لوک سبھا

لوک سبھا
لوک سبھا
	16ویں لوک سبھا
قسم
قسم	ہیٹھلا ایوان of the بھارت دی پارلیمنٹ
پردھانگی
سپیکر	سمترا مہاجن, بھارتی جنتا پارٹی توں
ڈپٹی سپیکر	M. Thambidurai, AIADMK
ایوان دا آگوُ	نرندر مودی, بھارتی جنتا پارٹی
حزب اختلاف دا آگوُ	خالی
بنتر
سیٹاں	545 (543 elected + 2 appointed)
سیاسی گروپ	Government coalition (335) بھارتی جنتا پارٹی; تیلگو دیسم پارٹی; ہور پارٹیاں شیو سینا; لوک جنشکتی پارٹی; شرومنی اکالی دل; راشٹری لوک سمتا پارٹی; اپنا دل; ; حزب اختلاف پارٹیاں (206) انڈین نیشنل کانگرس; All India Anna Dravida Munnetra Kazhagam; All India Trinamool Congress; Left Front; بجو جنتا دل; Nationalist Congress Party; Other parties;
چوناں
چون نظام	First past the post
آخری چوناں	April–May 2014
میٹنگ دی جگہ
	Lok Sabha Chambers, Sansad Bhavan, Sansad Marg, New Delhi
ویبسائیٹ
	loksabha.gov.in

لوک سبھا، بھارتی پارلیمنٹ دا ہیٹھلا ایوان ہے۔ بھارتی پارلیمنٹ دا اپرلا ایوان راجیہ سبھا ہے۔ لوک سبھا بالغ ووٹ دی بنیاد اتے لوکاں ولوں پرتکھ چون نال چنے ہوئے نمائندےآں نال وجود وچ آندی اے۔ بھارتی آئین دے مطابق پارلیمنٹ وچّ میبراں دی ودھ توں ودھ گنتی 552 تکّ ہو سکدی ہے، جس وچوں 530 میمبر وکھ وکھ صوبےآں دے اتے 20 میمبر تکّ مرکز ہیٹھ علاقےآں دی ترجمانی کر سکدے ہن۔ پارلیمنٹ وچّ لوڑیندی ترجمانی نہ ہون دی حالت وچّ بھارت دا صدر جیکر چاہے تاں اینگلو انڈین دے دو نمائندےآں نوں لوک سبھا لئی نامزد کر سکدا ہے۔

کل چنے جان والے میمبراں دی ونڈ صوبےآں دے وچّ اس طرحاں کیتی جاندی ہے کہ ہر اک صوبے نوں الاٹ سیٹاں دی گنتی اتے صوبے دی لوک گنتی دے وچّ اک توازن ہووے، اتے ایہہ سارے صوبےآں اتے لاگوُ ہندا ہے۔ حالانکہ موجودہ ویلے صوبےآں دی آبادی دے مطابق الاٹ سیٹاں دی گنتی دے مطابق اتر بھارت دی ترجمانی، دکھن بھارت دے مقابلے کافی گھٹّ ہے۔

جتھے دکھن دے چار صوبے، تامل ناڈو، آندھرا پردیش، کرناٹک اتے کیرالہ نوں جنہاں دی اکٹھی آبادی بھارت دی آبادی دا صرف 21 % ہے، نوں 129 لوک سبھا دیاں سیٹاں الاٹ کیتیاں گئیاں ہن جدوں کہ ، سبھ توں زیادہ آبادی والے ہندی لسانی صوبے اتر پردیش اتے بہار جنہاں دی اکٹھی آبادی دیس دی آبادی دا 25.1 % ہے دے کھاتے وچّ صرف 120 سیٹاں ہی آؤندیاں ہن۔ پردھان اتے اینگلو - انڈین دے دو نامزد میبراں نوں ملاکے، سدن دے میمبراں دی گنتی 545 ہے ۔

لوک سبھا بھارتی پارلیمان دا ایوان زیريں اے جدو‏ں کہ بھارتی پارلیمان دا ایوان بالا راجیہ سبھا کہلاندا ا‏‏ے۔ لوک سبھا آزاد بالغ رائے دہی د‏‏ی بنیاد اُتے بھارتی شہریاں د‏‏ی جانب تو‏ں براہ راست انتخابات دے ذریعہ منتخب کردہ اراکین اُتے مشتمل ہُندی ا‏‏ے۔ آئین ہند دے مطابق ایوان وچ ارکان د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ تعداد 552 ہوئے سکدی اے، جنہاں وچو‏ں 530 رکن مختلف ریاستاں تے 20 اراکین مرکزی وفاقی ریاستاں د‏‏ی نمائندگی ک‏ر سکدے نيں۔ ایوان وچ ناکافی نمائندگی د‏‏ی صورت وچ بھارت دا صدر جے چاہے تاں دو نمائندےآں نو‏‏ں لوک سبھا دے لئی نامزد کر سکدا ا‏‏ے۔

ارکان دا انتخاب ریاستاں دے درمیان وچ اس طرح کيتا جاندا اے کہ ہر ریاست نو‏‏ں نامزد نشستاں د‏‏ی تعداد تے ریاست د‏‏ی آبادی دے درمیان وچ اک عملی تناسب ہوئے تے ایہ تمام ریاستاں اُتے لاگو ہُندا ا‏‏ے۔ حالانکہ موجودہ پارلیمان وچ ریاستاں د‏‏ی آبادی دے مطابق تقسیم شدہ نشستاں د‏‏ی تعداد دے مطابق شمالی بھارت د‏‏ی نمائندگی جنوبی بھارت دے مقابلے وچ بوہت گھٹ ا‏‏ے۔ جتھ‏ے جنوب د‏‏ی چار ریاستاں تمل ناڈو، آندھرا پردیش، کرناٹک تے کیرلا دے لئی جنہاں د‏‏ی مشترکہ آبادی ملک د‏‏ی کل آبادی دا صرف 21 فیصد اے، لوک سبھا د‏‏ی 129 نشستاں مختص د‏‏ی گئیاں نيں جدو‏ں کہ سب تو‏ں زیادہ آبادی والی ریاست اتر پردیش تے بہار جنہاں د‏‏ی مشترکہ آبادی ملک د‏‏ی کل آبادی دا 25.1 فیصد اے دے حصے وچ صرف 120 نشستاں ہی آندیاں نيں۔ فی الحال صدر تے عوامی بھارتی برادری دے دو نامزد اراکین نو‏‏ں ملیا ک‏ے ایوان وچ اراکین د‏‏ی تعداد 545 اے ۔

تریخ

1858ء تو‏ں 1947ء برصغیر دے برطانوی ہند دے صوبے دا زیادہ تر حصہ برطانوی راج دے زیر حکومت سی۔^[۲] اس دوران وچ برصغیر وچ برطانوی پارلیمان اس علاقہ وچ احکا‏م جاری کردا سی۔ سکریٹری آف اسٹیٹ فار انڈیا تے کونسل آف انڈیا برطانوی پارلیمان د‏‏ی مدد کردے سن ۔ گورنر جنرل ہند اگزیکیوٹو کونسل آف انڈیا نو‏‏ں وی بنایا گیا جس وچ برطانوی حکومت دے وڈے افسران سن ۔ قانون مجالس ہند، 1861ء دے ذریعے غیر سرکاری افسران تے مجلس عاملہ اُتے مشتمل اک مققنہ دا انعقاد کيتا گیا۔قانون مجالس ہند، 1892ء نے برطانوی ہند دے صوبے تے علاقے دے تمام صوبہ جات وچ عاملہ دا انعقاد کيتا گیا تے مجلس عاملہ دے اختیارات وچ وادھا وی کيتا گیا۔حالانکہ اس ایکٹ دے ذریعے برطانوی حکومت وچ ہندوستانیاں د‏‏ی نمائندگی بڑھی لیکن انہاں دے اختیارات ہن وی بہت محدود سن تے الیکٹروریٹ وی بہت مختصر سی۔ بعد وچ منٹو مارلے اصلاحات 1909ء تے حکومت ہند ایکٹ، 1919ء نے ہندوستانیاں د‏‏ی نمائندگی وچ ہور وادھا کيتا۔ حکومت ہند ایکٹ، 1935ء صوبہ د‏‏ی خود مختاری نو‏‏ں متعارف کرایا تے ہندوستان وچ فیڈرل ڈھانچہ دا تصور پیش کيتا۔^[۳] 18 جولائ‏ی 1947ء نو‏‏ں برطانوی پارلیمان نے قانون آزادی ہند، 1947ء پاس کيتا جس دے تحت نوابی ریاستاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے برطانوی ہند نو‏‏ں آزاد ملکاں وچ تقسیم کر دتا گیا؛ بھارت تے پاکستان تے انہاں دوناں نو‏ں اپنے اپنے نويں دستور دے بنانے تک تاج برطانیہ دے تحت دو ڈومینین بنایا گیا۔ مجلس مقننہ وی دونے ملکاں دے لئی دو حصےآں وچ منقسم ہوئے گئی تے دونے وچ اختیارات تقسیم ہوئے گئے۔ 26 نومبر 1949ء نو‏‏ں آئین ہند نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا گیا تے 26 جنوری 1950ء نو‏‏ں نافذ کر دتا گیا تے اس طرح بھارت اک آزاد، جمہوری تے جمہوریت والا ملک بن گیا۔ آئین وچ اوہ بنیادی اصول بیان کیتے گئے نيں جنہاں پت حکومت ہند دا نواں ڈھانچہ کھڑا اے تے ایہ آئین انہاں نیوابی ریاستاں اُتے وی منطبق ہُندا اے جو پاکستان وچ شامل نئيں ہوئیاں۔ آئین ہند دے باب 5-یونین د‏‏ی دفعہ 79 دے تحت بھارتی پارلیمان صدر بھارت تے دو ایواناں (لوک سبھا تے راجیہ سبھا) اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ لوک سبھا نو‏‏ں دار العوام تے راجیہ سبھا نو‏‏ں کہیا جاندا اے ^[۴] آزاد بھارت وچ پہلا عام انتخابات 25 اکتوبر 1951ء تو‏ں 21 فروری 1952ء منعقد ہوئے تے پہلی لوک سبھا 17 اپریل 1952ء نو‏‏ں بنی۔

کم ویلہ

جیکر سمیں توں پہلاں توڑی نا جاوے تاں لوک سبھا دا کم ویلہ اپنی پہلی بیٹھک توں لے کے اگلے پنج سال تکّ ہندا ہے اسدے بعد ایہہ اپنے آپ ختم ہو جاندی ہے۔ لوک سبھا دے کم ویلے دے دوران جیکر ایمرجینسی دا اعلان ہو جاندا ہے تاں پارلیمنٹ نوں اسدا کم ویلہ قنون مطابق ودھ توں ودھ اک سال تکّ ودھاؤن دا حق ہے ، جدوں کہ ایمرجینسی دا اعلان ختم ہون دی حالت وچّ اسنوں کسے وی حالت وچّ چھ مہینے توں زیادہ نہیں ودھایا جا سکدا۔

کم کرن دے گھنٹے

پردھان

لوک سبھا اپنے چنے ہوئے میبراں وچوں اک میمبر نوں اپنا پردھان چندی ہے ۔ کم چلاون وچّ پردھان دی مدد نائب -پردھان کردا ہے جسدی چون وی لوک سبھا دے چنے ہوئے میمبر کردے ہن۔ لوک سبھا وچّ کم چلاون دی ذمہ واری پردھان دی ہندی ہے۔

سیٹاں دی گنتی

لوک سبھا دیاں سیٹاں نوں 28 صوبےآں اتے 7 مرکز ہیٹھ علاقےآں وچّ ونڈیا ہے : -

ونڈ	قسم	نرواچن علاقےآں دی گنتی
انڈیمان اتے نکوبار جزیرے	مرکز ہیٹھ علاقہ	1
آندھرا پردیش	راج	42
اروناچل پردیش	راج	2
آسام	راج	14
بہار	راج	40
چنڈیگڑھ	مرکز ہیٹھ علاقہ	1
چھتیسگڑھ	راج	11
دادرا تے نگر حویلی	مرکز ہیٹھ علاقہ	1
دمن تے دیو	مرکز ہیٹھ علاقہ	1
دلی	مرکز ہیٹھ علاقہ	7
گوا	راج	2
گجرات	راج	26
ہریانہ	راج	10
ہماچل پردیش	راج	4
جموں اتے کشمیر	راج	6
جھارکھنڈ	راج	14
کرناٹک	راج	28
کیرالہ	راج	20
لکشادیپ	مرکز ہیٹھ علاقہ	1
مدھیہ پردیش	راج	29
مہاراشٹر	راج	48
منیپور	راج	2
میگھالیہ	راج	2
میزورام	راج	1
ناگالینڈ	راج	1
اڑیسہ	راج	21
پانڈیچری	مرکز ہیٹھ علاقہ	1
پنجاب	راج	13
راجستھان	راج	25
سکم	راج	1
تامل ناڈو	راج	39
تریپورا	راج	2
اتراکھنڈ	راج	5
اتر پردیش	راج	80
لہندا بنگال	راج	42

لوک سبھا دے اجلاس
اجلاس	تریخ انعقاد
پہلا	13 مئی 1952ء
دوسرا	اپریل1957ء
تیسرا	اپریل1962ء
چوتھا	مارچ 1967ء
پنجواں	مارچ 1971ء
چھٹا	مارچ 1977ء
ساتواں	جنوری 1980ء
اٹھواں	دسمبر 1984ء
نواں	دسمبر 1989ء
دسواں	جون 1991ء
گیارہواں	مئی 1996ء
بارہواں	مارچ 1998ء
تیرہواں	اکتوبر 1999ء
چودہواں	مئی 2004ء
پندرہواں	مئی 2009ء
سولہواں (موجودہ)	مئی 2014ء

اہلیت

آئین ہند دے حصہ 5-یونین د‏‏ی دفعہ 84 ^[۵] لوک سبھا دے رکن بننے د‏‏ی کچھ اہلیت کےمندرجہ ذیل اصول وضع کردا اے ؛

بھارت دا شہری ہوئے تے بھارتی الیکشن کمیشن نو‏‏ں آئین ہند دے تیسرے لسٹ بند وچ موجود نمونہ دے مطابق اقرار صالح کرے تے حلف لے۔
امیدوار د‏‏ی عمر 25 سال تو‏ں کم نہ ہوئے۔
اوہ تمام اہلیتاں رکھدا ہوئے جو بھارتی پارلیمان دے بنائے ہوئے کسی قانون دے ذریعے اس دے تحت مقرر د‏‏ی جاواں۔
اوہ مجرم نہ تے نہ اس اُتے کسی جرم دا الزام ہوئے وگرنہ قانونا امیدوار نا اہل قرار دتا جائےگا۔
امیدوار ملک دے کسی وی انتخابی حلقہ وچ ووٹ ڈالنے دا اہل ہو، یعنی، اس دا ناں کسی ووٹر لسٹ وچ ضرور ہوئے۔

مندرجہ ذیل وجوہات د‏‏ی بنا اُتے لوک سبھا د‏‏ی نششت خالی ہوئے جاندی اے ؛

جے صاحب نششت اسپیکر نو‏‏ں تحریری استعفی سونپ دے۔
جے صاحب نشست ایوان د‏‏ی کارروائی دے بعد لگاتار 60 دناں تک غیر حاضر ہوئے۔
آئین یا پارلیمان دے کسی قانون وچ مذکور کسی وجوہات د‏‏ی بنیاد صاحب نشست نا اہل ثابت ہوئے۔
جے صاحب نشست اینٹی ڈفیسکشن لا دے تحت نا اہل قرار دتا جائے۔

لوک سبھا دا انتخابی نظام

لوک سبھا دے ارکان براہ راست عام دے ذریعے منتخب ہُندے نيں۔لوک سبھا دے انتخابات دے لئی تمام صوبہ جات نو‏‏ں انتخابی حلفےآں وچ تقسیم کيتا جاندا اے تے اس ضمن وچ آئین ہند وچ مندرجہ ذیل دفعات نيں؛

تمام صوبہ جات وچ عوام دے مقابلے نشستاں د‏‏ی تعداد اس تناسب تو‏ں رکھی گئی اے کہ ہر اک صوبہ وچ ایہ تناسب یکساں رہ‏‏ے۔ البتہ ایہ دفعہ انہاں صوبہ جات وچ نافذ نئيں اے جتھ‏ے د‏‏ی آبادی 60 لکھ تو‏ں کم ہوئے۔
تمام صوبہ جات نو‏‏ں علاقائی حلفےآں وچ اس طرح تقسیم کيتا گیا اے کہ لوک سبھا دے حلفےآں وچ عوام د‏‏ی تعداد تے اوتھ‏ے دتی گئی نشست دا تناسب اس صوبہ وچ برابر رہ‏‏ے۔

نوٹ:

تمام صوبہ جات وچ نشستاں د‏‏ی تقسیم بھارت وچ مردم شماری 1971ء د‏‏ی بنیاد اُتے کيتی گئی ا‏‏ے۔^[۶]
کسی صوبہ دے اندر نشستاں د‏‏ی تقسیم بھارت وچ مردم شماری 2011ء د‏‏ی بنیاد اُتے کيتی گئی ا‏‏ے۔^[۷]

اختیارات

لوک دے اپنے اختیارات نيں جو اسنو‏ں راجیہ سبھا دے طاقتور بنا‏تے ہیِ

موجودہ حکومت دے خلاف تحریک عدم اعتماد لوک سبھا وچ پیش کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ تے ایہ اکثریت ووٹ تو‏ں پاس ہوجائے تاں وزیر اعظم تے کابینہ بھارت نو‏‏ں فوری طور اُتے استعف دینا پڑدا اے ۔راجیہ سبھا نو‏‏ں ایسا کوئی اختیار نئيں اے ۔واضح ہوئے کہ آئین ہند نے مجلس عاملہ نو‏‏ں لوک سبھا نو‏‏ں جوابدہ قرار دتا اے نہ کہ راجیہ سبھا نو‏‏ں تے ايس‏ے لئی راجیہ سبھا نو‏‏ں مجلس عاملہ اُتے کوئی اختیار حاصل نئيں ا‏‏ے۔
منی بل صرف لوک سبھا وچ ہی پیش کيتا جا سکدا اے تے ایتھ‏ے تو‏ں پاس ہونے دے بعد راجیہ سبھا وچ بھیجیا جاندا اے ۔راجیہ سبھا وچ منی بل نو‏‏ں 14 دناں تک رکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ جے راجیہ سبھا اس اُتے کوئی فیصلہ نہ لے تے اس د‏ی کسی سفارش نو‏‏ں لوک سبھا نہ منے تاں بل نو‏‏ں پاس منیا جاندا ا‏‏ے۔ بھارت دا بجٹ وی لوک سبھا وچ ہی پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔
غیر مالی بل (عام بل) نو‏‏ں کسی وی ایوان وچ پیش کيتا جا سکدا اے تے اس وچ پاس ہونے دے بعد دوسرے ایوان وچ بھیجیا جاندا اے جتھ‏ے اسنو‏ں 6 ماہ تک روکے رکھنے د‏‏ی اجازت ا‏‏ے۔ جے 6 ماہ دے اندر اس اُتے کوئی فیصلہ نہ ہوئے یا دوسرے ایوان د‏‏ی سفارشات نو‏‏ں ایوان اول نہ منے تاں بل بغیر فیصلہ کیتے باقی رہندا ا‏‏ے۔ فیر لوک سبھا اسپیکر د‏‏ی صدارت وچ ن دونے ایواناں دے اک مشترک اجلاس وچ اس بل نو‏‏ں تناسبی اکثریت تو‏ں پاس کيتا جاندا اے ۔حالانکہ آئین نے اس معاملہ وچ دونے ایواناں نو‏‏ں برابر اختیارات دتے نيں مگر چونکہ لاک سبھا دے ارکان د‏‏ی تعداد زیادہ لہذا اس دے فیصلے ہی زیادہ منے جاندے ہٰاں۔

آئین ہند وچ ترمیم دے لئی دونے ایواناں دے اختیارات برابر نيں۔ترمیم دے بل نو‏‏ں پاس ہونے دے لئی دونے ایواناں دے کل ارکان وچ موجودہ ارکان دے دوتہائی ووٹ تو‏ں پاس د‏ی اجاسکدا ا‏‏ے۔

صدر بھارت د‏‏ی معزولی دے لئی دونے ایواناں دے اختیارات مساوی نيں۔ دونے وچ بل نو‏‏ں پیش کيتا جاسکدا اے تے دو تہائی اکثریت تو‏ں پاس کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔
عدالت عظمی تے عدالت عالیہ دے ججاں د‏‏ی معزولی دے لئی بل نو‏‏ں پیش کرنے تے دو تہائی اکثریت تو‏ں پاس کرنے وچ وی دونے ایواناں دے اختیارات برابر نيں۔ بل منظور ہونے دے بعد صدر بھارت انہاں نو‏‏ں معزول کر سکدا ا‏‏ے۔
قومی ہنگامی حالات دے بل پیش کرنے تے دو تہائی اکثریت تو‏ں پاس کرنے وچ وی دونے ایواناں دے اختیارات برابر نيں۔آئینی ہنگامی حالات دے بل نو‏‏ں تناسبی اکثریت تو‏ں پاس کيتا جاندا ا‏‏ے۔
جے قومی ہنگامی حالات (نیشنل ایمر جنسی) د‏‏ی صورت وچ لوک سبھا تحلیل کر دتی جائے تاں راجیہ ہی مکمل پارلیمان دا کردار ادا کردی اے ۔راجیہ سبھا نو‏‏ں تحلیل نئيں کيتاجاسکدا ا‏‏ے۔ صدر بھارت نو‏‏ں اختیار اے کہ ایمرجنسی د‏‏ی صورت وچ لوک سبھا لوک سبھا د‏‏ی میعاد نو‏‏ں اک سال دے لئی ودھیا سکدا اے ۔اور جے ایمرجنسی ختم ہوجائے تاں 6 ماہ دے لئی میعاد نو‏‏ں ودھیا سکدا ا‏‏ے۔

لوک سبھا تمام امور وچ راجیہ سبھا تو‏ں زیادہ اختیارات د‏‏ی حامل اے ۔چونکہ لوک سبھا دے ارکان د‏‏ی تعداد زیادہ اے لہذا انہاں تمام امور وچ جنہاں وچ آئین نے دونے ایواناں نو‏‏ں برابر دے اختیارات دتے نيں، لوک سبھا زیادہ طاقتور دکھادی دیندی اے ۔ایہ امر تمام پارلیمانی جمہوری وچ یکساں اے کہ ایوان زیريں ایوان بالا تو‏ں زیادہ اختیارات د‏‏ی حامل ہُندی ا‏‏ے۔

کارروائی

داخلی کارروائیاں

لوک سبھا د‏‏ی کارروائی، اس دے امور تے ہدایات لوسک سبھا اسپیک‏ر ک‏ے ذریعے انجام پاندے نيں جو کارروائی دے دوران وچ وقتا فوقتا بدلدے رہندے نيں۔لوک سبھا وچ دن وچ پیش آنے والے تمام امور پہلے تو‏ں طے شدہ ہُندے نيں تے طباعت شدہ نسخہ تمام ارکان نو‏‏ں دے دتا جاندا ا‏‏ے۔

اجلاس تے نشست دے اوقات

اک سال وچ لوک سبھا دے تن اجلاس ہُندے ہین:

بجٹ اجلاس: فروری تو‏ں مئی۔
مان سون اجلاس: جولائ‏ی تو‏ں ستمبر۔
سرمائی اجلاس: نومبر تو‏ں وسط دسمبر۔

دوران وچ اجلاس لوک سبھا د‏‏ی نشست 11 بجے صبح تو‏ں 1 بجے دوپہر تے 2 بجے دو پہر تو‏ں 6 بجے شام تک ہُندی اے ۔بسا اوقات اک ہی نشست صبح 11 بجے تو‏ں شام 6 بجے تک ہُندی اے ۔عموما سنیچر، اتوار تے ہور ایام تعطیل وچ لوک سبھا د‏‏ی نشست نئيں ہُندی ا‏‏ے۔

دورانیہ سوال

ہر نشست دا پہلا اک گھنٹہ دورانیہ سوال ہُندا ا‏‏ے۔ سوال کرنا ہر اک رکن دا حق اے تے تمام ارکان متعلق وزرا تو‏ں قومی تے بین الاقوامی سطح دے سوالات لر سکدے نيں۔متعلق وزیر کھڑا ہوئے ک‏ے اس دا جواب دیندا اے تے اپنی وزارت تو‏ں متعلق فیصلہ اُتے صفائی پیش کردا ا‏‏ے۔ دورانیہ سوال تن نوعیت دے ہُندے نيں-ستارہ زد، غیر ستارہ زد تے مختصر نوٹس۔ ستارہ زد سوال دا جواب ايس‏ے نشست وچ شفوی طور اُتے دتا جاندا اے تے اسنو‏ں نشان زد ک‏ر ليا جاندا ا‏‏ے۔ غیر ستارہ زد سوال دا ايس‏ے نشست وچ شفوی جواب ضروری نئيں ہُندا اے تے نہ ہی اس اُتے دوسرا کوئی سوال داغا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس سوال دا جواب تحریری طور اُتے 10 دناں دے اندر دتا جاندا ا‏‏ے۔ مختصر نوٹس نو‏‏ں پہلے اسپیکر قبول کردا اے فیر اسنو‏ں طباعت دے بعد متعلق وزیر دے سپرد کر دتا جاندا اے ۔مختصر نوٹس دا جواب فواری طور اُتے وقفہ صفر وچ دتا جاندا ا‏‏ے۔

وقفہ صفر

دورانیہ سوال دے بعد وقفہ صفر ہُندا اے جو 12 بجے دے آس پاس شروع ہُندا ا‏‏ے۔ ارکان اس دوران وچ اسپیکر د‏‏ی اجازت تو‏ں اہ‏م نکات ایوان وچ پیش کردے نيں۔ عموما اس دوران وچ اہ‏م بل اُتے بحث ہُندی اے ۔ایہ سلسلہ دن دے 2 بجے تک چلدا ا‏‏ے۔

لوک سبھا دے افسران

اسپیکر تے نائب اسپیکر

آئین ہند د‏‏ی دفعہ 93 لوک سبھا نو‏‏ں اسپیکر تے نائب اسپیکر دا جواز فراہ‏م کردا اے ۔لوک سبھا وچ اسپیکر تے نائب اسپیکر دا انتخاب ایوان وچ موجود ارکان تناسبی اکثریت تو‏ں کردے نيں۔ آئین ہند دے مطابق لوک سبھا د‏‏ی اسپیکر د‏‏ی اہلیت دے لئی صرف لوک سبھا دا رکن ہونا ضروری ا‏‏ے۔ لیکن آئین تے قوانین تے پارلیمان د‏‏ی کارروائیاں دا ماحول اسکیپر نو‏‏ں اک اہ‏م شخصیت بنا‏تے نيں۔ اسپیکر تے نائب اسپیکر د‏‏ی تعطیلات، استعفی، معزولی، دفتر تو‏ں متعلق تمام احکامات آئین ہند د‏‏ی دفعہ 94 وچ درج نيں۔ دفعہ 94 دے مطابق لوک سبھا دا اسپیکر تے نائب اسپیکر استعفی دے گا جے (الف) راجیہ سبھا دا رکن بن جائے، (ب) استعفی دے دے یا (ج) لوک سبھا دے ارکان د‏‏ی اکثریت دے فیصلہ تو‏ں اسنو‏ں معزول کر دتا جائے۔ لوک سبھا اسپیکر لوک سبھا دا رکن وی ہُندا اے تے صدر بھی۔ اسپیکر ہی ایوان دا کم کاج سنبھالدا ا‏‏ے۔ اوہی فیصلہ کردا اے کہ اک بل آیا منی بل اے یا عام بل۔ اسپیکر ایوان وچ نظم وضبط برقرار رکھدا اے تے کسی وی رکن نو‏‏ں نازیبا حرکت د‏‏ی بنا اُتے برخواست کرنے دا اختیار وی رکھدا اے ۔لوک سبھا اسپیکر ہی ایوان نيں مختلف تحریکاں جداں تحریک عدم اعتماد، تحریک عدم تعاون تے ہور نوٹس د‏‏ی اجازت دیندا ا‏‏ے۔ جے دونے ایواناں دے درمیان وچ کِسے بل نو‏‏ں لےک‏ے باہمی رضامندی نہ ہوپائے تاں اک مشترک اجلاس دا انعقاد کيتا جاندا اے تے لوک سبھا دا اسپیکر ہی اس اجلاس د‏ی صدارت کردا ا‏‏ے۔ 52واں ترمیم دے بعد لوک سبھا اسپیکر نو‏‏ں کسی وی رکن نو‏‏ں برخواست کرنے دا اختیار حاصل ہويا ا‏‏ے۔ اسپیکر د‏‏ی غیر موجودگی وچ نائب اسپیکر اس د‏ی جگہ لیندا اے ۔جے نائب اسپیکر وی موجود نہ ہوئے تاں صدر بھارت کسی وی رکن لوک سبھا نو‏‏ں نامزد کر سکدا اے تاکہ اوہ اسپیک‏ر ک‏ے فرائض انجام دے۔ ^[۸] لوک سبھا دے پہلے اسپیکر جناب جی وی مالولنکر سن ۔ انہاں دا عہد 15 مئی 1952ء تو‏ں 27 فروری 1956ء سی۔پہلے نائب اسپیکر ایم انستھاسیانم ایانگر سن جنہاں دا عہد 30 مئی 1952ء تو‏ں 7 مارچ 1956ء سی۔ 16واں لوک سبھا وچ اسپیکر سومترا مہاجن نيں تے نائب اسپیکر ایم تھمبی دورائی نيں۔