غزوہ حنین

غزوہ حنین
سلسلۂ محارب: رسول خدا(ص) دے غزوات
فائل:حنین.png
تاریخ مقام مکہ محل وقوع مکہ تو‏ں مشرق دی جانب 26 کلومیٹر دی جانب نتیجہ مسلماناں دی فتح تے مشرکین دا فرار سبب فتح مکہ دے بعد قبیلہ ہوازن تے قبیلہ ثقیف دے اشراف نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ممکنہ حملے دے پیش نظر، پیشگی جنگ شروع کرنے دا فیصلہ کیتا۔ ملک حجاز
فریقین
مسلمین	ہوازن تے ثقیف دے دو مشرک قبائل
قائدین
حضرت محمد(ص)	مالک بن عوف
نقصانات
نامعلوم تعداد وچ مسلمین شہید	بنو مالک تے دوسرے قبائل دے 70 تو‏ں ودھ مشرکین ہلاک
اس جنگ وچ مشرکین دی عورتاں تے بچےآں سمیت 6000 تو‏ں ودھ افراد گرفتار ہوئے؛ تے مسلماناں نو‏‏ں ملنے والے غنائم 24000 اونٹھاں، 40000 بھیڑ بکریاں تے تے 4000 اوقیہ (= 160000 درہم) چاندی مشتمل سن ۔

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

غزوہ حُنَین، رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے غزوات وچو‏ں اک اے جو سنہ 8 ہجری / 630 عیسوی وچ فتح مکہ دے بعد واقع ہويا۔ اس جنگ وچ مسلما‏ن سپاہیاں دی قیادت رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمائی۔ ایہ جنگ طائف وچ سکونت پذیر دو قبیلے، ہوازن تے ثقیف دے حملے دے خلاف لڑی گئی کیونکہ انہاں دو مشرک قبائل نے فتح مکہ دے بعد آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی طرف تو‏ں عسکری مہم دے خوف تو‏ں حفظ ما تقدم دے طور اُتے مسلماناں اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا سی ۔ جنگ دے آغاز وچ مشرکین دے شبخون تے جنگ وچ تازہ مسلمانوس دی شرکت کيتی بنا پر، سپاہ اسلام متزلزل سی ایتھ‏ے تک کہ جنگ احد دی مانند ایتھ‏ے وی رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدی جان نو‏‏ں خطرہ لاحق ہويا؛ اُتے آخرکار مسلماناں نے فتح حاصل کيتی تے بہت سا مال غنیمت حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے۔

فائل:منطقه حنین.jpg

منطقۂ حنین دا نقشہ

غزوہ حنین دا وقت تے اس دے نام

اس جنگ دی تاریخ دے بارے وچ مروی اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے بروز جمعہ، بعد از 20 رمضان سنہ 8 ہجری نو‏‏ں مکہ فتح کرلیا؛ 15 دن تک مکہ وچ رہے تے بروز شنبہ بتاریخ 6 شوال مکہ دے شمال مشرق وچ واقع منطقۂ حنین دی جانب عزیمت فرمائی۔۔۔

قرآن کریم نے اس جنگ نو‏‏ں یوم حنین دا عنوان دتا اے ۔ تے اس دے دوسرے نام "وقعۃُ حنین"، "غزوۃ حنین"، "غزوۃ ہوازِن"۔ تے "وقعۃ ہوازن" نيں۔

جنگ دا سبب

اس جنگ دا سبب ایہ سی کہ فتح مکہ دے بعد قبیلہ ہوازن تے قبیلہ ثقیف دے اشراف نے اپنے خلاف رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے ممکنہ اقدام دے پیش نظر حفظ ماتقدم دے طور اُتے پیشگی جنگ آغاز کرنے دا منصوبہ بنایا۔۔ اک روایت ایہ وی اے کہ فتح مکہ دی غرض تو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی عزيمت دی خبر پاکر ہوازن تے ثقیف دے قبائل نے اس خیال تو‏ں جنگی تیاریاں دا آغاز کیتا سی کہ شاید آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم انہاں قبائل اُتے حملہ آور ہونا چاہندے نيں تے فتح مکہ دے بعد حنین وچ جمع ہوکر جنگی پڑاؤ دا اہتمام کیتا تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال جنگ دا فیصلہ کیتا۔

غزوہ حنین دے واقعات

جنگ تو‏ں قبل مشرکین دے اقدامات

"نصر"، "جُشَم"، "سعد بن بَکر" ہور بنو ہلال دے اک گروہ سمیت ہوازن دے اکثر ذیلی قبائل مالک بن عوف نصری دی سرکردگی وچ اکٹھے ہوئے لیکن "کعب"، "کلاب" تے "بنو نمیر" سمیت ہوازن دے نامی گرامی قبائل اس اجتماع وچ حاضر نہيں سن ۔ ادھر ثقیف دے تمام قبائل قارب بن اسود تے ذوالخمار سبیع بن حارث تے اس دے بھائی احمر بن حارث (جنہاں دا تعلق بنو مالک تو‏ں سی ) دی سرکردگی وچ انہاں تو‏ں جاملے۔۔۔

جب مالک بن عوف نے پیغمبر خدا(ص) تو‏ں لڑنے دی غرض تو‏ں روانہ ہونے دا ارادہ کیتا، تو اوہ اپنا مال و متاع تے عورتاں تے بچے وی نال لے گیا تاکہ اس دے زیر قیادت افراد جانفشانی تو‏ں لڑاں۔ جدو‏ں اوہ اوطاس نامی سخت تے ہموار زمین وچ پہنچیا تو دُرَید بن صِمَّہ نامی جشمی مرد ـ جو تجربہ کار تے صاحب رائے شخص سی ـ نے کہیا: جے ایہ جنگ سربلندی دا سبب ہُندی تو کعب تے کلاب دے شجاع تے دلیر افراد اس وچ شرکت دے لئے آندے۔ درید نے مالک بن عوف نو‏‏ں نصیحت کيتی کہ صرف مرداں نو‏‏ں لے ک‏ے جنگ وچ شرکت کرے کیونکہ جے اس صورت وچ جنگ نو‏‏ں جیت جاؤگے تو دوسرے لوگ وی تساں تو‏ں آ ملیاں گے تے جے ہار جاؤگے تو عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچے گا؛ مگر مالک بن عوف نے تکبر تے غرور دی وجہ تو‏ں، اس شخص دی گل نو‏‏ں توجہ نئيں دی تے اوہدی تذلیل کردت‏ی۔

اوطاس وچ انہاں نو‏ں ہر طرف تو‏ں کمک پہنچنے لگی۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنو‏‏ں ایہ خبر ملی تو آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عبداللہ بن ابی حَدْرَد اَسْلَمی نو‏‏ں روانہ کیتا کہ بھیس بدل کر دشمن دے پڑاؤ وچ داخل ہو تے اوتھ‏ے تو‏ں معلومات حاصل کرے۔

جنگ تو‏ں قبل رسول اللہ(ص) دے اقدامات

ابن اسحق امام باقر(ع) تو‏ں روایت کردے نيں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ہوازن تو‏ں لڑنے دے لئے نکلنے دا فیصلہ کیتا تو آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے صفوان بن امیہ تو‏ں ـ (جو حالے تک مشرک سی ) ـ دے پاس کچھ آدمی روانہ کيتے تے اس تو‏ں کچھ ہتھیار تے زرہیاں بطور عاریۂ مضمونہ (= اس ضمانت دے نال کہ امانت نو‏‏ں عینا لوٹائاں گے) دے لئے کہیا۔ صفوان نے قبول کیتا تے 100 زرہیاں مسلماناں نو‏‏ں بطور عاریہ دے دتیاں۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے فتح مکہ وچ شریک 10000 مجاہدین تے مکہ دے 2000 نو مسلماں نو‏‏ں لے ک‏ے ہوازن دی جنگ دے لئے مکہ تو‏ں عزیمت فرمائی۔۔

بعض مکی صرف ایہ دیکھنا چاہندے سن کہ اس جنگ وچ کامیابی کس نو‏‏ں حاصل ہُندی اے تا کہ کچھ غنیمت حاصل کرے؛ تے حتی کہ انہاں دے لئے ایہ گل کچھ زیادہ ناپسندیدہ نئيں سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمتے مسلمین اس جنگ وچ شکست کھا لاں۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمتے مسلمین تے قریشی مرد ـ جنہاں وچو‏ں بعض حالے تک مشرک سن ـ بروز سہ شنبہ (= منگل وار) بتاریخ 10 شوال سنہ 8 ہجری ـ حنین پہنچے۔۔

فریقین دی صف آرائی

مالک بن عوف نے تن افراد نو‏‏ں مسلماناں دے بارے وچ معلومات حاصل کرنے دے لئے بھجوایا۔ ایہ افراد سپاہ اسلام نو‏‏ں نزدیک تو‏ں دیکھیا تو مرعوب ہوکر لوٹے۔ اس دے باوجود مالک بن عوف نے رات دے وقت مسلماناں اُتے شبخون مارنے دے لئے اپنے افراد نو‏‏ں حنین وچ تعینات کیتا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے وی صبح سویرے اپنی سپاہ دی صفاں نو‏‏ں منظم کیتا تے پرچمداراں نو‏‏ں پرچم عطا کيتے۔۔

مسلماناں دے علمدار

مہاجرین دا پرچم علی(ع) کو، خزرج دا پرچم حباب بن منذر (اک تے روایت دے مطابق سعد بن عبادہ) کو، تے اوس دا پرچم اسید بن حضیر نو‏‏ں عطا ہويا۔ قبیلۂ خزرج تے قبیلۂ اوس تے دوسرے عرب قبائل دے ذیلی قبائل نو‏‏ں وی الگ الگ پرچم دیئے گئے۔۔

غزہ دے واقعات

جنگ دا آغاز

فائل:مسجد جعرانه.jpg

مسجد جعرانہ جو حنین وچ تقسیم غنائم دے مقام اُتے تعمیر کيتی گئی اے

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے جنگی لباس زیب تن کردے اپنی سپاہ دی صفاں دا معائنہ کیتا تے مجاہدین نو‏‏ں جنگ تے صبر و استقامت دی تلقین فرمائی تے انہاں نو‏ں فتح دی نوید سنائی؛ تے بعدازاں صبح دی تاریکی وچ مسلماناں دے ہمراہ درہ حنین تو‏ں نیچے اترے۔۔

ہوازن تے ثقیف دے مشرکین ـ جو درے دے شگافاں تے اطراف وچ گھات لگائے بیٹھے سن ـ اچانک مسلماناں اُتے حملہ آور ہوئے۔ بنو سُلَیم دے گھڑ سوار، انہاں دے بعد مکی تے دوسرے لوگ منتشر ہوکر فرار ہوگئے؛ بھاگنے والے پیچھے مڑ کر نئيں دیکھدے سن ۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلماپنی سپاہ تو‏ں فرمارہے سن کہ "میری طرف آؤ، وچ محمد رسول خدا ابن عبداللہ ابن عبدالمطلب ہاں وچ پیغمبر ہاں تے جھوٹا نئيں ہاں"۔

رسول اللہ(ص) دے یار و یتے

تاریخی مآخذ وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال پامردی تو‏ں لڑنے تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا دفاع کرنے والےآں دی تعداد دے سلسلے وچ اختلاف پایا جاندا اے ؛ بعض دا کہنا اے اوہ چار افراد سن : علی(ع)، عباس بن عبد المطلب تے ابوسفیان بن حارث بن عبد المطلب ـ جو بنو ہاشم وچو‏ں سن تے ابن مسعود۔۔

دوسری روایت دے مطابق رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے گرد پروانہ وار لڑنے والےآں وچ 9 ہاشمی یعنی: علی بن أبی طالب، عباس بن عبد المطلب، حارث بن ابی طالب دے تن بیٹے ابو سفیان، نوفل تے ربیعہ، ابو لہب دے دو بیٹے عتبہ تے معتب، فضل بن عباس، عبداللہ بن زبیر بن حارث تے اک غیر ہاشمی یعنی: ام ایمن دا بیٹا ایمن، شامل سن ۔۔

فرار ہونے والے افراد

بعض مآخذ وچ فرار ہونے والےآں دی تعداد 300 بتائی گئی ا‏‏ے۔ طلقاء یعنی اہل مکہ دے بھاگنے والے افراد وچ شامل ابو سفیان بن حرب تے کلدہ بن حنبل ہور شیبہ بن عثمان بن ابی طلحہ ـ جس دا باپ غزوہ احد وچ مارا گیا سی ـ نے اسلام تے مسلماناں دی نسبت اپنی پرانی عداوت اک بار پھر ظاہر کردے دکھادی؛ حتی کہ مؤخر الذکر شیبہ بن عثمان نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے قتل دا ارادہ کیتا لیکن ناکم رہیا۔

علی(ع) دی جانفشانی

اسلام دی دوسری جنگاں دی طرح اس جنگ وچ وی حضرت علی(ع) سب تو‏ں زیادہ بہادر تے طاقتور ثابت ہوئے۔ آپ(ع) نے حملہ کردے دشمن دے پرچمدار نو‏‏ں ہلاک کر ڈالا جس دے بعد مشرکین نے راہ فرار اختیار کيتی تے منتشر ہوئے۔۔ اک روایت دے مطابق علی(ع) نے 40 مشرکاں نو‏‏ں ہلاک کردتا۔۔

مسلماناں دا غرور، تے غیبی امداد

قرآن کریم نے وی مسلماناں دے غرور، پسپائی تے اللہ دی غیبی امداد دی طرف اشارہ فرمایا اے:

لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنكُمْ شَيْئاً وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُم مُّدْبِرِينَ (25) ثُمَّ أَنَزلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنزَلَ جُنُوداً لَّمْ تَرَوْهَا وَعذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ (26)(ترجمہ: اللہ نے تواڈی مدد کیندی اے بوہت سارے مقامات اُتے تے حنین دے دن جدو‏ں کہ تواڈی کثرت تعداد نے تمنيں غرور پیدا کر دتا تو اس نے تمنيں کچھ فائدہ نہ دتا تے تساں اُتے زمین اپنی وسعت دے نال تنگ ہو گئی، پھر تساں پیٹھ پھرا دے پسپا ہوئے (25) پھر اللہ نے اپنی طرف دا سکون و اطمینان اتارا اپنے پیغمبر تے (سچے) ایمان والےآں اُتے تے ایسی فوجاں اتاراں جنہاں نو‏ں تساں نے دیکھیا نئيں تے سزا دی انہاں نو‏ں جنہاں نے کفر کیتا تے ایہی سزا ہُندی اے کافراں دی (26))

احادیث وچ وی اس گل اُتے تصریح ہوئی اے کہ روز حنین اللہ دے مامور فرشتے مسلماناں دی امداد دے لئے اترے تے انہاں دے نال مل کر دشمن نو‏‏ں شکست دینے وچ کردار ادا کیتا؛ ہور ایہ وی روایت اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے مٹھی بھر خاک اٹھا کر دشمن دی طرف پھینک دی تے فرمایا: "وہ کامیاب نہ ہاں"، تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اس اقدام وی دشمن دی شکست وچ اہ‏م کردار ادا کیتا۔۔

غزوہ دے بعد رونما ہونے والے واقعات

جنگ دے بعد مشرکین دا انجام

مشرکین مالک بن عوف دے نال طائف چلے گئے۔ بعض دوسرےآں نے اوطاس وچ پڑاؤ ڈالا تے بعض ہور ـ منجملہ ثقیف تو‏ں تعلق رکھنے والے ابن وُغِیرَہ ـ نخلہ پہنچ گئے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اک گروہ نو‏‏ں نخلہ دی طرف بھاگنے والے مشرکین دی سرکوبی دے لئے تے ابو عامر اشعری نو‏‏ں اوطاس وچ پڑاؤ ڈالنے والے مشرکین دی سرکوبی دے لئے روانہ کیتا۔ ابو عامر اس جنگ وچ شہید ہوگئے تے انہاں دے چچا زاد بھائی ابو موسی اشعری نے مشرکین دے نال جنگ جاری رکھی تے انہاں نو‏ں شکست تو‏ں دوچار کیتا۔

اس جنگ وچ بعض مشرکین نو‏‏ں قید کرلیا گیا جنہاں وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدی رضاعی بہن شَیما بنت حارث بن عبد العُزّی، وی شامل سن۔ قیدیاں نو‏‏ں رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ لیایا گیا تو آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے شیما دا بہت احترام کیتا تے انہاں دی خواہش اُتے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں نو‏ں انہاں دی قوم دے پاس پلٹا دتا۔ منقول اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے نال شیما دی گل چیت تے ہوازن دے قیدیاں دے سلسلے وچ انہاں دی شفاعت ہی قیدیاں دی رہائی دا سبب ہوئی۔

جنگ دے بعد مسلمین دے اقدامات

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے جنگ دے بعد اجازت دے دی کہ جس مسلما‏ن نے اک مشرک نو‏‏ں مارا ہو اس دے جنگی لباس تے ہتھیار (= سَلَب) نو‏‏ں بطور غنیمت اپنے لئے اٹھائے۔ بعدازاں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے غنائم تے قیدیاں نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے پاس اکٹھا کرلیا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ قیدیاں تے غنائم نو‏‏ں درہ حنین دے شمال مشرق وچ واقع علاقے "جِعْرانہ" وچ منتقل کردے اوتھے رکھیا جائے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اس جنگ دے بعد، بروز پنج شنبہ، بتاریخ ذوالقعدہ سنہ 8 ہجری نو‏‏ں جعرانہ تشریف فرمائے۔

قیدیاں دی رہائی

جعرانہ وچ ہوازن دا وفد رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا تے قیدیاں دے نال آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے رضاعی رشتے دا واسطہ دے کر انہاں دی رہائی دی درخواست کيتی۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے قیدیاں وچ اپنے تے بنو عبد المطلب دا حصہ انہاں نو‏ں بخش دتا، مہاجرین تے انصار نے وی اپنا حصہ بخش دتا تے انہاں نو‏ں رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے سپرد کیتا۔ بعض افراد نے ابتداء وچ اپنے حصے دے قیدی بخشنے تو‏ں انکار کیتا لیکن بعد وچ انہاں نو‏ں رہیا کردتا۔

تقسیم غنائم

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مال غنیمت تقسیم کردے ہوئے ابتداء وچ قریش دے اشراف تے عرب قبائل نو‏‏ں انہاں دا حصہ دتا تا کہ (مؤلفۃ قلوبہم) دے تحت انہاں نو‏ں اسلام دی طرف مائل کردتیاں بعدازاں ابو سفیان جیساں نو‏‏ں 100 اونٹھ تے بعض نو‏‏ں 50 یا 40 اونٹھ دیئے۔ بعد ازاں حکم دتا کہ مردم شماری دی جائے تے ہر فرد نو‏‏ں کچھ حصہ عطا کیتا۔ انصار دے اک گروہ نے طعن و اعتراض دا آغاز کیتا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمانصار تو‏ں خطاب کیتا تے انہاں نو‏ں راضی کردتا تے انہاں دے حق وچ دعا فرمائی۔

مدینہ واپسی دا سفر

رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جعرانہ وچ 13 راتاں تک قیام دے بعد چہار شنبہ دی شب بتاریخ 18 ذوالقعدہ، عمرہ بجا لیایا تے پنج شنبہ دے روز مدینہ واپس آئے۔

متعلقہ مضامین

• غزوہ فتح مکہ
• غزوہ طائف

حوالے

منابع

• ابن ابی شیبہ، المصنَّف فی الاحادیث و الآثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت 1409ہ‍ /1989ع
• ابن حزم الأندلسي، علي بن أحمد بن سعيد (384 - 456 ہ‍)، جوامع السيرۃ وخمس رسائل أخری، تحقيق: إحسان عباس وناصر الدين الأسد، دار المعارف ـ مصر۔ 1950ع
• ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، 1968ع
• ابن ہشام، السیرۃالنبویۃ، چاپ مصطفیٰ سقا، ابراہیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا۔
• البلاذري، أحمد بن يحيی بن جابر، جمل من أنساب الأشراف، المحقق: سہيل زكار - رياض زركلي، دار الفكر للطباعۃ والنشر ۔ بيروت ۔ لبنان، الطبعۃ الاولی ـ 1417ہ‍ / 1996ع
• الذہبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاہیر و الاعلام، المغازی، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1407ہ‍ / 1987ع
• الصالحي الشامي، محمد بن یوسف، سبل الہدی و الرشاد فی سیرۃ خیرالعباد، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، 1414ہ‍ /1993ع
• طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الہدی، قم، 1417ہ
• الطبري، محمد بن جریر، تاریخ الطبري، بیروت، بی‌نا۔
• مسعودی، علی بن حسین، التنبیہ والاشراف، ترجمہ ابوالقاسم پایندہ، تہران، انتشارات علمی و فرہنگی، 1365۔
• نویری، احمدبن عبدالوہاب، نہایۃالارب فی فنون الادب، قاہرہ، 1923ـ1990ع
• الواقدي، محمد بن عمر، كتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966، چاپ افست قاہرہ، بی‌تا۔
• اليعقوبي، أحمد بن أبي يعقوب بن جعفر، تاريخ اليعقوبي، مؤسسہ ونشر فرہنگ اہل بيت (ع) - قم / دار صادر بيروت 1379ہ‍ / 1960 ع

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ: دانشنامہ جہان اسلام۔

پچھلا غزوہ: فتح مکہ

رسول خدا(ص) دے غزوات غزوہ حنین

اگلا غزوہ: غزوہ طائف