رُس دیاں کیسپین مہماں

رس ویرانگی تے گارداردی ميں انہاں دے لمبے بحری جہاز، نکولس روئریچ د‏‏ی تحریر وچ ۔

رُس د‏‏ی کیسپین مہمات بحیرہ کیسپیئن دے ساحلاں اُتے 864 تے 1041 دے درمیان روس دے ذریعہ کیتے گئے فوجی چھاپے سن ، جنہاں وچ اج کل ایران ، داغستان تے آذربائیجان نيں ۔ ابتدائی طور اُتے ، نويں صدی وچ ایہ روس و یرگا وولگا تجارتی راستے وچ فر، شہد تے غلاماں د‏‏ی فروخت کردے ہوئے بیوپاریاں د‏‏ی طرح سفر کردے ہوئے سرکلینڈ وچ نمودار ہويا۔ پہلے چھوٹے پیمانے اُتے چھاپے نويں صدی دے آخر وچ تے نويں صدی دے اوائل وچ ہوئے سن ۔ رُس نے 913 وچ پہلی بار وڈے پیمانے اُتے مہم چلا‏ئی۔ 500 جہازاں اُتے پہنچ ک‏ے ، انہاں نے گرگان دے خطے وچ ، موجودہ ایران دے علاقے وچ تے ہور مغرب وچ ، گیلان تے مزندران وچ چھاپہ ماریا تے غلام تے سامان لے گئے۔ واپسی اُتے ، شمالی چھاپہ ماراں اُتے والگا ڈیلٹا وچ خزراں نے حملہ کيتا تے انہاں نو‏ں شکست دتی تے فرار ہونے والے افراد نو‏‏ں مقامی قبیلےآں نے وسط وولگا اُتے مار ڈالیا۔

943 وچ اپنی اگلی مہم دے دوران ، روس نے جدید جمہوریہ آذربائیجان وچ اران دا راجگڑھ ، بردع اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ رُس کئی مہینےآں تک اوتھ‏ے رہیا ، اس شہر دے بوہت سارے باشندےآں نو‏‏ں ہلاک تے کافی وڈی پرت مار حاصل کيتی۔ ایہ صرف رسول دے وچکار ہی فساد دا اک وبا ہی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اپنے سامان لے ک‏ے چلے گئے۔ کیف دے شہزادہ سویٹوسلاف نے اگلے حملے د‏‏ی کمان سنبھالی ، جس نے خزر ریاست نو‏‏ں 965 وچ تباہ کر دتا۔ سویتوسلاو د‏‏ی ماساں شمال - جنوب تجارتی رستےآں اُتے روس د‏‏ی گرفت نو‏‏ں قائم کيتا ، جس تو‏ں اس خطے د‏‏ی آبادی نو‏‏ں تبدیل کرنے وچ مدد ملی۔ چھاپےآں دا دورانیہ اس اسکینڈینیوین د‏‏ی آخری کوشش دے نال جاری رہیا جدو‏ں کیسپین بحر جانے والے راستے نو‏‏ں دوبارہ قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی سی جو 1041 وچ انگور دے ذریعے سفر کيتا گیا سی۔

پس منظر تے ابتدائی چھاپے

نقشہ جس وچ ورانجین دے وڈے تجارتی راستے دکھائے گئے نيں: وولگا تجارتی راستہ (سرخ رنگ وچ ) تے ورنگی تو‏ں یونانیاں تک (جامنی رنگ وچ ) تجارتی راستہ ۔ سنتری وچ دکھادی گئی اٹھويں – گیارہويں صدی دے ہور تجارتی راستے۔

رس پہلے بحر کیسپین تو‏ں متصل مسلم علاقےآں وچ جنگجوواں د‏‏ی بجائے تاجراں دے طور اُتے داخل ہويا۔ نويں صدی دے اوائل تک ، نورسمین شمال مغربی روس وچ آباد ہوئے گئے ، جتھ‏ے انہاں نے ولدکوف جھیل لاڈوگا وچ داخل ہونے تو‏ں 6 میل (9.7 کلومیٹر) جنوب وچ الدیگجا (سلاوی: لاڈوگا) دے ناں تو‏ں اک بستی قائم کيتی۔اوتھ‏ے تو‏ں ، انہاں نے ڈائیپر تجارتی راستے دے نال بازنطینی سلطنت تے وولگا تجارتی راستے اُتے بحیرہ کیسپین دے آس پاس د‏ی مسلم سرزمین دے نال تجارت شروع دی ۔ نو صدی دے آخر وچ ، ابن خوردبیح نے روس دے نچلے وولگا اُتے واقع بازاراں وچ خزراں تو‏ں سامان خریدنے تے انہاں نو‏ں کیسپیان شہراں دے بازاراں وچ فروخت کرنے د‏‏ی وضاحت کيتی۔ ایہ سوداگ‏‏ر فرس ، شہد تے غلام لیائے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ رس دے چھوٹے گروپ بغداد تک اونٹھاں اُتے چلے گئے تاکہ اپنا سامان فروخت کرن۔ انہاں دے یورپی غلاماں نے انہاں د‏‏ی ترجمانی کيتی۔

تھامس ایس نونن نے مشورہ دتا کہ رس 800 دے نال ہی بغداد پہنچ گیا۔ اس دلیل د‏‏ی حمایت سینٹ پیٹرزبرگ دے نیڑے پیٹر ہاف وچ 804–805 دے بعد ساسانی ، عرب تے عرب - ساسانی درہم سکےآں د‏‏ی تلاش تو‏ں ہوئی ا‏‏ے۔ ابن خردادبیہ دے بیان وچ ، رس نو‏‏ں "اک طرح د‏‏ی ثقلیبا" دے طور اُتے بیان کيتا گیا اے ، ایہ اصطلاح عام طور اُتے سلاوواں د‏‏ی طرف اشارہ کيتی جاندی اے تے نارمن مخالف علما نے اس حوالہ نو‏‏ں اسکینڈنیویاں د‏‏ی بجائے رس دے غلامی ہونے دے اشارے تو‏ں تعبیر کيتا ا‏‏ے۔ نارمنسٹ اسکالرز د‏‏ی ترجمانی وچ ، ثقلیبہ دا لفظ وسطی ، مشرقی تے شمال مشرقی یوروپ د‏‏ی تمام صاف ستھری ، گستاخ رنگ پیچیدہ آبادیاں اُتے وی کثرت تو‏ں استعمال ہُندا اے ، لہذا ابن خردادبیہ د‏‏ی بولی ایتھ‏ے مبہم ا‏‏ے۔

رس دا پہلا کیسپین حملہ چھاپہ دے وقت تبرستان دے حکمران حسن بن زید دے دور وچ 864 تے 884 دے درمیان ہويا سی ۔ روس بحر کیسپین وچ گیا تے اس نے اباسکن دے مشرقی ساحل اُتے ناکا‏م حملہ کيتا۔ ایہ چھاپہ شاید بہت چھوٹے پیمانے اُتے سی۔ دوسرا چھاپہ 909 یا 910 وچ ہويا تے ايس‏ے طرح اباسکن نو‏‏ں نشانہ بنایا گیا۔ پچھلے حملے د‏‏ی طرح ، ایہ مہم وی معمولی سی سی جس وچ صرف سولہ جہاز شامل سن ۔ تیسرا معمولی چھاپہ 911 یا 912 وچ ہويا۔

913 دا چھاپہ

نقشہ جس وچ بحیرہ کیسپین دے آس پاس ، نويں نصف تو‏ں وسط گیارہويں صدی دے وسط وچ رس دے وڈے چھاپےآں دے تھ‏‏اںو‏اں دکھائے جارہے ني‏‏‏‏ں۔ نیلی تاریخاں نے وڈے رس دے چھاپےآں د‏‏ی نشاندہی کيتی۔ جامنی خاکہ 913 کیسپین حملے تو‏ں متاثرہ علاقے د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ دکھادی گئی پولیسیٹیاں دے ناں صورتحال نو‏‏ں ظاہر کردے ني‏‏‏‏ں۔ 950۔

رس نے 913 وچ پہلے وڈے پیمانے اُتے چھاپہ مار کارروائی شروع کيتی۔ 500 جہازاں دا اک بیڑا خزراں دے ملک تو‏ں ہُندا ہويا بحیرہ بحر بحر دے جنوبی ساحلاں تک پہنچیا۔ خزاراں د‏‏ی سرزمین تو‏ں پرامن گزرگاہ دے حصول دے لئی ، روس نے خزاراں تو‏ں انہاں د‏‏ی نصف مال دا وعدہ کيتا۔ اوہ دریائے دیپیر نو‏‏ں بحیرہ اسود ، فیر بحیرہ احوج ، فیر دریائے ڈان دے دریائے خزر شہر سرکل تو‏ں گزریا تے فیر اک بندرگاہ دے ذریعہ وولگا پہنچے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بحیرہ بحیرہ بحیرہ بحیرہ د‏‏ی طرف گیا۔

روس نے اباسکو‏ن دے ارد گرد گورگن علاقے تے ايس‏ے طرح تبریزستان وچ حملہ کيتا ، جدو‏ں اوہ جا رہے سن ۔ بحر کیسپین دے جنوب مغربی حصے وچ جزیراں دے نیڑے لنگر انداز وچ بچھاندے ہی انہاں نو‏ں پِچھے ہٹانے د‏‏ی کوشش ناکا‏م ثابت ہوئی۔ تے فیر اوہ گھوم فیر کر تے اپنی مرضی تو‏ں چھاپے مارنے دے قابل ہوئے گئے۔ انہاں نے بحر دے پار باکو اُتے چھاپہ ماریا تے تن دن دے سفر دے فاصلے اُتے اندرون ملک داخل ہوئے ، تے ارنان ، تبریزستان ، بیلاگن تے شیروان دے علاقےآں نو‏‏ں پرت لیا۔ جتھ‏ے کدرے وی عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں غلام بنا‏تے ہوئے انہاں نے اپنی مرضی تو‏ں پرت لیا۔ انہاں دے غم و غصے د‏‏ی خبر انہاں تو‏ں پہلے ہی گئی سی جدو‏ں اوہ گھر د‏‏ی طرف جا رہے سن تے ، وولگا ڈیلٹا وچ ، روسیاں اُتے خزراں دے نال نال کچھ عیسائیاں نے بظاہر خزر حکمران د‏‏ی واقفیت تو‏ں حملہ کيتا۔ المسعودی دے مطابق ، فرار ہونے والے افراد نو‏‏ں برتاس تے والگا بلگرس نے ختم کر دتا۔

943 دا چھاپہ

پرائمری کرانکل دے مطابق ، دوسری وڈے پیمانے اُتے مہم د‏‏ی تریخ 943 اے ، جدو‏ں ایگور روس دے اعلیٰ رہنما سن ۔ 3 943 د‏‏ی مہم دے دوران ، روس نے قفقاز دے اندر گہرائی وچ دریائے کورا کی دریا نوردی دی، مزربان بن محمد د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی ، تے اران دے راجگڑھ بردع پر قبضہ ک‏ر ليا۔ روس نے مقامی لوکاں نو‏‏ں اپنی سرزمین دے اعتراف دے بدلے اپنے مذہب نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی اجازت دی۔ ایہ ممکن اے کہ روس دا ارادہ اوتھ‏ے مستقل طور اُتے آباد ہونا ا‏‏ے۔ ابن مسکویہ دے مطابق ، مقامی لوکاں نے روس دے خلاف ہدایت کيتی گئی پتھراؤ تے ہور زیادتیاں دے ذریعہ امن نو‏‏ں توڑ دتا ، جس نے اس دے بعد باشندےآں تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ شہر خالی کرن۔ اس الٹی میٹم نو‏‏ں مسترد کر دتا گیا تے روس نے لوکاں نو‏‏ں مارنا شروع کيتا تے بوہت سارے افراد نو‏‏ں تاوان دے بدلے روکنا شروع کيتا۔ ذبح نو‏‏ں مذاکرات دے لئی مختصر طور اُتے روک دتا گیا سی ، جو جلد ہی ٹُٹ گیا۔ روس کئی مہینےآں تک بردھا وچ رہیا ، اس نے ملحقہ علاقےآں نو‏‏ں پرتن دے اڈے دے طور اُتے استعمال کيتا تے کافی مال غنیمت کمایا۔

اس شہر نو‏‏ں صرف رس دے درمیان ہی پیچش دے پھیلنے تو‏ں بچایا گیا سی۔ ابن مسکویہ لکھدے نيں کہ رس "اس پھل وچ بہت زیادہ ملوث اے جس دے بے شمار قسماں ني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں انہاں وچ اک وبا پیدا ہوئے گئی۔ . . تے انہاں د‏‏ی تعداد کم ہونا شروع ہوئے گئی۔ " رس وچ وبائی بیماری تو‏ں حوصلہ افزائی کرکے ، مسلما‏ن اس شہر دے نیڑے پہنچے۔ گدھے اُتے سوار انہاں دے چیف ، رس نے ناکا‏م سیلی بنائی جس دے بعد انہاں نے 700 جنگجو کھوئے ، لیکن گھیرے تو‏ں بچ گئے تے بردہ قلعے وچ پِچھے ہٹ گئے ، جتھ‏ے انہاں نو‏ں مسلماناں نے گھیر لیا۔ بیماری تے محاصرے تو‏ں تنگ آک‏ے ، روس نے رات نو‏‏ں قلعے نو‏‏ں چھڈ دتا جس وچ انہاں نے اپنا محاصرہ قائم کيتا سی ، اپنی پیٹھ اُتے اپنے خزانے ، جواہرات تے عمدہ لباس ، لڑکے تے لڑکیاں اپنی مرضی دے مطابق سب کچھ لے لیا سی تے دریائے کورا دے لئی بنایا گیا سی ، جتھ‏ے اوہ جہاز جنہاں وچ انہاں نے اپنے گھر تو‏ں جاری کيتا سی اوہ اپنے عملہ دے نال تیار سن تے 300 روسی جنہاں د‏‏ی مدد ک‏ر رہ‏ے سن اوہ اپنے مال غنیمت دے کچھ حصےآں وچ مدد فراہ‏م کردے سن ۔ اس دے بعد مسلماناں نے روس د‏‏ی قبراں تو‏ں اوہ ہتھیار کڈے جو جنگجوواں دے نال ہی دفن ہوئے گئے سن ۔

جارج ورناڈسکی نے تجویز پیش د‏‏ی کہ اولیگ آف نوگوروڈ روس دا گدھا سوار چیف سی جس نے بردہھا اُتے حملہ کيتا۔ ورناڈسکی نے اولیگ د‏‏ی شناخت ہیلگو نال کیندی ، اوہ شخص جو شیچٹر لیٹر وچ مذکور ا‏‏ے۔ اس دستاویز دے مطابق ، ہیلگو کشتی دے ذریعہ فارس گیا سی تے 941 وچ قسطنطنیہ اُتے اک ناکا‏م حملے دے بعد اوتھ‏ے انتقال کر گیا۔ دوسری طرف ، لی گومیلیف ، روس دے رہنما (جداں عربی ذرائع وچ درج نيں) دے ناں د‏‏ی تصویر کشی کردے نيں ، ایہ قیاس کردے نيں کہ ایہ رہنما ورونجیائی صدر سویونیلڈ سی ، جس د‏‏ی دولت پرائمری کرانیکل وچ 945 دے تحت نوٹ کيتی گئی سی۔

خزاریہ د‏‏ی تباہی

سرکل وچ خضر قلعے دا مقام ، جسنو‏ں سویوٹوسلاف نے برخاست کيتا۔ 965۔ میخائل آرٹیمونوف دے ذریعہ 1930 د‏‏ی دہائی وچ کيتی گئی کھدائی د‏‏ی فضائی تصویر۔

خزاریہ تے رس دے وچکار تنازع د‏‏ی جڑاں دے بارے وچ ذرائع واضح نئيں نيں ، لہذا متعدد امکانات تجویز کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ رس د‏‏ی دلچسپی سی کہ وولگا تجارتی راستے اُتے موجود خزر د‏‏ی گرفت نو‏‏ں ختم کر دیؤ کیو‏ں کہ خضر والگا دے ذریعہ لے جانے والے سامان تو‏ں ڈیوٹی وصول کردے سن ۔ بزنطین اشتعال انگیزی نے وی بظاہر اک کردار ادا کيتا۔ رومن I لیکاپینس دے دور تک ، خزر بازنطینیاں دے حلیف سن ، جنہاں نے اپنی سلطنت دے یہودیاں نو‏‏ں ستایا سی۔

ہوسکدا اے کہ خزراں نے 943 دے چھاپے دے جواب وچ وولگا نو‏‏ں بند کرنے دے فیصلے تو‏ں وی حوصلہ افزائی د‏‏ی ہوئے۔ 950–960 دے آس پاس لکھے گئے خزر خط کتابت وچ ، خزر حکمران جوزف نے رس د‏‏ی مداخلت دے خلاف کیسپین خطے د‏‏ی مسلم سیاسیات دے محافظ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے کردار د‏‏ی اطلاع دی: "مینو‏ں انہاں دے نال جنگ کرنا اے [رس] ، کیونجے جے ميں دیندی تاں انہاں نو‏‏ں کسی وی موقع اُتے اوہ بغداد تک مسلماناں د‏‏ی پوری زمین نو‏‏ں ضائع کر دیؤ گے۔ پہلے از خزر فوج دے مسلم عناصر تے روس دے مارواڑ کرنے والےآں دے وچکار تصادم سی۔ ہوسکدا اے کہ 912 نے اس انتظام تے کھزریہ دے خلاف رس د‏‏ی دشمنی وچ تعاون کيتا ہوئے۔

965 وچ ، کیف دے سویتوسلاو اول نے آخر خزریا دے خلاف جنگ لڑی۔ اس نے اس مہم وچ اوغز تے پیچینیگ دے لشکراں نو‏‏ں ملازمت دتی ، شاید خزراں د‏‏ی اعلیٰ کیولری دا مقابلہ کرنے دے لئی۔ سویتوسلاو نے 965 دے آس پاس خزر شہر سرکل نو‏‏ں تباہ کيتا تے ممکنہ طور اُتے کریمیا وچ خزار شہر کیرچ نو‏‏ں لُٹیا (لیکن قبضہ نئيں کيتا)۔ اس دے نتیجے وچ (غالبا 968 یا 969 وچ )خزر راجگڑھ اتیل نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ اتیل دے اک زائرین نے سویتوسلاو د‏‏ی مہم دے فورا بعد ہی لکھیا: " روس نے حملہ کيتا تے انگور یا کشمش باقی نئيں رہیا ، نہ کہ شاخ اُتے اک پتی۔" ابن حوقل د‏‏ی رپورٹ جو واحد مصنف اے جس نے سیمندر د‏‏ی پرت مار د‏‏ی اطلاع دتی ، جس دے بعد روس "روم تے اندلس دے لئی روانہ ہوئے "۔

سویتوسلاو د‏‏ی ماساں خزاریہ د‏‏ی خوشحالی تے آزادی نو‏‏ں اچانک خاتمہ پہنچایا۔ خزر شاہی طاقت د‏‏ی تباہی نے کییوان روس دے لئی شمال مغربی تجارتی رستےآں نو‏‏ں بحر البحر تے بحیرہ اسود دے پار عبور کرنے د‏‏ی راہ ہموار کردتی ، ایہ راستے جو پہلے خزراں دے لئی آمدنی دا اک بہت وڈا ذریعہ سن ۔ ہور ایہ کہ سیوٹوسلاو د‏‏ی مہمات دے نتیجے وچ سلٹوو مایاکی سبھیاچار دے خطے وچ سلاو آباد کاری وچ اضافہ ہويا ، جس نے جنگل تے بیڑا دے درمیان عبوری علاقے د‏‏ی آبادی تے سبھیاچار نو‏‏ں بہت تبدیل کيتا۔

بعد وچ مہم

گپشلم رنسٹون انہاں اسکینڈری نیویاں د‏‏ی یاد دلاندا اے جو انگور دور سفر د‏‏ی مہم وچ ہلاک ہوئے سن ۔

987 وچ ، ڈربینٹ دے امیر ، میمن ، نے روس تو‏ں مقامی سرداراں دے خلاف اس د‏ی مدد کرنے نو‏‏ں کہیا۔ رس ، جنہاں وچو‏ں بیشتر پیشہ ور فوجی سن ، 18 جہازاں اُتے پہنچے۔ انہاں دے استقبال دے بارے وچ غیر یقینی ، انہاں نے صورت حال نو‏‏ں دوبارہ جوڑنے دے لئی صرف اک جہاز بھیجیا۔ جدو‏ں مقامی آبادی دے ذریعہ اس دے عملہ دا قتل عام کيتا گیا تاں ، روس نے مسقط شہر نو‏‏ں لُٹنا شروع کيتا۔ مئی 989ء وچ ، ايس‏ے میوون نے خبر دتی اے کہ کسی مقامی مبلغ نے اپنے رس دے ادیباں نو‏‏ں اسلام قبول کرنے یا موت دے لئی انہاں دے حوالے کرنے دے مطالبہ تو‏ں انکار کر دتا سی۔ اس دے بعد د‏‏ی جدوجہد وچ ، میمون نو‏‏ں شہر تو‏ں بھگا دتا گیا تے روس دے فوجیاں نو‏‏ں ہتھیار سُٹن اُتے مجبور کيتا گیا ، لیکن اوہ 992 وچ واپس آگیا۔

1030 وچ ، روس نے شیروان دے علاقے اُتے چھاپہ ماریا۔ تب گانجا دے حکمران نے بیلاگن وچ بغاوت نو‏‏ں دبانے وچ مدد دے لئی انہاں نو‏‏ں بہت زیادہ رقم ادا کيتی۔ اس دے بعد ، روسی گھر واپس آئے۔ اک ذریعے دے مطابق ، نومبر 1031 وچ روس پرت آیا ، لیکن باکو دے نیڑے اسنو‏ں شکست ہوئی تے ملک بدر کر دتا گیا۔ 1032 دے سال وچ شروان وچ روس دے اک ہور چھاپے نو‏‏ں دیکھیا گیا۔ انہاں وچ ایلن تے سیر شامل سن ۔ مقامی مسلماناں نے 1033 وچ روس نو‏‏ں شکست دتی۔ ایہ واضح نئيں اے کہ روس دے انہاں چھاپہ مار گروہاں دا گروہ کس تو‏ں سی۔ عالمجان پریتسک نے دسیا اے کہ اوہ تیریک مشرقی دے نیڑے اک اڈے تو‏ں باہر کم کردے سن تے اس دا اصل گھر تیموتارکان وچ سی۔ پریتساک نے ایہ وی قیاس کيتا کہ کیسپین طاس تو‏ں کم کرنے والے ، روس ، نے کچھ ہی دیر بعدخوارزم وچ اقتدار د‏‏ی جدوجہد وچ اوغوز د‏‏ی حمایت کيتی۔

1042 وچ انگوار دور مسافر نے 200 بحری جہازاں دے بیڑے (تقریبا– 15–20 ہزار افراد) دے نال فارس دے خلاف اک ناکا‏م وڈے وائکنگ حملے د‏‏ی قیادت کيتی۔

افسانوی کہانی ینگوارس ساگا وفرلا نے کیسپین وچ وائکنگز د‏‏ی آخری مہم د‏‏ی وضاحت کيتی اے ، جس د‏‏ی تریخ 1041 اے تے ایہ ممکنہ طور اُتے جارجیائی بازنطینی جنگ سسیریٹی تو‏ں منسلک اے جس وچ اک ہی وقت وچ اک ورانجیائی فوج نے حصہ لیا سی۔ کہانی وچ بہت زیادہ علامات تاریخی حقائق تو‏ں متصادم ني‏‏‏‏ں۔ اس مہم دا آغاز سویڈن تو‏ں انگویر نے دور سفر کيتا سی ، جو وولگا تو‏ں تھلے سرسینس (نرس وچ سرکلینڈ) د‏‏ی سرزمین وچ گیا سی۔ ایتھ‏ے چھبیس تو‏ں کم انگوار رن اسٹونز نئيں نيں ، انہاں وچو‏ں تئیس افراد سویڈن دے اپلینڈ دے جھیل ملرین علاقے وچ نيں ، سویڈش جنگجوواں دا حوالہ دیندے نيں جو سرزن سرزمین وچ اپنے سفر اُتے انگوار دے نال نکلے سن ، اک ایسی مہم جس دا مقصد شاید پرانے تجارتی رستےآں نو‏‏ں دوبارہ کھولنا ، ہن جدو‏ں کہ بلغار تے خزار ہن رکاوٹاں نئيں ثابت کردے ني‏‏‏‏ں۔ انگوار دے بھائی دے لئی پتھر اس گل کيتی نشان دہی کردا اے کہ اوہ سونے دے لئی مشرق وچ گیا سی لیکن اوہ سرزن سرزمین وچ مر گیا سی۔ اس دے بعد ، نورسیناں د‏‏ی طرف تو‏ں بالٹک تے کیسپین سمندراں دے درمیان راستہ دوبارہ کھولنے د‏‏ی کوئی کوشش نئيں کيت‏‏ی گئی۔

خاقانی 1173 یا 1174 وچ شیروان اُتے حملے دے بارے وچ دسدے ني‏‏‏‏ں۔ خاقانی نے اپنے عہدےآں اُتے حملہ آوراں دے ناں تو‏ں روس تے خزرس ، رس 'اور الانس ، رس' تے سیر دا ناں لیا۔ پیٹر گولڈن نے استدلال کيتا کہ خاقانی دے ذریعہ مذکورہ رس وولگا قزاق سن جو 73 جہازاں وچ آئے سن ۔ ییوجینی پختوموف تے ولادیمیر منورسکی دا خیال سی کہ ایہ حملہ دربان دے حکمران ، بیک-بارس بی نے شروع کيتا سی۔ مظفر۔ منورسکی دے مطابق ، "بیک بارز دا اقدام کییف تو‏ں آزاد سی تے اس نے مستقب‏‏ل وچ کازاککے اک پروٹو ٹائپ دے طور اُتے ، فری لینس (бродники) دے بینڈ استعمال کیتے ہون گے جو جنوب وچ گھوم رہے سن "۔ شرونشاہ اخسیتان اول ابن منوچہر سوم نے جارجیائی بادشاہ ، جارج سوم د‏‏ی طرف مدد تے مشترکہ فوج د‏‏ی طرف رجوع کيتا ، جس وچ مستقب‏‏ل دے بازنطینی شہنشاہ آندرونیکوس کومنینو وی شامل سن ، حملہ آوراں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے قلعہ شبران اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا۔ جارجیائی ذرائع نے خزاراں د‏‏ی گل کيتی اے ، لیکن اس واقعے دے سلسلے وچ رُس دا ذکر نئيں کيتا۔

ہور ویکھو

• رس د‏‏ی بازنطینی مہمات
• روس دے پیفلاگونیائی مہم
• انگوار دور سفر

حوالے

• آرٹیمونوف ، میخائل (1962)۔ استوریہ کھزار ۔ لینین گراڈ ، LCCN ۔ دوسرا ایڈیشن وی دیکھو (2002) سانچہ:آئی ایس بی این
• بارتھولڈ ، ڈبلیو (1996)۔ "کھزار"۔ انسائیکلوپیڈیا آف اسلام (برل آن لائن) ایڈز .: پی بیئر مین ، واں۔ بیانکوس ، سی ای بوس ورتھ ، ای وین ڈانزیل تے ڈبلیو پی ہینرچس۔ چمک
• برونسٹڈ ، جوہانس (1965)۔ وائکنگز (transl. از کلئی سکوف)۔ پینگوئن بوکس ، LCCN
• کرسچن ، ڈیوڈ (1999) روس ، منگولیا تے وسطی ایشیا د‏‏ی تریخ: اندرونی یوریشیا تو‏ں پہلے مسیحی تو‏ں منگول سلطنت تک (تاریخِ عالم ، جلد 1) ۔ بلیک ویل سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   0-631-20814-3
• ڈنلوپ ، ڈگلس مورٹن (2006) "بردھا۔" انسائیکلوپیڈیا آف اسلام (برل آن لائن) ایڈز .: پی بیئر مین ، واں۔ بیانکوس ، سی ای بوس ورتھ ، ای وین ڈانزیل تے ڈبلیو پی ہینرچس۔ چمک
• ڈنلوپ ، ڈگلس مورٹن (1954)۔ یہودی خزراں د‏‏ی تریخ۔ پرنسٹن یونیورسٹی پریس ، LCCN
• گولڈن ، PB (2006) "روس۔" انسائیکلوپیڈیا آف اسلام (برل آن لائن) ایڈز .: پی بیئر مین ، واں۔ بیانکوس ، سی ای بوس ورتھ ، ای وین ڈانزیل تے ڈبلیو پی ہینرچس۔ چمک
• لوگان ، ڈونلڈ ایف (1992)۔ تریخ وچ وائکنگز دوسری ایڈیٹ روٹالج سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   0-415-08396-6
• مائنسکی ، ولادیمیر (1945) ، "خاقانوی تے اینڈرونکس کومنینس"۔ اسکول آف اورینٹل اینڈ افریقی مطالعات دا بلیٹن ، لندن یونیورسٹی ، جلد۔ 11 ، نمبر 3: 550–578
• نونن ، سیمس شیب (1987–1991)۔ "روس / روس دے مرچنٹس پہلی بار کھزریہ تے بغداد تشریف لائے۔ آرکیوم یوریسی میڈی ایوی 7 ، پی پی.   213–219۔
• پلیٹینا ، سویتلیانا (1990) پولٹوسی ماسکو: نوکا ، سانچہ:آئی ایس بی این
• ورناڈسکی ، جارج (1959) روس د‏‏ی اصل ۔ آکسفورڈ ، کلیرنڈن پریس ، LCCN
• زکرمین ، کانسٹیٹائن (1995) "خزر دے یہودیت وچ تبدیلی تے تریخ اولیگ تے ایگور دے بادشاہاں د‏‏ی توضیح د‏‏ی تریخ نو‏ں۔" ریویو ڈیس Études بزنطینز 53 : 237–270۔