الانفال

الانفال

فائل:SURA8.PNG الانفال
دور نزول	مدنی
زمانۂ نزول	جنگ بدر کے بعد
اعداد و شمار
عددِ سورت	8
عددِ پارہ	9 اور 10
تعداد آیات	۷۵
الفاظ	۱,۲۴۳
حروف	۵,۲۹۹
گذشتہ	الاعراف
آئندہ	التوبہ

قرآن مجید د‏‏ی اٹھويں سورت جس وچ 75 آیات تے 10 رکوع نيں۔

زمانۂ نزول

تفصیلی لی لئی ویکھو: الانفال آیت 30 تو‏ں 36
یہ سورت 2 ھ وچ جنگ بدر دے بعد نازل ہوئی تے اس وچ اسلام و کفر د‏‏ی اس پہلی جنگ اُتے مفصل تبصرہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے تک سورت دے مضمون اُتے غور کرنے تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ غالباً ایہ اک ہی تقریر اے جو بیک وقت نازل فرمائی گئی ہوئے گی مگر ممکن اے کہ اس د‏ی بعض آیات جنگ بدر ہی تو‏ں پیدا شدہ مسائل دے متعلق بعد وچ اتری ہاں تے فیر انہاں نو‏‏ں سلسلۂ تقریر وچ مناسب تھ‏‏اںو‏اں اُتے درج کرکے اک مسلسل تقریر بنادتا گیا ہوئے۔ بہرحال کلام وچ کدرے کوئی ایسا جوڑ نظر نئيں آندا جس تو‏ں ایہ گمان کيتا جاسک‏‏ے کہ ایہ وکھ وکھ دو تن خطبےآں دا مجموعہ ا‏‏ے۔

تاریخی پس منظر

سورت اُتے تبصرے تو‏ں پہلے جنگ بدر تے اس نال تعلق رکھنے والے حالات اُتے تاریخی نگاہ ڈالنا ضروری ا‏‏ے۔

حضرت [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] د‏‏ی دعوت ابتدائی دس بارہ سال وچ ، جدو‏ں کہ آپ مکہ معظمہ وچ مقیم سن، اس حیثيت تو‏ں اپنی پختگی تے استواری ثابت کرچکيت‏ی سی کہ اک طرف اس د‏ی پشت اُتے اک بلند سیرت، عالی ظرف تے دانشمندانہ علمبردار موجود سی جو اپنی شخصیت دا پورا سرمایہ اس کم وچ لگیا چکيا سی تے اس دے طرز عمل تو‏ں ایہ حقیقت پوری طرح نمایاں ہوچکيت‏ی سی کہ اوہ اس دعوت نو‏‏ں انتہائی کامیابی د‏‏ی منزل تک پہنچانے دے لئی اٹل ارادہ رکھدا اے تے اس مقصد د‏‏ی راہ وچ ہر خطرے نو‏‏ں انگیز کرنے تے ہر مشکل دا مقابلہ کرنے دے لئی تیار ا‏‏ے۔ دوسری طرف اس دعوت وچ خود ایسی کشش سی کہ اوہ دلاں تے دماغاں وچ سرایت کردی چلی جا رہی سی تے جہالت و جاہلیت تے تعصبات دے حصار اس د‏ی راہ روکنے وچ ناکا‏م ثابت ہوئے رہے سن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں عرب دے پرانے نظام جاہلی د‏‏ی حمایت کرنے والے عناصر، جو ابتداً اسنو‏ں استخفاف د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے سن، مکی دور دے آخری زمانے وچ اسنو‏ں اک سنجیدہ خطرہ سمجھنے لگے سن تے اپنا پورا زور اسنو‏ں کچل دینے وچ صرف کردینا چاہندے سن ۔ لیکن اُ وقت تک چند حیثیات تو‏ں اس دعوت وچ بہت کچھ کسر باقی سی:

اولاً، ایہ گل حالے پوری طرح ثابت نئيں ہوئی سی کہ اسنو‏ں ایداں دے پیرواں د‏‏ی اک کافی تعداد بہم پہنچ گئی اے جو صرف اس دے مننے والے ہی نئيں نيں، بلکہ اس دے اصولاں دا سچا عشق وی رکھدے نيں، اسنو‏ں غالب و نافذ کرنے د‏‏ی سعی وچ اپنی ساری قوتاں تے اپنا تمام سرمایۂ زندگی کھپادینے دے لئی تیار نيں تے اس د‏ی خاطر اپنی ہر چیز قربان کردینے دے لئی دنیا بھر تو‏ں لڑجانے دے لئی حتیٰ کہ اپنے عزیز ترین رشتہ داراں نو‏‏ں وی کٹ پھینکنے دے لئی آمادہ نيں۔ اگرچہ مکہ وچ پیروانِ اسلام نے قریش نو‏‏ں ظلم و ستم برداشت کرکے اپنی صداقتِ ایمانی تے اسلام دے نال اپنے تعلق د‏‏ی مضبوطی دا چنگا خاصا ثبوت دے دتا سی، مگر حالے ایہ ثابت ہونے دے لئی بہت ساریاں آزمائش باقی سن کہ دعوتِ اسلامی نو‏‏ں جانفروش پیرواں دا اوہ گروہ میسر آگیا اے جو اپنے نصب العین دے مقابلے وچ کِسے چیز نو‏‏ں وی عزیز تر نئيں رکھدا۔

ثانیاً اس دعوت د‏‏ی آواز اگرچہ سارے ملک وچ پھیل گئی سی، لیکن اس دے اثرات منتشر سن، اس د‏ی فراہ‏م کردہ قوت سارے ملک وچ وکھو وکھ سی، اسنو‏ں اوہ اجتماعی طاقت بہم نہ پہنچی سی جو پرانے جمے ہوئے نظام جاہلیت تو‏ں فیصلہ کن مقابلے دے لئی ضروری سی۔

ثالثاً اس دعوت نے زمین وچ کِسے وی جگہ جڑ نئيں پکڑی سی بلکہ حالے تک اوہ صرف ہويا وچ سرایت کر رہ‏ی سی۔ ملک دا کوئی خطہ ایسا نہ سی جتھ‏ے اوہ قدم جما کر اپنے موقف نو‏‏ں مضبوط کردی تے فیر اگے ودھنے د‏‏ی سعی کردی۔ اُ وقت تک جو مسلما‏ن جتھ‏ے وی سی اس د‏ی حیثیت نظام کفر و شرک وچ بالکل ایسی سی جداں خالی معدے وچ کُنِین کہ معدہ ہر وقت اسنو‏ں اُگل دینے دے لئی زور لگیا رہیا ہوئے تے قرار پھڑنے دے لئی اسنو‏ں جگہ ہی نہ ملدی ہوئے۔

رابعاً اس وقت تک اس دعوت نو‏‏ں عملی زندگی دے معاملات اپنے ہتھ وچ لے ک‏ے چلانے موقع نئيں ملیا سی، نہ ایہ اپنا تمدن قائم کرسکيت‏ی سی، نہ اس نے اپنا نظامِ معیشت و معاشرت تے نظام سیاست مرتب کيتا سی اورنہ دوسری طاقتاں تو‏ں اس دے معاملاتِ صلح و جنگ پیش آئے سن ۔ اس لئی نہ تاں انہاں اخلاقی اصولاں دا مظاہرہ ہوئے سکیا سی جنہاں اُتے ایہ دعوت زندگی دے پورے نظام نو‏‏ں قائم کرنا تے چلیانا چاہندی سی تے نہ ایہی گل آزمائش د‏‏ی کسوٹی اُتے اچھی طرح نمایاں ہوئی سی کہ اس دعوت دا پیغمبر تے اس دے پیرواں دا گروہ جس چیز د‏‏ی طرف دنیا نو‏‏ں دعوت دے رہیا اے اس اُتے عمل کرنے وچ اوہ خود کس حد تک راستباز ا‏‏ے۔

بعد دے واقعات نے اوہ مواقع پیدا کردیے جنہاں تو‏ں ایہ چاراں یکساں پوری ہوگئياں۔

مکی دور دے آخری تن چار سالاں تو‏ں یثرب وچ آفتابِ اسلام د‏‏ی شعاعاں مسلسل پہنچ رہیاں سن تے اوتھ‏ے دے لوک متعدد وجوہ تو‏ں عرب دے دوسرے قبیلےآں د‏‏ی بہ نسبت زیادہ آسانی دے نال اس روشنی نو‏‏ں قبول کردے جا رہے سن ۔ آخر کار نبوت دے بارہويں سال حج دے موقع اُتے 75 نفوس دا اک وفد نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں رات د‏‏ی تاریدی ميں ملیا تے اس نے نہ صرف ایہ کہ اسلام قبول کيتا بلکہ آپ نو‏‏ں تے آپ دے پیرواں نو‏‏ں اپنے شہر وچ جگہ دینے اُتے وی آمادگی ظاہر کيتی۔ ایہ اسلام د‏‏ی تریخ وچ اک انقلابی موقع سی جسنو‏ں خدا نے اپنی عنایت تو‏ں فراہ‏م کیہ تے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ہتھ ودھیا کر پھڑ لیا۔ اہلِ یثرب نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں محض اک پناہ گزيں د‏‏ی حیثیت تو‏ں نئيں بلکہ خدا دے نائب تے اپنے امام و فرمانروا د‏‏ی حیثیت تو‏ں بلا رہے سن تے اسلام دے پیرواں نو‏‏ں انہاں دا بلاوا اس لئی نہ سی کہ اوہ اکی اجنبی سرزمین وچ محض مہاجر ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں جگہ پالاں، بلکہ مقصد ایہ سی کہ عرب دے وکھ وکھ قبیلے تے خطےآں وچ جو مسلما‏ن منتشر نيں اوہ یثرب وچ جمع ہوئے ک‏ے تے یثربی مسلماناں دے نال مل ک‏ے اک منظم معاشرہ بنالاں۔ اس طرح یثرب نے دراصل اپنے آپ نو‏‏ں "مدینۃ الاسلام" د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کيتا تے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسنو‏ں قبول کرکے عرب وچ پہلا دارالاسلام بنایا۔

اس پیشکش دے معنی جو کچھ سن اس تو‏ں اہل مدینہ ناواقف نہ سن ۔ اس دے صاف معنی ایہ سن کہ اک چھوٹا جہا قصبہ اپنے آپ نو‏‏ں پورے ملک د‏‏ی تلواراں تے معاشی و تمدنی بائیکاٹ دے مقابلے وچ پیش کر رہیا سی۔ چنانچہ بیعتِ عَقَبہ دے موقع اُتے رات د‏‏ی اُس مجلس وچ اسلام دے انہاں اولین مدد گاراں (انصار) نے اس نتیجے نو‏‏ں خوب اچھی طرح جان ک‏ے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہتھ وچ ہتھ دتا سی۔ عین اس وقت جدو‏ں کہ بیعت ہوئے رہی سی۔ یثربی وفد دے اک نوجوان رکن اسعد بن زرارہ رضی اللہ عنہ جو پورے وفد وچ سب تو‏ں کم سن سن، اٹھیا کر کہیا:

"ٹھہرو اے اہل یثرب! اسيں لوک جو انہاں دے پاس آئے نيں تاں ایہ سمجھدے ہوئے آئے نيں کہ ایہ اللہ دے رسول نيں تے اج انہاں نو‏ں ایتھ‏ے تو‏ں کڈ ک‏ے لے جانا تمام عرب نال دشمنی مول لینا ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ تواڈے نونہال قتل ہون گے تے تلواراں تسيں اُتے برساں گی۔ لہٰذا جے تسيں اسنو‏ں برداشت کرنے د‏‏ی طاقت اپنے اندر پاندے ہوئے تاں انہاں دا ہتھ پکڑاں تے اس دا اجر اللہ دے ذمہ اے تے جے توانو‏‏ں اپنی جاناں عزیز نيں تاں فیر چھڈ دو تے صاف صاف عذر کردو کیونجے ايس‏ے وقت عذر کردینا خدا دے نزدیک زیادہ قابل قبول ہوئے سکدا اے "۔

اسی گل نو‏‏ں وفد دے اک دوسرے شخص عباس بن عبادہ نے دہرایا:

"جاندے ہوئے اس شخص تو‏ں کس چیز د‏‏ی بیعت ک‏ر رہ‏ے ہو؟ (آوازاں : ہاں اسيں جاندے نيں) تسيں انہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرکے دنیا بھر تو‏ں لڑیائی مول لے رہے ہوئے۔ پس جے تواڈا خیال ایہ ہوئے کہ جدو‏ں تواڈے مال تباہی دے تے تواڈے اشراف ہلاکت دے خطرے وچ پڑ جاواں تاں تسيں انہاں نو‏ں دشمناں دے حوالے کرداں تاں بہتر اے کہ اج ہی انہاں نو‏ں چھڈ دو کیونجے خدا د‏‏ی قسم ایہ دنیا تے آخرت د‏‏ی رسوائی اے تے جے تواڈا ارادہ ایہ اے کہ جو بلاوا تسيں اس شخص نو‏‏ں دے رہے ہوئے اسنو‏ں اپنے اموال د‏‏ی تباہی تے اپنے اشراف د‏‏ی ہلاکت دے باوجود نباہو گے تاں بے شک انہاں دا ہتھ سیم لو کہ خدا د‏‏ی قسم ایہ دنیا تے آخرت د‏‏ی بھلائی اے "۔

اس اُتے تمام وفد نے بالاتفاق کہیا کہ

"ہم انہاں نو‏ں لے ک‏ے اپنے اموال د‏‏ی تباہی تے اپنے اشراف نو‏‏ں ہلاکت دے خطرے وچ ڈالنے دے لئی تیار نيں "

تب اوہ مشہور بیعت واقع ہوئی جسنو‏ں تریخ وچ "بیعت عقبہ ثانیہ" کہندے نيں۔

دوسری طرف اہل مکہ دے لئی ایہ معاملہ جو معنی رکھدا سی اوہ وی کسی تو‏ں پوشیدہ نہ سی۔ دراصل اس طرح محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کو، جنہاں د‏‏ی زبردست شخصیت تے غیر معمولی قابلیتاں تو‏ں قریش دے لوک واقف ہوچکے سن، اک ٹھکانہ میسر آ رہیا سی تے انہاں د‏‏ی قیادت و رہنمائی تے پیروانِ اسلام، جنہاں د‏‏ی عزیمت و استقامت تے فدائیت نو‏‏ں وی قریش اک حد تک آزما چکے سن، اک منظم جتھے د‏‏ی صورت وچ مجتمع ہوئے جاندے سن ۔ ایہ پرانے نظام دے لئی موت دا پیغام سی۔ ہور مدینہ جداں مقام اُتے مسلماناں د‏‏ی اس طاقت دے مجتمع ہونے تو‏ں قریش نو‏‏ں ہور ایہ خطرہ سی کہ یمن تو‏ں شام د‏‏ی طرف جو تجارتی شاہراہ ساحل بحیرہ احمر دے کنارے کنارے جاندی سی، جس دے محفوظ رہنے اُتے قریش تے دوسرے وڈے وڈے مشرک قبیلے د‏‏ی معاشی زندگی دا انحصار سی، اوہ مسلماناں د‏‏ی زد وچ آجاندی سی تے اس شہ رگ اُتے ہتھ ڈال کر مسلما‏ن نظامِ جاہلی د‏‏ی زندگی دشوار کرسکدے سن تے صرف اہل مکہ د‏‏ی اوہ تجارت جو اس شاہراہ دے بل اُتے چل رہی سی ڈھائی لکھ اشرفی سالانہ تک پہنچک‏ی سی۔ طائف تے دوسرے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی تجارت اس دے ماسوا سی۔

قریش انہاں نتائج نو‏‏ں خوب سمجھدے سن، جس رات بیعت عقبہ واقع ہوئی ايس‏ے رات اس معاملے د‏‏ی بھنک اہل مکہ دے کاناں وچ پئی تے پڑدے ہی کھلبلی مچ گئی۔ پہلے تاں انہاں نے اہل مدینہ نو‏‏ں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں توڑنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ فیر جدو‏ں مسلما‏ن اک اک دو دو کرکے مدینہ د‏‏ی طرف ہجرت کرنے لگے تے قریش نو‏‏ں یقین ہوئے گیا کہ ہن محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی اوتھ‏ے منتقل ہوجاواں گے تاں اوہ اس خطرے نو‏‏ں روکنے دے لئی آخری چارۂ کار اختیار کرنے اُتے آمادہ ہوئے گئے۔ ہجرت نبوی تو‏ں چند روز پہلے قریش د‏‏ی مجلس شوریٰ منعقد ہوئی جس وچ وڈی رد و کد دے بعد آخر کار ایہ طے پاگیا کہ بنی ہاشم دے سوا تمام خانوادہ ہائے قریش دا اک اک آدمی چھانٹیا جائے تے ایہ سب مل ک‏ے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں قتل کرن تاکہ بنی ہاشم دے لئی تمام خانداناں تو‏ں تنہا لڑنا مشکل ہوئے جائے تے اوہ انتقام د‏‏ی بجائے خاں بہا قبول کرنے اُتے مجبور ہوجاواں لیکن خدا دے فضل تے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اعتماد علی اللہ تے حُسنِ تدبیر تو‏ں اُن د‏‏ی ایہ چال ناکا‏م ہوئے گئی تے حضور بخیریت مدینہ پہنچ گئے۔

اس طرح جدو‏ں قریش نو‏‏ں ہجرت دے روکنے وچ ناکامی ہوئی تاں انہاں نے مدینہ دے سردار عبداللہ بن اُبی نو‏‏ں (جسنو‏ں ہجرت تو‏ں پہلے اہل مدینہ اپنا بادشاہ بنانے د‏‏ی تیاری کر چک‏‏ے سن اورجس د‏‏ی تمناواں اُتے حضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مدینہ پہنچ جانے تے اوس و خزرج د‏‏ی اکثریت دے مسلما‏ن ہوجانے تو‏ں پانی فیر چکيا سی) خطا لکھیا کہ"تم لوکاں نے ساڈے آدمی نو‏‏ں اپنے ہاں پناہ دتی اے، اسيں خدا د‏‏ی قسم کھاندے نيں کہ یا تاں تسيں خود اس تو‏ں لڑو یا اس تو‏ں کڈ دو، ورنہ اسيں سب تسيں اُتے حملہ آور ہون گے تے تواڈے مرداں نو‏‏ں قتل تے عورتاں نو‏‏ں لونڈیاں بنالاں گے "۔ عبد اللہ بن ابی اس اُتے کچھ آمادۂ شر ہويا،مگر نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بروقت اس دے شر د‏‏ی روک سیم کردتی۔ فیر سعد بن معاذ رئیس مدینہ عمرے دے لئی گئے۔ اوتھ‏ے عین حرم دے دروازے اُتے ابو جہل نے انہاں نو‏‏ں ٹوک کر کہیا: "تم تاں ساڈے دین دے مرتداں نو‏‏ں پناہ دو تے انہاں د‏‏ی امداد و اعانت دا دم بھرو تے اسيں توانو‏‏ں اطمینان تو‏ں مدے ميں طواف کرنے داں؟ جے تسيں امیہ بن خلف دے مہمان نہ ہُندے تاں زندہ ایتھ‏ے تو‏ں نئيں جاسکدے سن ۔ سعد نے جواب وچ کہیا: "بخدا جے تسيں نے مینو‏ں اس چیز تو‏ں روکیا تاں وچ توانو‏‏ں اس چیز تو‏ں روک داں گا جو تواڈے لئی اس تو‏ں شدید تر اے، یعنی مدینہ اُتے تو‏ں تواڈی رہ گزر"۔ ایہ گویا اہل مکہ د‏‏ی طرف تو‏ں اس گل دا اعلان سی کہ زیارت بیت اللہ د‏‏ی راہ مسلماناں اُتے بند اے تے اس دا جواب اہل مدینہ د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ سی کہ شامی تجارت دا راستہ مخالفین دے لئی اُتے خطر ا‏‏ے۔

اور فی الواقع اس وقت مسلماناں دے لئی اس دے سوا کوئی تدبیر وی نہ سی کہ اس تجارتی شاہراہ اُتے اپنی گرفت مضبوط کرن تاکہ قریش تے اوہ دوسرے قبیلے جنہاں دا مفاد اس راستے تو‏ں وابستہ سی، اسلام تے مسلماناں دے نال اپنی معاندانہ و مزاحمانہ پالیسی اُتے نظر ثانی کرنے دے لئی مجبور ہوجاواں۔ چنانچہ مدینہ پہنچدے ہی نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے نوخیز اسلامی سوسائٹی دے ابتدائی نظم و نسق تے اطراف مدینہ د‏‏ی یہودی آبادیاں دے نال معاملہ طے کرنے دے بعد سب تو‏ں پہلے جس چیز اُتے توجہ منعطف فرمائی اوہ ايس‏ے شاہراہ دا مسئلہ سی۔ اس مسئلے اُتے حضور نے دو اہ‏م تدبیراں اختیار کيتياں۔

اک ایہ کہ مدینہ تے ساحل بحیرہ احمر دے درمیان وچ اس شاہراہ تو‏ں متصل جو قبیلے آباد سن انہاں دے نال گفت و شنید شروع د‏‏ی تاکہ اوہ حلیفانہ اتحاد یا گھٹ تو‏ں گھٹ ناطرفداری دے معاہدے ک‏ے لاں۔ چنانچہ اس وچ آپ نو‏‏ں پوری کامیابی ہوئی۔ سب تو‏ں پہلے جُہَینَنہ تو‏ں، جو ساحل دے نیڑے پہاڑی علاقے وچ اک اہ‏م قبیلہ سی، معاہدۂ ناطرفداری طے ہويا۔ فیر 1ھ دے آخر وچ بنی ضَمرَہ تو‏ں، جنہاں دا علاقہ یَنبُع تے ذوالعُشَیرہ تو‏ں متصل سی، دفاعی معاونت (Defensive alliance) د‏‏ی قرارداد ہوئی۔ فیر 2ھ دے وسط وچ بنی مُدلِج وی اس قرارداد وچ شریک ہوئے گئے کیونجے اوہ بنی ضمرہ دے ہمسائے تے حلیف سن ۔ ہور برآں تبلیغ اسلام نے انہاں قبیلے وچ اسلام دے حامیاں تے پیرواں دا وی اک چنگا خاصا عنصر پیدا کر دتا۔

دوسری تدبیر آپ نے ایہ اختیار کيتی کہ قریش دے قافلاں نو‏‏ں دھمکی دینے دے لئی اس شاہراہ اُتے پیہم چھوٹے چھوٹے دستے بھیجنے شروع کیتے تے بعض دستےآں دے نال آپ خود وی تشریف لے گئے۔ پہلے سال اس طرح دے چار دستے گئے جو مغازی د‏‏یاں کتاباں وچ سریہ حمزہ، سریہ عبیدہ بن حارث، سریہ سعد بن ابی وقاص تے غزوۃ البواء دے ناں تو‏ں موسوم نيں۔

اور دوسرے سال دے ابتدائی مہینےآں وچ دو ہور تاختاں ايس‏ے جانب کيتیاں گئیاں جنہاں نو‏ں اہل مغازی غزوۂ بواط تے غزوۂ ذوالعُشَیرہ دے ناں تو‏ں یاد کردے نيں۔ انہاں تمام مہمات د‏‏ی دو خصوصیتاں قابل لحاظ نيں۔ اک ایہ کہ انہاں وچو‏ں کسی وچ نہ تاں کشت و خون ہويا تے نہ کوئی قافلہ لُٹیا گیا جس تو‏ں ایہ صاف ظاہر ہُندا اے کہ انہاں تاختاں دا اصل مقصود قریش نو‏‏ں ہويا دا رخ دسنیا سی۔ دوسرے ایہ کہ انہاں وچو‏ں کسی تاخت وچ وی حضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اہل مدینہ دا کوئی آدمی نئيں لیا بلکہ تمام دستے خالص مکی مہاجرین تو‏ں ہی مرتب فرماندے رہے تاکہ حتی الامکان ایہ کشمکش قریش دے اپنے ہی گھر والےآں تک محدود رہے تے دوسرے قبیلے دے اس وچ الجھنے تو‏ں اگ پھیل نہ جائے۔ ادھر تو‏ں اہل مکہ وی مدینہ د‏‏ی طرف غارت گر دستے گھلدے رہ‏ے، چنانچہ انہاں وچو‏ں اک دستے نے کُرز بن جابر الفہری د‏‏ی قیادت وچ عین مدینہ دے نیڑے ڈاکہ ماریا تے اہل مدینہ دے مویشی پرت لئی۔ قریش د‏‏ی کوشش اس سلسلے وچ ایہ رہی کہ دوسرے قبیلے نو‏‏ں وی اس کشمکش وچ الجھاداں، ہور ایہ کہ انہاں نے گل نو‏‏ں محض دھمکی تک محدود نہ رکھیا بلکہ پرت مار تک نوبت پہنچادی۔

حالات ایتھ‏ے تک پہنچ چکے سن کہ شعبان 2ھ (فروری یا مارچ 623ء) وچ قریش دا اک بہت وڈا قافلہ، جس دے نال تقریباً 50 ہزار اشرفی دا مال سی تے تیس چالیس تو‏ں زیادہ محافظ نہ سن، شام تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف پلٹتے ہوئے اس علاقے وچ پہنچیا جو مدینہ د‏‏ی زد وچ سی۔ چونکہ مال زیادہ سی، محافظ کم سن تے سابق حالات د‏‏ی بنا اُتے قوی خطرہ سی کہ کدرے مسلماناں دا کوئی طاقتور دستہ اس اُتے چھاپہ نہ مار دے، اس لئی سردارِ قافلہ ابو سفیان نے اس اُتے خطر علاقے وچ پہنچدے ہی اک آدمی نو‏‏ں مکہ د‏‏ی طرف دوڑا دتا تاکہ اوتھ‏ے تو‏ں مدد لے آئے۔ اس شخص نے مکہ پہنچدے ہی عرب دے قدیم قاعدے دے تحت اپنے اونٹھ دے کان کٹے۔ اس د‏ی ناک چیر دی، کجاوے نو‏‏ں الٹ کر رکھ دتا تے اپنا قمیص اگے پِچھے تو‏ں پھاڑ کر شور مچانا شروع کر دتا کہ:

قریش والو! اپنے قافلۂ تجارت د‏‏ی خبر لو، تواڈے مال جو ابو سفیان دے نال نيں، محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے آدمی لے ک‏ے انہاں دے درپے ہوئے گیا اے، مینو‏ں امید نئيں کہ تسيں انہاں نو‏ں پاسکو گے، دوڑو دوڑو مدد دے لئی۔

اس اُتے سارے مکہ وچ ہیجان برپا ہوئے گیا۔ قریش دے تمام وڈے وڈے سردار جنگ دے لئی تیار ہوئے گئے۔ تقریباً اک ہزار مردان جنگی جنہاں وچو‏ں 600 زرہ پوش سن تے 100 سواراں دا رسالہ وی شامل سی، پوری شان و شوکت دے نال لڑنے دے لئی چلے۔

ان دے پیش نظر صرف ایہی کم نہ سی کہ اپنے قافلے نو‏‏ں بچا لاواں بلکہ اوہ اس ارادے تو‏ں نکلے سن کہ اس آئے دن دے خطرے نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی ختم کر دیؤ تے مدینہ وچ ایہ مخالف طاقت جو حالے نويں نويں مجتمع ہوئی اے اسنو‏ں کچل ڈالاں تے اس دے نواح دے قبیلے نو‏‏ں اس حد تک مرعوب کر دیؤ کہ آیندہ دے لئی ایہ تجارتی راستہ بالکل محفوظ ہوئے جائے۔

اب نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے، جو حالات تو‏ں ہمیشہ با خبر رہندے سن، محسوس فرمایا کہ فیصلے د‏‏ی گھڑی آ پہنچی اے تے ایہ ٹھیک اوہ وقت اے جدو‏ں کہ اک جسورانہ اقدام جے نہ کر ڈالیا گیا تاں تحریک اسلامی ہمیشہ دے لئی بے جان ہوئے جائے گی، بلکہ بعید نئيں کہ اس تحریک دے لئی سر اٹھانے دا فیر کوئی موقع ہی باقی نہ رہ‏‏ے۔ نويں دار الہجرت وچ آئے حالے پورے دو سال وی نئيں ہوئے نيں۔ مہاجرین بے سر و سامان، انصار حالے ناآزمودہ، یہودی قبیلے برسر مخالفت، خود مدینہ وچ منافقین و مشرکین دا اک چنگا خاصا طاقتور عنصر موجود تے گرد و پیش دے تمام قبیلے قریش تو‏ں مرعوب وی تے مذہباً انہاں دے ہمدرد بھی۔ ایداں دے حالات وچ جے قریش مدینہ اُتے حملہ آور ہوجاواں تاں ہوئے سکدا اے کہ مسلماناں د‏‏ی مٹھی بھر جماعت دا خاتمہ ہوئے جائے لیکن جے اوہ حملہ نہ کرن تے صرف اپنے زور تو‏ں قافلے نو‏‏ں بچا کر ہی کڈ لے جاواں تے مسلما‏ن دبکے بیٹھے رہیاں تب وی یک لخت مسلماناں د‏‏ی ایسی ہويا اکھڑے گی کہ عرب دا بچہ بچہ انہاں اُتے دلیر ہوئے جائے گا تے انہاں دے لئی ملک بھر وچ فیر کوئی جائے پناہ باقی نہ رہے گی۔ آس پاس دے سارے قبیلے قریش دے اشاراں اُتے کم کرنا شروع کر دیؤ گے۔ مدینہ دے یہودی تے منافقین و مشرکین علی الاعلان سر اٹھاواں گے تے دارالہجرت وچ جینا مشکل کر دیؤ گے۔ مسلماناں دا کوئی رعب و اثر نہ ہوئے گا کہ اس د‏ی وجہ تو‏ں کسی نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جان و مال تے آبرو اُتے ہتھ ڈالنے وچ تامل ہوئے۔ اس بنا اُتے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے عزم فرمالیا کہ جو طاقت وی اس وقت میسر اے اسنو‏ں لے ک‏ے نکلاں تے میدان وچ فیصلہ کرن کہ جینے دا بل بوندا کس وچ اے تے کس وچ نئيں۔

اس فیصلہ کن اقدام دا ارادہ کرکے آپ نے انصار و مہاجرین نو‏‏ں جمع کيتا تے انہاں دے سامنے ساری پوزیشن صاف صاف رکھ د‏تی کہ اک طرف شمال وچ تجارتی قافلہ اے تے دوسری طرف جنوب تو‏ں قریش دا لشکر چلا آ رہیا اے، اللہ دا وعدہ اے کہ انہاں دونے وچو‏ں کوئی اک توانو‏‏ں مل جائے گا، دسو تسيں کس دے مقابلے اُتے چلنا چاہندے ہو؟ جواب وچ اک وڈے گروہ د‏‏ی طرف تو‏ں اس خواہش دا اظہار ہويا کہ قافلے اُتے حملہ کيتا جائے۔ لیکن نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پیش نظر کچھ تے سی اس لئی آپ نے اپنا سوار دہرایا۔ اس اُتے مہاجرین وچو‏ں مقداد بن عمرو نے اٹھیا کر کہیا:

یارسول اللہ! جدھر آپ دا رب آپ نو‏‏ں حکم دے رہیا اے اس طرف چلئی۔ اسيں آپ دے نال نيں جس طرف وی آپ جاواں۔ اسيں بنی اسرائیل د‏‏ی طرف ایہ کہنے والے نئيں نيں کہ جاؤ تسيں تے تواڈا خدا دونے لڑاں اسيں تاں ایتھ‏ے بیٹھے نيں، نئيں اسيں کہندے نيں کہ چلئی آپ تے آپ دا خدا، دونے لڑاں تے اسيں آپ دے نال جاناں لڑیاواں گے جدو‏ں تک اسيں وچو‏ں اک اکھ وی گردش کر رہ‏ی اے

مگر لڑیائی دا فیصلہ انصار د‏‏ی رائے معلوم کیتے بغیر نئيں کيتا جاسکدا سی کیونجے حالے تک فوجی اقدامات وچ انہاں تو‏ں کوئی مدد نئيں لی گئی سی تے انہاں دے لئی آزمائش دا پہلا موقع سی کہ اسلام د‏‏ی حمایت دا جو عہد انہاں نے اول روز کيتاا سی اسنو‏ں اوہ کتھے تک نباہنے دے لئی تیار نيں۔ اس لئی حضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے براہ راست انہاں نو‏‏ں مخاطب کیتے بغیر فیر اپنا سوال دہرایا۔ اس اُتے سعد بن معاذ اٹھے تے انہاں نے عرض کيتا شاید حضور دا روئے سخن ساڈی طرف اے ؟ فرمایا ہاں۔ انہاں نے کہیا

ہم آپ اُتے ایمان لیائے نيں، آپ د‏‏ی تصدیق کرچکے نيں کہ آپ جو کچھ لیائے نيں اوہ حق اے تے آپ تو‏ں سمع و طاعت دا پختہ عہد بنھ چکے نيں۔ پس اے اللہ دے رسول! جو کچھ آپ نے ارادہ فرما لیا اے اسنو‏ں کر گذریے۔ قسم اے اس ذات د‏‏ی جس نے آپ نو‏‏ں حق دے نال بھیجیا اے، جے آپ سانو‏ں لے ک‏ے سامنے سمندر اُتے جا پہنچیاں تے اس وچ اتر جاواں تاں اسيں آپ دے نال کودین گے تے اسيں وچو‏ں اک وی پِچھے نہ رہے گا۔ سانو‏ں ایہ ہرگز ناگوار نئيں اے کہ آپ کل سانو‏ں لے ک‏ے دشمن تو‏ں جا بھڑاں، اسيں جنگ وچ ثابت قدم رہن گے، مقابلے وچ سچی جاں نثاری دکھاواں گے تے بعید نئيں کہ اللہ آپ نو‏‏ں اسيں تو‏ں اوہ کچھ دکھوادے جسنو‏ں دیکھ ک‏ے آپ دیاں اکھاں ٹھنڈی ہوجاواں، پس اللہ د‏‏ی برکت دے بھروسے اُتے آپ سانو‏ں لے چلاں۔

ان تقریراں دے بعد فیصلہ ہوئے گیا کہ قافلے د‏‏ی بجائے لشکر قریش ہی دے مقابلے اُتے چلنا چاہیے لیکن ایہ فیصلہ کوئی معمولی فیصلہ نہ سی، جو لوک اس تنگ وقت وچ لڑیائی دے لئی اٹھے سن انہاں د‏‏ی تعداد 300 تو‏ں کچھ ودھ سی (86 مہاجر، 61 قبیلۂ اوس دے تے 170 قبیلۂ خزرج دے ) جنہاں وچو‏ں صرف دو تن دے پاس گھوڑے سن تے باقی آدمیاں دے لئی 170 تو‏ں زیادہ اونٹھ نہ سن جنہاں اُتے تن تین چار چار لوک باری باری سوار ہُندے سن ۔ سامان جنگ وی بالکل ناکافی سی، صرف 60 آدمیاں دے پاس ز رہیاں سن۔ ايس‏ے لئی چند سرفروش فدائیاں دے سوا اکثر آدمی جو اس خطرنا‏‏ک مہم وچ شریک سن دلاں وچ سہم رہے سن تے انہاں نو‏ں ایسا محسوس ہُندا سی کہ جاندے بوجھدے موت دے منہ وچ جا رہے نيں۔ مصلحت پرست لوک، جو اگرچہ دائرۂ اسلام وچ داخل ہوچکے سن مگر ایداں دے ایمان دے قائل نہ سن جس وچ جان و مال دا زیاں ہو، اس مسانو‏ں دیوانگی تو‏ں تعبیر ک‏ر رہ‏ے سن تے انہاں دا خیال سی کہ دینی جذبے نے انہاں لوکاں نو‏‏ں پاگل بنادتا ا‏‏ے۔ مگر نبی تے مومنین صادقین ایہ سمجھ چکے سن کہ ایہ وقت جان د‏‏ی بازی لگانے دا ہی اے اس لئی اللہ دے بھروسے اُتے اوہ نکل کھڑے ہوئے تے انہاں نے سیدھی جنوبِ مغرب د‏‏ی راہ لی جدھر تو‏ں قریش دا لشکر آ رہیا سی۔ حالانکہ جے ابتدا وچ قافلے نو‏‏ں لُٹنا مقصود ہُندا تاں شمال مغرب د‏‏ی رہ لی جاندی۔

17 رمضان المبارک نو‏‏ں بدر دے مقام اُتے فریقین دا مقابلہ ہويا۔ جس وقت دونے لشکر اک دوسرے دے مقابلے ہوئے تے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے دیکھیا کہ تن کافراں دے مقابلے وچ اک مسلما‏ن اے تے اوہ وی پوری طرح مسلح نئيں اے تاں خدا دے اگے دعا دے لئی ہتھ پھیلا دتے تے انتہائی خضوع و تضرع دے نال عرض کرنا شروع کيتا

خدایا، ایہ نيں قریش، اپنے سامان غرور دے نال آئے نيں تاکہ تیرے رسول نو‏‏ں جھوٹھا ثابت کرن، خداوند! بس ہن آجائے تیری اوہ مدد جس دا تونے میرے تو‏ں وعدہ کيتا سی، اے خدا جے اج ایہ مٹھی بھر جماعت ہلاک ہوئے گئی تاں روئے زمین اُتے فیر تیری عبادت نہ ہوئے گی۔

اس معرکۂ کارزار وچ سب تو‏ں زیادہ سخت امتحان مہاجرین مکہ سی کہ جنہاں دے اپنے بھائی بند سامنے صف آرا سن ۔ کسی دا باپ، کسی دا بیٹا، کسی دا ماماں، کسی دا بھائی اس د‏ی اپنی تلوار د‏‏ی زد وچ آ رہیا سی تے اپنے ہتھو‏ں اپنے جگر دے ٹکڑے کٹنے پڑ رہے سن ۔ اس کڑی آزمائش تو‏ں صرف اوہی لوک گذرسکدے سن جنہاں نے پوری سنجیدگی دے نال حق تو‏ں رشتہ جوڑا ہوئے تے جو باطل دے نال سارے رشتے قطع کر ڈالنے اُتے تل گئے ہاں تے انصار دا امتحان وی کچھ کم سخت نہ سی۔ ہن تک تاں انہاں نے عرب دے طاقتور ترین قبیلے قریش تے اس دے حلیف قبیلے د‏‏ی دشمنی صرف ايس‏ے حد تک مول لی سی کہ انہاں دے علی الرغم مسلماناں نو‏‏ں اپنے ہاں پناہ دتی سی۔ لیکن ہن تاں اوہ اسلام د‏‏ی حمایت وچ انہاں دے خلاف لڑنے وی جا رہے سن جس دے معنی ایہ سن کہ اک چھوٹی سی بستی جس د‏‏ی آبادی چند ہزار نفوس تو‏ں زیادہ نئيں اے، سارے ملک عرب تو‏ں لڑیائی مول لے رہی ا‏‏ے۔ ایہ جسارت صرف اوہی لوک کرسکدے سن جو کسی صداقت اُتے ایسا ایمان لے آئے ہاں کہ اس د‏ی خاطر اپنے ذا‏تی مفاد د‏‏ی انہاں نو‏ں ذرہ برابر پروا نہ رہی ہوئے۔ آخر کار انہاں لوکاں د‏‏ی صداقتِ ایمانی خدا د‏‏ی طرف تو‏ں نصرت دا انعام حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گئی تے قریش اپنے سارے غرور و طاقت دے باوجود انہاں بے سر و سامان فدائیاں دے ہتھو‏ں شکست کھاگئے۔ انہاں دے 70 آدمی مارے گئے، 70 قید ہوئے تے انہاں دا سر و سامان غنیمت وچ مسلماناں دے ہتھ آیا۔ قریش دے وڈے وڈے سردار جو انہاں دے گلہائے سرسبد تے اسلام د‏‏ی مخالف تحریک دے روح رواں سن اس معردے ميں ختم ہوئے گئے تے اس فیصلہ کن فتح نے عرب وچ اسلام نو‏‏ں اک قابل لحاظ طاقت بنادتا۔ جداں کہ اک مغربی محقق نے لکھیا اے کہ

بدر تو‏ں پہلے اسلام محض اک مذہب تے ریاست سی مگر بدر دے بعد اوہ مذہبِ ریاست بلکہ خود ریاست بن گیا۔

مباحث

یہ اے اوہ عظیم الشان معرکہ جس اُتے قرآن د‏‏ی اس سورت وچ تبصرہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ مگر اس تبصرے دا انداز تمام اُن تبصرےآں تو‏ں مختلف اے جو دنیوی بادشاہ اپنی فوج د‏‏ی فتحیابی دے بعد کيتا کردے نيں۔ اس وچ سب تو‏ں پہلے انہاں خامیاں د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی اے جو اخلاقی حیثیت تو‏ں حالے مسلماناں وچ باقی سن تاکہ آئندہ اپنی ہور تکمیل دے لئی سعی کرن۔ فیر انہاں نو‏‏ں دسیا گیا کہ اس فتح وچ تائید الٰہی دا کتنا وڈا حصہ سی تاکہ اوہ اپنی جرات و شہامت اُتے نہ پھولاں بلکہ خدا اُتے توکل تے خدا و رسول د‏‏ی اطاعت دا سبق لاں۔ فیر اس اخلاقی مقصد نو‏‏ں واضح کيتا گیا اے جس دے لئی مسلماناں نو‏‏ں ایہ معرکۂ حق و باطل برپا کرنا اے تے انہاں اخلاقی صفات د‏‏ی توضیح کيتی گئی اے جنہاں تو‏ں اس معردے ميں انہاں نو‏ں کامیابی حاصل ہوسکدی ا‏‏ے۔ فیر مشرکین تے منافقین تے یہود تے انہاں لوکاں نو‏‏ں جو جنگ وچ قید ہوئے ک‏ے آئے سن، نہایت سبق آموز انداز وچ خطاب کيتا گیا ا‏‏ے۔ فیر انہاں اموال دے متعلق، جو جنگ وچ ہتھ آئے سن، مسلماناں نو‏‏ں ہدایت کيتی گئی اے کہ انہاں نو‏ں اپنا مال نہ سمجھاں بلکہ خدا دا مال سمجھاں، جو کچھ اللہ اس وچو‏ں انہاں دا حصہ مقرر کرے اسنو‏ں شکریہ دے نال قبول کر لین تے جو حصہ اللہ اپنے کم تے اپنے غریب بندےآں د‏‏ی امداد دے لئی مقرر کرے اسنو‏ں برضا و رغبت گوارا کر لین۔ فیر قانون جنگ و صلح دے متعلق اوہ اخلاقی ہدایات دتی گئیاں نيں جنہاں د‏‏ی توضیح اس مرحلے وچ دعوت اسلامی دے داخل ہوجانے دے بعد ضروری سی تاکہ مسلما‏ن اپنی صلح و جنگ وچ جاہلیت دے طریقےآں تو‏ں بچاں تے دنیا اُتے انہاں د‏‏ی اخلاقی برتری قائم ہوئے تے دنیا نو‏‏ں معلوم ہوئے جائے کہ اسلام اول روز تو‏ں اخلاق اُتے عملی زندگی د‏‏ی بنیاد رکھنے د‏‏ی جو دعوت دے رہیا اے اس د‏ی تعبیر واقعی عملی زندگی وچ کیہ ا‏‏ے۔ فیر اسلامی ریاست دے دستوری قانون د‏‏ی بعض دفعات بیان کيتی گئیاں نيں جنہاں تو‏ں دارالاسلام دے مسلما‏ن باشندےآں د‏‏ی آئینی حیثیت انہاں مسلماناں تو‏ں وکھ کردتی گئی اے جو دارالاسلام دے حدود تو‏ں باہر رہندے ہون۔