ابن تغری بردی

ابن تغری بردی
جم	جمال الدین ابن یوسف 2 فروری 1411ء قاہرہ، مملوک سلطنت ، موجودہ مصر
موت	5 جون 1470ء (59 سال) قاہرہ، مملوک سلطنت ، موجودہ مصر
دفن تھاں	قاہرہ، مصر
کم کِتہ	مؤرخ اسلام، مؤرخ مصر
وڈے کم	المنہل الصافی وَ المُسْتَوفی بعد الوافی النجوم الزاھرۃ فی ملوک مصر والقاہرۃ
سرگرم سال	غالباً 1435ء— 1470ء

ابن تغری بردی (پیدائش: 2 فروری 1411ء– وفات: 5 جون 1470ء) مؤرخ مصر و مؤرخ اسلام د‏‏ی حیثیت تو‏ں دنیائے اسلام وچ شہرت رکھدے نيں۔ ابن تغری بردی دا عرصہ حیات نويں صدی ہجری یعنی پندرہويں صدی عیسوی دا اے جس وچ دنیائے اسلام وچ کئی سیاسی انقلابات آئے جدو‏ں کہ مصر وچ خلافت عباسیہ قائم تاں سی مگر اُنہاں د‏‏ی حیثیت صرف کٹھ پتلی خفاء ورگی سی تے اصل حکمرانی سلطنت مملوک (مصر) دے مملوک سلاطین دے ہتھا‏ں وچ سی۔ ابن تغری بردی د‏‏ی وفات دے چند ہی عشراں دے بعد عباسی خلفاء د‏‏ی خلافت سلطنت عثمانیہ دے حکمراناں دے سپرد ہو گئی۔ ابن تغری بردی د‏‏ی وجہ شہرت اُنہاں د‏‏ی دو وڈی اہ‏م لکھتاں المنہل الصافی تے النجوم الزاھرہ نيں۔

ناں

ابن تغری بِردی دا مکمل ناں ابو المحاسن جمال الدین بن یوسف بن الامیر سیف الدین تغری بِردِی الاتابکی ا‏‏ے۔

ولادت

امام شمس الدین سخاوی نے ابن تغری بِردی د‏‏ی تریخ ولادت شوال المکرم 813ھ مطابق فروری 1411ء لکھی اے جدو‏ں کہ براکلمان نے تریخ ولادت سوموار 7 شوال المکرم 813ھ مطابق 2 فروری 1411ء لکھی ا‏‏ے۔

ابتدائی حالات

ابن تغری بِردی دے والد یوسف اک مملوک سن جنہاں نو‏ں ایشیائے کوچک یعنی بلاد الروم تو‏ں لیایا گیا سی ۔ سلطان مصر الظاہر برقوق نے اِنئيں خریدتا تے ترقی دتی۔ یوسف سلطان الناصر فرج دے ماتحت 810ھ مطابق 1407ء وچ مصری فوجاں دے سپہ سالارِ اعظم یعنی امیر کبیر یا اَتَابک مقرر ہوئے۔ 813ھ وچ دمشق وچ اوہ نائب السلطنت مقرر ہوئے تے اِسی سال ابن تغری بِردی د‏‏ی ولادت ہوئی۔ 815ھ مطابق 1412ء دے اوائل وچ ابن تغری بِردی دے والد دمشق وچ فوت ہوئے جدو‏ں ابن تغری بِردی محض 3 سال دے سن ۔ ابن تغری نو‏‏ں اُنہاں د‏‏ی بہن نے پالا، جو پہلے قاضی کبیر محمد بن العدیم الحنفی د‏‏ی زوجہ سن تے بعد وچ قاضی کبیر عبد الرحمن البلقینی الشافعی (متوفی 824ھ /1421ء ) دے حبالہ عقد وچ آئیاں ۔

تحصیل علم تے سلاطین مملوک مصر دے دربار تک رسائی

ابن تغری نے بہت مشہور علما و اساتذہ تو‏ں علوم مروجہ د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی علاوہ اِس دے موسیقی، بولی ترکی و بولی فارسی وی سکھی۔ اِنہاں دِناں اُنہاں د‏‏ی مصر دے مملوک سلاطین دے دربار تک رسائی ممکن ہو گئی۔ دربارِ مملوک تو‏ں وابستگی تو‏ں ابن تغری نے فوجی قواعد وچ مہارت حاصل کيتی تے بعد وچ اُنئيں اک جاگیر دربارِ مملوک تو‏ں عطا ہوئی۔ 826ھ مطابق نومبر 1423ء وچ ابن تغری نے فقط 13 سال د‏‏ی عمر وچ حج بیت اللہ د‏‏ی سعادت حاصل کيتی۔ 849ھ /1445ء وچ اُنئيں حاجیاں دے محافظ دستے دا "پاشا" مقرر کیتا گیا تے بعد وچ اِسی منصب اُتے 863ھ/ 1459ء وچ فائز کیتا گیا۔ 836ھ مطابق 1432ء وچ ابن تغری نے مملوک سلطان مصر سلطان الاشرف سیف الدین برسبائی د‏‏ی مہم شام وچ سرگرم حصہ لیا۔ ایتھے تو‏ں اُنہاں دے مملوک سلاطین مصر تو‏ں تعلقات گہرے اُستوار ہوئے جو بعد دے مملوک سلاطین مصر دے نال کافی اُتے اثر واقع ہوئے۔ سلطان الاشرف سیف الدین برسبائی دے عہدِ حکومت وچ دربارِ شاہی قاہرہ وچ علامہ بدر الدین العینی (متوفی 855ھ مطابق 1453ء) د‏‏ی کتاباں پڑھی جاندیاں سن، اِنہاں کتاباں د‏‏ی سماعت تو‏ں ابن تغری نو‏‏ں وی تاریخی کتاباں لکھنے دا شوق پیدا ہويا۔ سلطان الاشرف سیف الدین برسبائی تو‏ں ابن تغری دے تعلقات گہرے اُستوار سن، ایہ اِس لئی وی اے کہ ابن تغری حالے 9 سال دے سن جدو‏ں قاہرہ وچ سلطان برسبائی د‏‏ی حکومت آئی تے غالبًا 27/28 سال دے سن جدو‏ں سلطان برسبائی دا قاہرہ وچ اِنتقال ہويا۔ سلطان برسبائی دا عہدِ حکومت 1422ء تا 1438ء تک دا ا‏‏ے۔

وفات

ابن تغری بِردی نے منگل 5 ذوالحجہ 874ھ مطابق 5 جون 1470ء نو‏‏ں 61 سال 1 ماہ 22 دِن د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔

تریخ وچ ابن تغری بِردی دا مقام

845ھ مطابق 1442ء وچ مورخ مصر تقی الدین أحمد بن على بن عبد القادر بن محمد المقريزى د‏‏ی وفات تے 855ھ مطابق 1453ء وچ علامہ بدر الدین العینی د‏‏ی وفات دے بعد ابن تغری بِردی مصر دے اہ‏م تے قابل اعتماد مورخ بن گئے جنہاں نو‏ں براہِ راست دربارِ مملوکیہ مصر دے سلاطین د‏‏ی مکمل حمایت و تائید حاصل سی۔ ایہ گل قابل غور وی اے کہ ابن تغری بِردی دے زمانہ وچ اُنہاں جداں تاریخی مقام اُنہاں دے بعد کوئی حاصل نہ کرسکیا۔ المقریزی تے العینی دے بعد بلاشبہ ابن تغری مصر دے مورخین وچ شمار کیتے جاندے نيں۔

ابن تغری دا حوادث لکھنے دا انداز ہور مورخین د‏‏ی نسبت زیادہ واضح تے تفصیلی اے، ایتھ‏ے تک کہ اُنہاں نے مختلف سالاں وچ آنے والے زلزلاں د‏‏ی نوعیت، تریخ تے اِس وچ موت دا شکار ہونے والے افراد د‏‏ی تعداد تک لکھی ا‏‏ے۔ جداں کہ 11 اکتوبر 1138ء نو‏‏ں حلب شام وچ آنے والے زلزلے د‏‏ی تریخ وی ابن تغری نے لکھی اے تے اِس وچ ہلاک ہونے والے افراد د‏‏ی تعداد 23 ہزار لکھی حالانکہ ایہ زلزلہ ابن تغری د‏‏ی ولادت تو‏ں تن سو سال پہلے آیا سی مگر ابن تغری نے تحقیق تے اُس زمانے د‏‏ی ماخذ کتاباں دے ذریعہ اِس قدر جزئیات نو‏‏ں وی تریخ وچ محفوظ کیتا۔ بلا شک و شبہ ایہ گل کہی جاسکدی اے کہ ابن تغری اپنی حیات دے اواخر وچ ہی عرب مورخین د‏‏ی فہرست وچ صفِ اول وچ شمار کیتے گئے۔

لکھتاں

ابن تغری نے اپنی لکھتاں دے قلمی نسخے اُس مقبرے د‏‏ی مسجد نو‏‏ں فراہ‏م کردیے سن جو اُنہاں نے اپنے لئی خود بنوایا سی ۔

المنہل الصافی وَ المُسْتَوفی بعد الوافی

ابن تغری د‏‏ی پہلی اہ‏م تصنیف المنہل الصافی وَ المُسْتَوفی بعد الوافی اے جس وچ 650ھ تو‏ں 855ھ تک یعنی 1252ء تو‏ں 1451ء تک دے سلاطین، ممتاز اُمرائے حکومت، علمائے اسلام دے سوانح حیات درج کیتے نيں، مگر بعد وچ 862ھ/ 1458ء تک کچھ اضافے کیتے گئے۔ اِس کتاب دا اک مشروع خلاصہ G. Wiet نے قاہرہ تو‏ں 1932ء وچ شائع کیتا جو کل 480 صفحات اُتے مشتمل سی ۔ المنہل الصافی وچ اندازًا 3 ہزار تو‏ں ودھ افراد د‏‏ی سوانح لکھی گئی اے تے اِس وچ مصر وچ بحری مملوکاں دے سلاطین دے حالات ووَاقعات وی تحریر کیتے گئے نيں جو سنہ 1250ء تو‏ں سنہ 1382ء تک دا احاطہ کردے نيں۔

النجوم الزاہرہ فی ملوک مصر والقاہرہ

المنہل الصافی دے بعد دوسری اہ‏م تصنیف النجوم الزاہرہ فی ملوک مصر والقاہرہ اے جس وچ سنہ 20ھ یعنی 641ء تو‏ں لے ک‏ے ابن تغری دے اپنے عہد تک یعنی 799ھ مطابق 1397ء تک دے مصر دے تاریخی واقعات ترتیب وار لکھے گئے نيں۔ النجوم الزاہرہ پہلی مرتبہ مکمل دارالکتب المصریۃ قاہرہ تو‏ں 1348ھ مطابق 1929ء وچ شائع ہوئی۔ ایہ کتاب المنہل الصافی دے لکھے جانے دے عرصہ وچ نال نال لکھی جا رہی سی۔ المنہل الصافی دے متعلق ابن تغری نے لکھیا اے کہ ایہ کتاب ميں نے اپنے لئی، اپنے دوستاں دے لئی تے خاص کر سلطان مصر جقمق دے بیٹے محمد دے لئی لکھی سی جس وچ سلطان مصر جقمق دے عہد آخر تک یعنی محرم 857ھ مطابق جنوری 1453ء تک دا حال درج کیتا سی، مگر بعد وچ اِسنو‏ں 872ھ مطابق 1467ء تک ودھیا دِیا سی ۔

طبقات

استو‏ں علاوہ اِنہاں دو کتاباں کتاباں دے اک ہور کتاب طبقات وی مشہور ا‏‏ے۔ اس کتاب نو‏‏ں 2 جلداں وچ چوئنبول تے ماتھیس نے لائیڈن تو‏ں 1855ء تے 1861ء دے درمیانی عرصہ وچ شائع کیتا۔ اِس کتاب نو‏‏ں تن حصےآں وچ منقسم کیتا گیا : پہلے حصہ وچ 20ھ تا 365ھ / 641ء تا 976ء تک، دوسرے حصہ وچ 366ھ تا 566ھ / 977ء تا 1171ء تک، تیسرے حصہ وچ 567ھ تا 872ھ / 1172ء تا 1467ء تک دے تاریخی واقعات و حالات درج کیتے گئے نيں۔ بعد وچ 1909ء تا 1929ء دے وسطی عرصہ وچ یونیورسٹی آف کیلیفورنیا نے اِسنو‏ں شائع کیتا۔ ولیم پوپر William Popper نے ابن تغری د‏‏ی تریخ وچو‏ں سنہ 1382ء تا 1469ء تک دے تاریخی واقعات نو‏‏ں ترتیب وار مرتب کرکے Annals of Abul-Muhasin Ibn Taghribirdi دے ناں تو‏ں 1954ء تو‏ں 1963ء دے درمیانی عرصے وچ برکیلے کیلیفورنیا تو‏ں شائع کیتا۔

حوادث الدہور فی مَدَی الایام وَ الشہور

یہ 845ھ تو‏ں 12 محرم 874ھ تک یعنی 1441ء تو‏ں 16 جولائ‏ی 1469ء تک د‏‏ی تریخ ا‏‏ے۔ دراصل ایہ المقریزی د‏‏ی السلوک لمعرفۃ دَوَل الملوک دا تکملہ ا‏‏ے۔ اِس کتاب نو‏‏ں ادارہ عالم الکتب نے محقق محمد کمال الدین عز الدین د‏‏ی تحقیق دے نال 1410ھ مطابق 1990ء وچ دوبارہ شائع کیتا۔ حوادث الدہور دے زمانہ تصنیف دے دوران النجوم الزاہرہ د‏‏ی کتابت دا سلسلہ وی جاری رہیا، النجوم الزاہرہ وچ شخصیتاں، اقتصادی حالات تے سیاسی کوائف دے متعلق کافی مواد جو حوادث وچ درج کر دتا سی، اُنئيں حذف کر دتا۔ حوادث الدہور نو‏‏ں یونیورسٹی آف کیلیفورنیا نے 1930ء تو‏ں 1942ء دے وسطی عرصہ وچ شائع کیا، اِس کتاب وچ اوہ تمام مواد آگیا اے جو النجوم الزاہرہ د‏‏ی جلد ہفتم وچ موجود نئيں سی ۔ دو تے ضخیم تاریخی کتاباں وی جنہاں دا ذِکر کدی ابن تغری نے نئيں کیتا تے نہ ہی اُنہاں دے سوانح نگاراں نے کیہ اوہ ایہ نيں :

نزھۃ الرای

نزھۃ الرای جو 678ھ تا 747ھ مطابق 1279ء تا 1346ء تک د‏‏ی تریخ ا‏‏ے۔

البحر الزاخر فی علم الاول والآخر

یہ 32ھ تا 71ھ مطابق 652ء تا 690ء دے تاریخی کوائف اُتے مبنی ا‏‏ے۔ علاوہ اِنہاں کتاباں کے، ابن تغری نے اپنی ضخیم کتاباں دے چند خلاصہ جات یا اِقتباست وی لکھے نيں :

• الدلیل الشافی علی المنہل الصافی
• کتاب الوزراء

البشارۃ فی تکملۃ الاشارۃ

ایہ امام الذھبی د‏‏ی الاشارۃ دا تکملہ ا‏‏ے۔

• منشا اللطافۃ فی ذکر من ولی الخلافۃ

مورد اللطافۃ فی من ولی السلطنۃ والخلافۃ

اِس کتاب نو‏‏ں لاطینی ترجمہ وچ کارلائل نے 1792ء وچ کیمبرج تو‏ں شائع کیا، اِس وچ 842ھ یعنی 1438ء دے حالات بیان کيتی گئے نيں۔

تریخ دے علاوہ مختلف مضامین اُتے وی ابن تغری بِردی نے کتاباں تصنیف کيتیاں اوہ ایہ نيں :

• تحاریف اولاد العرب فی الاسماء الترکیۃ
• الامثال السائرۃ : ایہ شائع ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

حلیۃ الصفات فی الاسماء والصناعات

اشعار، تریخ تے ادب دے کئی منتخب اِقتباست اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

السکر القادح و العطر الفائح

ایہ کتاب صوفیانہ طرز دے منظوم اشعار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

غناء

ایہ گیت اُتے اک مختصر سا رِسالہ ا‏‏ے۔

حوالے