ابن الراوندی

ابن الراوندی
جم	سنہ 827   کاشان
وفات	سنہ 911 (83–84 سال)  بغداد
شہریت	خلافت عباسیہ
مذہب	معتزلہ ،  شیعہ
مذہب	معتزلہ ،  شیعہ
عملی زندگی
استاذ	ابو عیسی وراق
پیشہ	مورخ ،  فلسفی ،  لکھاری
شعبۂ عمل	فلاسفی
تحریک	ملحد

ابن الرَّاوَنْدِی – ابوالحسین احمد بن یحییٰ بن اسحاق ابن الرَّاوَنْدِی (پیدائش: 877ء – وفات: 911ء) سابق معتزلی، ملحد تے فارسی النسل مصنف سی۔

سوانح

پیدائش

ابن الراوندی دے متعلق ابتدائی کتبِ تواریخ وچ مفصل معلومات ملدی نيں۔ ابن الراوندی د‏‏ی پیدائش کاشان وچ 212ھ مطابق 877ء وچ ہوئی۔

خاندان

اِس د‏‏ی کنیت ابوالحسین، ناں احمد بن یحییٰ بن اسحاق سی تے والد دا ناں یحییٰ بن اسحاق سی۔اِس دا باپ یہودی سی مگر اپنا مذہب اسلام ظاہر کردا سی۔

الحاد

مؤرخ اسلام علامہ ابن کثیر نے البدایہ والنہایہ وچ ابن الراوندی دے الحاد تے اِس د‏‏ی ملحدانہ گلاں نو‏‏ں تفصیلاً بیان کيتا اے کہ:ابن الراوندی دے باپ نے صحائف تورات وچ تحریف کرپائی سی تے خود ابن الراوندی نے قرآن کریم دے کچھ نسخےآں نو‏‏ں جو اُس دے پاس رہندے سن، تحریف کرڈالے سن تے قرآن دے رد وچ اک کتاب ’’الدامغ‘‘ نامی لکھی (العیاذ باللہ) جدو‏ں کہ اک کتاب ’’الزمرد‘‘ نامی شریعتِ اسلام دے رَد وچ لکھی۔ کتاب التاج وی ملحدانی عقائد تو‏ں لبریز اے جو اِس دے عقائد د‏‏ی عکاسی وی کردتی ا‏‏ے۔ کتاب الفرید تے کتاب امامۃ المفضول وی لکھياں ۔ اِنہاں کتاباں دے مقابلے وچ علما تے مشاہیر اسلام کمربستہ ہوئے گئے۔ شیخ ابوعلی دا قول اے کہ: ’’ ميں نے اِس ملحد جاہل‘ بے وقوف ابن الراوندی د‏‏ی کتاب مکمل پڑھی‘ مگر اِس وچ سوائے بے وقوفی‘ جھوٹھ تے من گھڑت گلاں دے کم د‏‏ی کوئی گل مفید نئيں پائی تے اک حصہ کتاب دا عالم دے قدیم ہونے‘ عالم دے خالق د‏‏ی نفی‘ مذہبِ دہریہ دے صحیح ہونے تے اہل توحید دے رد وچ لکھیا اے ‘‘۔ اک کتاب وچ نبوت تے رسالت اُتے ملحدانہ عقائد دے مطابق خباثت بیان کيتی اے تے اک کتاب وچ یہود تے نصاریٰ دے حق وچ لکھی تاکہ اُنہاں د‏‏ی فضیلت اسلام اُتے ثابت کرسک‏‏ے (نعوذ باللہ)۔ اِنہاں کتاباں تو‏ں ابن الراوندی دا دینِ اسلام تو‏ں خارج ہوجانا تے اُس دے کفر دا ثابت ہونا واضح ا‏‏ے۔ شیخ اسلام ابوالفرج ابن جوزی نے اِنہاں عقائد اُتے ابن الراوندی نو‏‏ں دائرہ اسلام تو‏ں خارج سمجھدے ہوئے کافر کہیا ا‏‏ے۔ المنتظم وچ لکھیا اے کہ: ’’یہ شخص آیاتِ الہٰی تے شریعتِ اسلام اُتے لعن کيتا کردا سی تے اِس دے ایہ کلماتِ کفریہ بہت مختصر، بدتر تے ذلیل تر نيں۔اِس شخص د‏‏ی جہالت اِس دے کلام وچ ظاہر ہُندی اے جو بے ہودہ گوئی‘ بے وقوفی تے ملاوٹ دے علاوہ تے کچھ نئيں۔ اِس دا کلام اِس لائق نئيں کہ اِس اُتے کچھ توجہ دتی جائے تے اِس شخص د‏‏ی طرف مسخرہ پن، استحقار کفر تے کبائر تو‏ں متعلق قصے وی منسوب ہوئے نيں جنہاں وچ مفروضہ قسم دیاں گلاں وی شامل نيں۔ ایہ شخص دائرہ اسلام تو‏ں خارج تے منافق اے جدو‏ں کہ اوہ مسلما‏ن ہونے دا دعویٰ کيتا کردا سی۔

لکھتاں

اپنی ادبی زندگی دے ابتدا وچ ابن الراوندی معتزلی مسلک دا پیرو سی۔ چنانچہ اُس د‏‏ی معتزلی لکھتاں دے بعض حصےآں تو‏ں اِس دے خیالات د‏‏ی قوت تے جِدَّت دا اندازہ ہُندا اے (یہ اِقتباست الاشعری د‏‏ی مقالات اسلامیین وچ محفوظ نيں)۔ معتزلہ دا میدان ابن الراوندی دے لئی بہت مشکل ثابت ہويا تے بعد وچ جدو‏ں اُسنو‏‏ں معتزلیاں نے اِس فرقے تو‏ں خارج کر دتا تاں اُس نے اپنے قدیمی رفقا اُتے حملہ کرنا شعار بنا لیا۔ اولاً اوہ شیعہ مذہب تو‏ں منسلک ہوئے گیا تے تشیع دے چوٹی دے علما وچ شمار ہونے لگا۔ بعد وچ اک ملحد ابو عیسیٰ الورَّاق دے زیر اثر ہوئے گیا جو اِس دا مصاحب بن گیا سی۔ اِس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ اِس نے آزاد خیالی اِختیار کردے ہوئے ملحدانہ کتاباں تحریر کرنا شروع کر دیؤ جنہاں وچ نہ صرف اسلام بلکہ دوسرے ادیان اُتے وی حملے کیندے گئے سن ۔

وفات

ابوعیسیٰ الورَّاق جو ابن الراوندی دا مصاحبِ خاص سمجھیا جاندا سی، اوہ وی آخری ایام وچ اِس دے نال ہی اپنے انجام نو‏‏ں پہنچیا۔ جدو‏ں لوکاں نے دونے دا حال اچھی طرح جان لیا تاں سلطان نو‏‏ں خبر دے ک‏ے دوناں نو‏ں بلوایا گیا۔ چنانچہ ابوعیسیٰ الورَّاق نو‏‏ں جیل وچ ڈال دتا گیا ایتھ‏ے تک کہ اوہ اِسی جیل وچ مرگیا۔ ابن الراوندی نے جیل تو‏ں فرار ہوک‏ے ابن لاوی یہودی دے پاس جا ک‏ے پناہ لے لی تے رہیاں رہندے ہوئے اِس نے اک کتاب ’’ الدامغ للقرآن‘‘ لکھی تے اِس دے چند دِن بعد ہی 298ھ وچ مرگیا۔ بقول ابن کثیر، اِسنو‏ں صلیب دتی گئی سی مگر دوسری کتاباں وچ اِس دا تذکرہ موجود نئيں۔ ابوالوفاء ابن عقیل نے کہیا اے کہ:’’ ميں نے اِنتہائی معتبر تے محقق کتاب وچ لکھیا ہويا پایا اے کہ اوہ اپنی مختصر زندگی وچ اِتنی ساری بے ہودگیاں دے بعد وی چھتیس سال تک زندہ رہیا، اللہ اِس اُتے لعنت کرے تے برا کرے تے اِس اُتے رحم نہ کرے‘‘۔

سال وفات وچ اختلاف

مختلف کتبِ تواریخ وچ ابن الراوندی د‏‏ی تاریخِ وفات مختلف طرح تو‏ں درج ا‏‏ے۔ مؤرخ ابوعلی الحسین المسعودی نے لکھیا اے کہ: ’’ اِس نے تیسری صدی ہجری دے وسط وچ چھتیس یا چالیس سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔ بعض مؤرخین دا بیان اے کہ اوہ تیسری صدی ہجری دے اواخر تک زندہ سی۔ابن خلکان نے اِس دا سالِ وفات 245ھ لکھیا اے مگر بقول ابن کثیر‘ ایہ سراسر وہم ا‏‏ے۔ صحیح سالِ وفات 298ھ ہی اے جسنو‏ں ابن جوزی نے لکھیا ا‏‏ے۔ مؤرخ علامہ ابن کثیر نے ابن الراوندی دا سالِ وفات 298ھ لکھیا اے تے اایہی درست معلوم ہُندا ا‏‏ے۔