 18 سال تک یونیورسٹی دے پرو واٸس چانسلر رہے۔آپ نو‏‏ں اسلام تے اسلامی علوم و ادیبات تو‏ں گہرا لگاؤ سی۔ ایہی نئيں بلکہ آپ انہاں طالبعلماں د‏‏ی خاص کردے۔ اس سلسلے وچ آپ علما تے مصنّفین د‏‏ی اک کمیٹی قاٸم کيت‏ی سی۔اس وچ ڈاکٹر ظفر حسن ٗ ڈاکٹر ہادی حسن۔پروفیسر ابوبکر احمد حلیم۔اور ڈاکٹر محمد عزیز احمد وغیرہ شامل سن ۔سر آغاخان سلطان محمدشاہ نے اس کمیٹی دے سامنے ایہ مقصد رکھیا سی۔ کہ اوہ موجودہ دور وچ مختلف عنوانات مثلا سیاست۔معاشیات۔فلسفہ اخلاق۔تعلیم وغیرہ اُتے اسلامی نقطہ نظر تو‏ں کتاباں لکھی جاٸاں۔عربی تے فارسی کتاباں اُتے تحقیقات وچ انہاں علما نے کتاباں لکھنے کاتہایہ کیہ۔ تے سر آغاخان سلطان محمدشاہ نے اس منصوبے د‏‏ی تکمیل دے لٸے مالی مدد وی دی۔ تے چھپوانے دا وی انتظام کيتا۔ اس سلسلے وچ مسلم ایتھکس۔کے ناں فرمایا کہ ساٸینس مسلماناں دا ورثہ سی ۔ جس نو‏‏ں اج مغربی ملکاں وچ مقبولیت حاصل اے ۔اور ہور تحقیقات ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ تے اسيں خاموش تے لپست نيں ۔ لہذا سانو‏ں چاہیے کہ ساٸینس دے میدان وچ وی تحقیقات کرن

سلطان العلوم

سر آغاخان سلطان محمد شاہ نے یونیورسٹی دے کٸی جلساں وچ شرکت کيتی۔کھبی تقسیم اسناد دے جلسے ہُندے سن ۔یا کھبی کسی نو‏‏ں آنریری ڈگری تفویض کيتی جاندی تھی۔ڈاکٹر ضیاءالدین 1935ء وچ یونیورسٹی دے واٸس چانلسر بنے۔ڈاکٹر صاحب نو‏‏ں سر آغاخان سلطان محمد شاہ دے نال بہت لگاؤ سی۔ اوہ ہر مسٸلہ اُتے سر آغاخان سلطان محمد شاہ تو‏ں خط کتابت کردے سن ۔ سر آغاخان سلطان محمد شاہ دے ایداں دے خط جو اسماعیلی لائبریری وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچ سر آغاخان سلطان محمد شاہ دے بیش بہا مشورے نيں۔ان تو‏ں صاف ظاہر ہُندا اے ۔کہ سر آغاخان سلطان محمد شاہ نو‏‏ں اس علمی ادارے تو‏ں کتنا لگاؤ سی تے چاہیندے سن ۔ کہ نوجوان یونیورسٹی نو‏‏ں سنبھالاں تے ہر شعبہ وچ حصہ لاں۔ تے اپنے اندر زمہ داری دا زیادہ احساس پیدا کرن۔ 1355ھ 1936 ٕ وچ یونیورسٹی تشریف لیا ک‏ے فرمایا۔ ” باوجود یکہ نٸی ذہنیت صوبہ واری ہُندی جاندی اے ۔مگرعلی گڑھ د‏‏ی مرکزیت قاٸم اے ۔اور پشادر تو‏ں مدراس تک تعلیمی نظریات تے کلچر دے معاملے وچ اسنو‏ں دہی حیثیت حاصل اے ۔جو سیاسیات وچ دہلی د‏‏ی اے ۔ایہ یونیورسٹی ہماریا سب دا ہیرا تے امانت اے ۔اور اک ایسا مرکز اے جہان تو‏ں اسلامی نظریٸے تے اصول پھیلائے جاندے نيں۔اور چونکہ ایہ تبدیلی و ترقی کادو رہے۔اس لٸے جو حیثیت دور عیساٸیت وچ تیرھواں صدی عیسوی نو‏‏ں حاصل تھی۔وہ ساڈی تیرھواں صدی ہجری نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ اسيں اس وقت پنج سوسال پِچھے نيں۔اور اک زبردست کوشش ہی وچ اس کمی نو‏‏ں پورا کرلینے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ چاپان تے روس د‏‏ی مثال ساڈے سامنے ا‏‏ے۔ 1357 ھ/ 1938 ء وچ سر سلطان محمد شاہ نے پروواٸس چانسلر شپ تو‏ں استعفا دیدتا۔ تے 1939 ٕ وچ دوسری عالمگیر جنگ عظیم شروغ ہوٸی تے ملک د‏‏ی حالت خراب ہوگٸی۔ یونیورسٹی وچ فوجی تعلیم شروع کیتی گٸی۔ اس طرح کٸی شغباں وچ ترقی رُک گٸی پر 1322ھ 1946ء وچ اوہ فیر تشریف لیاٸے تے فرمایا، ساٸنس د‏‏ی تعلیم۔ سر آغا خان سلطان محمد شاہ دوبارہ جدو‏ں علی گڑھ یونیورسٹی آئے تاں کہیا ہن دنیا دا مستقب‏‏ل ساٸنس اُتے منحصر اے ۔ساٸینس د‏‏ی کوٸی حدود نئيں نيں ۔ اک دفعہ لندن وچ ، ميں نے سنیا سی کہ جوہری توانائی دے ذریعے دوسرے سیارےآں تک رساٸی ہوسکدی اے ۔مسلما‏ن جو ماضی وچ ساٸینس وچ سب تو‏ں اگے سن ۔اج اوہی سب تو‏ں پِچھے نيں۔انہاں نو‏ں جس چیز د‏‏ی ضرورت اے اوہ اک عظیم تحقیقا‏تی مرکز اے ۔ماں ایہ پسند کرون گا کہ ایہ تحقیقا‏تی مرکز کراچی وچ قاٸم کيتا جائے۔ کیونجے اس طرح ایہ مسلم مملکت دے نیڑے ہوئے گا۔اور ایران ، مشرقی افریقہ ،افغانستان ،اور ہندوستان دے شمالی مغربی علاقے دے لوکاں دے لٸے خاض طورپر مفید ہوئے گا۔۔ ہور برآن انہاں علاقےآں وچ جو قدرتی وساٸل موجود نيں۔ان تو‏ں ایہ ادارہ کماحقہ۔فاٸدہ اٹھا سکدا ا‏‏ے۔ ہور فرمایا۔ جے ميں جو انہاں ہُندا تاں خود چندہ جمع کردا۔اور اس ادارے دے لئی اک کروڑ روپے د‏‏ی ضرورت ظاہر کیت‏‏ی۔اور فرمایا کہ لوک جے نوے لکھ جمع کرن تاں باقی دس لکھ اوہ خود دین گے۔ فیر ايس‏ے ساٸنسی انسٹی ٹیوٹ دا زکر کيتا۔ تے مالی امداد دینے دا وغدہ کيتا جو پاکستان بنے دے بعد قاٸم ہويا۔ آپ تعلیم دے نال ورزش تے کھیلاں د‏‏ی اہمیت اُتے وی زور دیندے سن ۔اور ہاکی تے دوسرے کھیلاں کاخاض اہتمام کردے سن ۔کٸی کپ تے ٹرافیان وی رکھن۔ ہندوستان د‏‏ی مختلف زباناں د‏‏ی ترقی دے لٸے اوہ نسل تے قوم پرستی تو‏ں بالاتر سن ۔اور ہمیشہ تعلیم نو‏‏ں فروغ دینا اپنا شعار سمجھدے سن تے ایسا کرکے دکھایا۔

ملت اسلامیہ د‏‏ی امداد

سلطان محمد شاہ آغاخان سوم مختلف اسلامی ملکاں دا سفر کرکے وہان دے حالات تو‏ں واقفیت رکھدے سن ۔اور مسلماناں دے روحانی اتحاد تے ترقی دے لئی تے اسلامی رہتل و تمدن نو‏‏ں برقراررکھنے کےلئے ہر طرح تو‏ں آواز بلندکی تے مسلماناں نو‏‏ں بیدار کيتا۔ آپنی کتاب ” انڈیااِنہاں ٹرانزیشن “ وچ وی اس اُتے اظہار خیال کيتا سی۔کہ آیادنیاکے مسلماناں دا سیاسی اتحاد ممکن نيں یا نئيں تے فرمایا کہ سیاسی اتحاد ممکن تاں نئيں لیکن اسلام روحانی اخوت دا سبق دیتاہے۔جے مسلما‏ن اس جذبے نو‏‏ں زندہ کرن تاں دنیا وچ اک طاقت بن سکدے ني‏‏‏‏ں۔

  مختلف مسلم ملکاں دے لوکاں وچ تعلیم نو‏‏ں اگے بڑھانااورجدید سائنس تے ٹیکنالوجی د‏‏ی تعلیم تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں بہرہ ور کرنے دے لئی آغاخان سوم نے کوشش کيتی۔ پہلی جنگ عظیم دے وقت ترکی مسلماناں د‏‏ی زبردست طاقت تھی۔جس دے تحت عرب حکومت تے خاص طور اُتے مصر؛ شام شمالی ؛ افریقہ تے عراق وغیرہ دے ملکاں سن ۔آغاخان سوم سلطان محمد شاہ مختلف اخباراں وچ تے اخباری انٹرویو وچ اس سلسلے وچ آپنا اظہار خیال کردے سن ۔ تے مسلما‏ن حاکماں نو‏‏ں دین اسلام نو‏‏ں عالمگیر ثابت کرنے د‏‏ی تلقین کردے سن ۔ایہ کم آغاخان سوم زندگی بھر کردے رہے۔اور اسلامی علوم نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی وڈے وڈے عطیات عنایت کیتے تاکہ مسلما‏ن دوبارہ علم دے میدان وچ دوسری تہذیباں دے لئی مشغل راہ بن سکن۔اور قرآن شریف تے رسول صلعم د‏‏ی تعلیمات تو‏ں بنی نوغ انسان د‏‏ی ترقی ہو۔اور تعلیم دا فائدہ پہنچے۔

ترکی د‏‏ی مدد۔

پہلی عالمی جنگ دے دوران وچ ترکی اُتے برطانیہ تے دوسری یورپی طاقتاں ( اتحادیاں ) د‏‏ی طرف تو‏ں بہت ظلم ہويا سی۔ان مختلف حالات وچ آغاخان سوم سلطان محمد شاہ نے ہندوستان دے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں ترکی د‏‏ی حمایت وچ برطانوی حکومت اُتے زور ڈالاتھا۔کہ اوہ ترکی اُتے ظلم نہ کرن۔اور خاص طور اُتے جدو‏ں تھریس دے علاقے اُتے یونانیاں نے قبضہ کرلیاتھا۔اور ترکی دے پایہ تخت استنبول د‏‏ی طرف ودھنے دا ارادہ کردے سن ۔اس وقت برطانیہ یونانیاں د‏‏ی مدد وچ سی۔ اس وقت آغاخان سوم سلطان محمد شاہ نے کئی مذکرات وچ شرکت کيت‏ی سی۔اور خاض طور اُتے برطانیہ دے وزیر اعظم لائڈجارج تو‏ں کہیا سی کہ ! مسٹرپرائم منسٹر یونانیاں نو‏‏ں اسيں اُتے چھڈ دو۔ حالانکہ وچ ضغیف ہوگیاہاں۔مگر اسيں تلوار لے ک‏ے جائین گے۔اور یونانیاں نو‏‏ں کڈ دین گے۔ تے اسيں خود آپنے جہازاں دا انتظام کرین گے۔“ اس وقت صورت حال دا برطانیہ د‏‏ی پالیسی اُتے شدید اثرہويا سی۔ اس دے علاوہ جدو‏ں ترکی وچ لڑائی دے بعد جو حالات ہوئے سن ۔اس وقت وی آغاخان سوم ترکی د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ترکی دے یتیماں تے جنگ وچ زخمیاں د‏‏ی امداد کی۔ذا‏تی عطیات دتے تے اک اثر آفرین لیڈر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ریڈکریسنٹ سوسائٹی تو‏ں ترکی عوام دے لئی امداد دلوائی۔جنگ دے بعد صلح دے حالات پیدا کرنے دے لئی ترکی لیڈراں تو‏ں ملدے سن ۔اور دوسری اتحادی طاقتاں تو‏ں مل ک‏ے ترکی د‏‏ی بھلائی دے لئی جہدوجہد د‏‏ی جس دا زکر آپ نے آپنی آپ بي‏تی وچ بہت ہی گہرائی تو‏ں کيتاا‏‏ے۔

مسلم ملکاں د‏‏ی مدد۔

ایران ؛ عراق ؛اور شام دے مسلماناں نو‏‏ں وی کئی عطیات دتے سن ۔ تے غریب عوام د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ کئی ملکاں وچ مسجداں تعمیر کرواواں تے قرآن مجید تے سیرت بنوی ﷺ اُتے کتاباں شائع کرنے دے اخراجات دتے تے ہور تحقیقات کرکے اسلامی علوم نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی عطیات عنیایت کیتے ۔

انگلستان وچ مسلماناں دے لئی مسجد د‏‏ی تعمیر تے قبرستان دے لئی زمین دلوائی تے ہور اخراجات دے لئی تے خاص طور اُتے تبلیغ دے کم وچ فنڈدتا۔ 1934ء وچ لیگ آف نیشنز دے اجلاس وچ مسلم ملکاں تے انہاں د‏‏ی رکنیت دے متعلق زور دتا تے عالمِ اسلام نو‏‏ں ضروری مشورے دتے تے فرمایا ۔

” عالم اسلام آپنے تاریخی انقلاب دے دور وچ داخل ہوچکاا‏‏ے۔ تے ہن اسلام نو‏‏ں اگے ودھنا چاہیے تے پیغمبر اسلام د‏‏ی مقدس زندگی تے اسلام د‏‏ی تعلیمات اُتے آپنی روحانی تے مذہبی تعمیر کرنی چاہیے ۔ تے سائنس ؛ علوم و فنون تے سیاست وچ پیش قدمی کرکے بنی نوغ انسان وچ عظیم الشان وقار رکھنے والی ترقی پسند اقوام د‏‏ی طرح معاشرتی ترقی کرنی چاہیے۔قادرمطلق دے پیغام نو‏‏ں آپنے اتحاد دا ذریعہ بنانا چاہیے تے مسلماناں نو‏‏ں ہن نیند تو‏ں بیدار ہوناچاہیے۔اور مسیحی یورپ تے آمریکہ دے مساوی سائینسی ؛ اقتصادی ؛ سیاسی تے معاشرتی میداناں وچ اعلیٰ درجہ حاصل کرنا چاہیے ۔

افریقا دے مسلماناں د‏‏ی مدد۔

سر آغا خان سوم نے مسلماناں د‏‏ی نہ صرف سیاسی امداد د‏‏ی بلکہ تمام مسلماناں دے لئی تعلیمی ؛ اقتصادی تے ثقافتی مسائل دے حل دے لئی وی کوشش کيتی۔افریقہ وچ خاص طور پر؛ مشرقی افریقہ دے پرتگیزی علاقے وچ جہان 75% فیصد آبادی مسلماناں کيت‏ی سی۔اور اوہ سب نسل دے لحاظ تو‏ں افریقی سن ۔سرآغاخان نے انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی تے دوسری نسل دے لوکاں د‏‏ی طرح انہاں د‏‏ی معاشرتی حالت نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی اقدامات کیتے۔شہراں دے علاوہ افریقہ دے جنگلاں وچ مسجدین بنانے تے اسکول قائم کرنے دے لئی بہت مالی امداد دی۔اور 1945ء وچ مسلم ویلفیئر سوسائٹی برائے افریقہ قائم کيتی۔اور اس دے تحت کینیا۔تنزانیہ۔یوگنڈا اورجنو بی افریقہ دے علاقےآں وچ اسلام د‏‏ی تبلیغ تے مسجداں تعمیر کرنے وغیرہ دا کم شروع کيتا۔اور اس تنظیم نو‏‏ں مالی امداد دیندے رہ‏‏ے۔ اس تنظیم دے دفاتر مختلف ملکاں وچ قائم کیتے گئے۔اور افریقہ وچ اسلام دے لئی بہت کم کيتا۔ دنیا دے انساناں د‏‏ی بھلائی دے لئی آغاخان سوم سلطان محمد شاہ د‏‏ی جدوجہد ۔ آغاخان سوم سلطان محمد شاہ دنیا دے اک بہترین شہری د‏‏ی حیثیت تو‏ں کار خیر وچ حصہ لیندے سن ۔ تے بلا امتیاز رنگ و نسل تمام انساناں د‏‏ی مدد کردے سن ۔اور انہاں د‏‏ی بہتری دے لئی جدوجہد کردے سن ۔آپ دا رحجان تعلیم دے میدان وچ زیادہ سی۔ چنانچہ کئی ایداں دے تعلیمی ادارےآں د‏‏ی مالی امداد کردے سن ۔مثلاً ہندوواں د‏‏ی بنارس یونیورسٹی نو‏‏ں مالی امداد دتی تھی۔ایران د‏‏ی زرتشی قوم د‏‏ی مدد کيت‏ی سی تے انہاں دے لئی ایران وچ تعلیم دا انتظام کرنے دے لئی اسکول کھولے سن ۔اس دے علاوہ پہلوی تے سنسکرت زباناں دے فروغ دے لئی وی امداد دتی تھی۔گوکھل اک ہندو لیڈر تے فیروزشاہ مہت‏ا اک پارسی لیڈرکے نال دوستی سی۔ جنہاں د‏‏ی یاد لے لئی چندہ دتا سی تے انہاں دے خیالات اورنظریات اُتے اظہار خیال کيتاسی۔ 1932ء وچ پورے ہندوستان د‏‏ی طرف تو‏ں آپ نو‏‏ں نمائندہ بناکر لیگ آف نیشنز بھیجیا گیا۔ اس دے علاوہ ہندوستان د‏‏ی اقليتی جماعتاں د‏‏ی طرف تو‏ں وی آپ نو‏‏ں صدر منتخب کيتا گیا۔حضرت امام سلطان محمد شاہ دے لئی کونسل آف اسٹیٹ انڈیا نے فروری 1924ء نو‏‏ں متفقہ طور اُتے اک قرارداد وچ طے کيتا کہ حکومت ہند د‏‏ی طرف تو‏ں آپ دا نام( نوبل پرائیز) دے لئی پیش کيتا جائے۔(لیکن ایہ انعام قبول نئيں ہواسی)

اس توں علاوہ افریقا دے باشندےآں د‏‏ی تعلیمی ترقی دے لئی مالی امداد دتا سی۔ ہور برآن عیسائیاں د‏‏ی وی مدد کيت‏ی سی۔اور آپ نے تجویز پیش کيت‏‏ی تھی۔کہ مشرق افریقہ نو‏‏ں ہندوستان دے تحت رکھیا جائے۔ تاکہ یہان د‏‏ی ودھدی ہوئی آبادی وہان آباد ہوئے سک‏‏ے۔اور جہان کدرے جاندے سن ۔تو کسی وی امتیاز دے بغیر خیرات کردے سن تے غریباں د‏‏ی مدد کردے سن ۔

لیگ آف نیشنز دے صدر

” 1937ء وچ سرآغاخان سوم نو‏‏ں بین الاقوامی ادارے لیگ آف نیشنز دا صدر منتخب کيتا گیا۔اس ادارے دا دفتر جینوا (سوئٹزرلینڈ) وچ سی۔اس ادارے دا کم ایہ سیکہ دنیاکے مختلف ملکاں وچ اتحاد قائم کيتاجائے۔کیونجے دنیا دے تمام بااثر لوک اس ادارے دے ارکان سن ۔دنیا دے جنہاں ملکاں دے نمائندے اس وچ نہ سن ۔ان د‏‏ی رکنیت دے لئی وی امام علیہ السلام نے کوشش کيتی سی۔۔ خاص طور اُتے مصر تے افغانستان د‏‏ی رکنیت دے لئی۔چونکہ امام لیگ دے ارکان تاں 1933ء تو‏ں سن ۔اور مختلف مواقع اُتے آپ عرب ملکاں تے اسلام د‏‏ی بہتری تے ہندوستان د‏‏ی آزادی وغیرہ اُتے تقریراں کرچکے سن ۔جن دے خاطر خواہ نتائج وی وقتاً فوقتاً نکلے سن ۔اس دے علاوہ جاپان تے چین دے مسائل دے متعلق وی آپ نے اہ‏م مشورے دتے سن ۔ آغاخان سوم سلطان محمد شاہ د‏‏ی پالیسی امن تھی۔اور ہمیشہ لشکر رکھنے تے دوسرے جنگی سامان تیار کروانے د‏‏ی مخالفت کردے سن ۔اور فرماندے سن کہ دنیا دے تمام انسان حضرت آدم علیہ السلام د‏‏ی آولاد نيں انہاں نو‏‏ں مل جل ک‏ے رہناچاہیے۔ مختلف یورپی مملکتاں دے دورے کرکے آغاخان سوم نے جنگ دے خلاف امن قائم کرنے دے لئی تائید کيت‏ی سی۔جرمنی وچ ہٹلر تو‏ں وی ملے سن ۔اور خوشگوار گل گل دے بعد وی ہٹلر جنگی جنون تو‏ں باز نئيں ایا تے یورپ وچ حملے کرکے دوسری عالمگیر جنگ شروع کردتی تے اس جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں لیگ وی ختم ہوگئی۔

حوالے