پنجابی دا پچھوکڑ

پاکستان تے بھارت دا پنجاب، پنجابی نوں وی تقسیم کر گیا ، اک اپنی بولی نوں لکھن لئی گورمُکھی لپی استعمال کردا ہے تے دُوجا اردو رسم الخط۔ جد کہ ساڈی لوک بولی اِکو ہے۔

نسلیات دے ماہراں دیاں لِکھتاں پڑھ کے سانُوں پتہ لگدا ہے کہ ایتھے سب توں پہلے نِیگیریٹو، ایہہ عرب توں چین تک پھیلے ہوۓ سن ، اجکل ایس نسل دے لوک مکران، انڈیمان، ملایا تے فلپائن وچ لبھدے ہن ۔ فیر آسٹرک آۓ ، ایہہ لوک پہاڑو پہاڑ پنجاب توں برما تے کمبوڈیا ول کھسکے سی ۔ایہناں توں بعد دراوڑ ، ایہہ روم توں آۓ تے آ کے آسٹرک تے نیگریٹو نال مَتھا لایا تے کجھ نوں مار دِتا یا نساں دِتا یا اوہ مجبور ہو کہ ایہناں نال مل گۓ فیر ایہہ ہڑپا توں نکل کے کافی علاقے وچ پھیل گۓ غیر آریہ قبیلے جیویں دسیِو، پنی، اسُرو وغیرہ جیہناں نوں اج دی اصطلاح دے مطابق نیگیریٹو، آسٹرک، مُنڈا ، دراوڑ وغیرہ آکھدے ہن۔ ۔ڈاکٹر سنیتی کمار چیٹرجی کہندا ہے کہ شِو، وشِنو، یوگ سادھن، ویدی ہَوَن، کرم وغیرہ دیو تے عقیدے ہندواں نُوں وادی سندھ دے وسنیکاں دی دین ہن۔ دھوتی تے ساڑھی دے نال نال مذہبی تے سماجی ریتاں ویلے مہندی تے ہلدی، پان تے سپاری ، چاول، املی تے ناریل دی ورتوں سَبھ کُجھ ایہناں توں ای لیاں ہن بلکہ پراناں تے وِیرگاتھا وچ مِلن والیاں کہانیاں وی ہڑپا دے واسیاں توں لیاں گئی ہن۔ کیہندے ہن کہ ہڑپا چوں مُہراں سب توں پہلے 1872 ء وچ سر الیگزینڈر نوں ملیاں سی پر شاہ مراد ( مرن دا سن 1702 ) دے شعر توں پتہ لگدا ہےکہ مُہراں پہلے وی کسی نوں ملیاں سی :

؎ سُتا ایں تاں جاگ، عمل سمھال کے space
space ہڑپے مُہراں پا، صراف دیکھال کے

ایہناں بعد آۓ ایتھے آریہ، کہندے ہن کہ ایہناں دے آن توں پہلاں ایتھے پنج نسلی گروہ وَسدے سی۔آریہ کدوں آۓ تے کِتھوں آۓ ایس گَل دا نکھیڑ اجے تائیں نہیں ہو سکیا، کیہیا اے جاندا ہے کہ رِگ وید دے لکھن توں پہلے آۓ سی، کیتھوں آۓ سی شاید وسطی ایشیا توں۔

ایہہ وی کیہیا جاندا ہے کہ آریا کسی نسلی گروہ دا ناں نہیں سی ، کیونکہ منو سمرتی ( باب ١١- شلوک ٢٢ ) وچ موجود پاکستانی علاقیاں توں لے کے وندِھیا تیک دے علاقے لئی ” آریہ ورت” دا لفظ ورتیا گیا ہے۔ اگر آریا اک نسلی گروہ ہوندا تاں ایس سارے علاقے نُوں آریہ ورت نہیں کیہیا جا سکدا سی کیوں کہ ایس علاقے وچ غیر آریائی نسلی گروہ وی وسدے سی۔ 1898ء وچ میکس ملر کیہیا سی کہ ایہہ اک نسلی نہیں بلکہ لسانی گروہ ہے۔ جدوں آریا سندھ وچ آۓ تے ایتھے وسیِو، پنْی تے اسُر وغیرہ قبیلے موجود سی تے ایہناں دی وسیب تے رہتل آپنے سکھراں تے سی، تے اوہناں دی بولی وچ پہلے ہی آریا دے آون توں پہلاں آن والیاں دی بولی موجود سی۔آریا اپنے نال جیہڑی بولی لے کے آۓ اوہدے ناں دا وی نہیں پتہ، پانْنی نے اوہنوں “چھندس” کیہیا تے پَنڈتاں نے اوس نُوں ویدی سنسکرت “مڈھلی سنسکرت” “آریہ پراکرت” کیہیا۔ بُہتے عالماں نے ایہنوں “ویدی” دا ناں دِتا۔ ویدی اوہ بولی ہے جس وچ رگِ وید، سام وید، یجُروید دا منتراں والا حصہ تے اتھرو وید دا پہلا حصہ گِنیا جا سکدا ہے۔ڈاکٹر سنیتی کمار چیٹرجی دا کیہنا ہے کہ رگِ وید وچ کجھ لفظ دراوڑی بولی دے وی ہن مثلاً پَھل، رات، تِل، پُوجنا رُوپ وغیرہ۔ ایتھے اک گل ایہہ وی یاد رکھن والی ہے کہ ٹ، ٹھ، ڈ ، ڈھ دیاں آوازاں دا استعمال وَدھ گیا ، جد کہ ایہہ آوازاں انگریزی نوں چھڈ کے کسے ہند یورپی دی بولی وِچ نہیں سی جد کہ مُنڈا تے دراوڑی گروہ دیاں بولیاں وِچ سی۔ایہدا مطلب ایہہ ہویا کہ مُنڈا تے دراوڑی اپنی بولی دا اثر ایتھے دی بولی تے پا چکے سی۔ ویدی بولن والے سینکڑے ورھے سپت سِندھو ( پاکستان ) وچ رہے تے ایتھے دے مقامی لوکاں دے لفظ ویدی وچ سماں گۓ۔ اسُر براہمن بن گۓ۔ مدھیادیش ای اوہ تھاں ہے جتھے سنسکرت ایتھے دی بولی شور سَینی اُتے دھری گئی ، کیوں جے سنسکرت ادبی بولی سی ایس پاروں براہمنْاں نے نہ تاں ایس نوں ویدی رہن دِتا نا ہی مدھیادیش دی پُوری بولی ایس وچ سمان دیتی۔دُنی چندر کیہندا ہے کہ سنسکرت آپنے ویلے دی اردو سی، اج وی اردو پاکستان دے کسی علاقے دی زبان نہیں ہے بلکہ اک ادبی زبان ہے تے ساری لکھت پڑھت ایسے بولی وچ ہوندی ہے ایہدے نال ایہدے وچ وی دوجیاں بولیاں دی ڈھیر ساری لفظای رلی ہوئی ہے۔

ہُن گل ہے پراکرتاں دی مثلاً شورسینی، مہاراشٹری، ماگدی، اردھ ماگدھی، شابری وغیرہ وغیرہ ، آریا دے آن توں پہلاں ایہہ بولیاں ایتھے دے لوک بولدے سی، کجھ کیہندے ہن کہ پراکرت سنسکرت چوں نکلیاں ہن پر نال ای ایہہ وی کیہندے ہن کہ سنسکرت وچ کوئی تبدیلی نہیں آسکدی، تے فیر سچی گل تے ایہہ ہی ہوئی کہ پراکرت جیہدا مطلب ہے لوکاں دی بولی ، نیچرل بولی اوہ آریا دے آن توں پہلے ایتھے بولی جاندی سی۔

پراکرتاں اوہ مقامی بولیاں سن جو ادبی بولیا بنن پاروں بناوٹی بولیاں بن گئیاں سی { انٛج ای جیویں ہندی نوں مسلماناں نے ادبی اظہار لئی عربی تے فارسی نال ملا کے اک بناوٹی بولی ( اردو ) بنا دِتا۔} تے مقامی لوک جیہڑی بولی بولدے سی اوہ اپ بھرنْش ( ایس دیاں 27 قسماں ، مثلاً کوئی پُت کیہندا تے کوئی پُتر ) کہلائی۔ گل کی بولیاں وچوں جدوں کسے لفظ دے اک روپ نو سنسکرت وچ لے لیا گیا تاں اوہ “شدھ” تے دیوتیاں دا مکھ بن گیا جد کہ باقی دے وکھرے وکھرے رُوپاں نوں اُپ بھرنش ( وِگڑے ہوۓ ) آکھ کے دھتکار دِتا گیا۔

ہُن آئیاں اج دی آں بولیاں پنجابی ، سندھی ، ہندی، مرہٹی ، بنگالی وغیرہ ، ویدی تے سنسکرت ویلے دیسی بولیاں موجود سی، ایہناں دی موجودگی ہی ایہہ ثابت کردی ہے کہ ویدی تے سنسکرت سماں پا کے پراکرتاں اپ بھرنْشاں تے اجوکیاں بولیاں نہیں بنیاں سگوں اوہو دیسی بولیاں اج پنجابی، سندھی، بنگالی وغیرہ آکھوانْدیاں ہن۔

ایہہ دھرتی کروڑاں ورھیاں توں آباد ہے وکھ وکھ ویلیاں وچ ایتھے وکھ وکھ نسلی گروہ مثلاً نیگریٹو، آسٹرک، دراوڑ، منگول ، آریہ ، شک، کشان، ہُن، چینی، ترک، عرب، پٹھان، ایرانی، انگریز تے ہور خورے کیہڑے کیہڑے لوک آوندے رہے ، ایہہ نسلی گروہ تے قوماں پنجاب وچ آوندیاں رہیاں تے آپنیاں بولیاں لیاوندے رہے تے ایہناں وچوں ویدی، فارسی تے انگریزی ایتھے لِکھتاں دیاں بولیاں دا ذریعہ بَنیاں، باقی دِیاں بولیاں دی لفظالی دا اَج اُکا ای پتہ نہیں لگدا کہ اوہناں دی لفظالی کیہڑے ویلے پنجابی بولی دا انکھِڑواں انٛگ بن گئی۔

محمد آصف خاں ہوری تے ایتھے تیک کہندے ہن کہ اوہناں نوں پنجابی تے چینی بولی (16) دوناں وچالے سانجھ لبھی ہے ، اوہ کہندے ہے کہ دوہاں دا ( Tonal system) اک دوجے نال رلدا ہے ۔ اک چینی، پنجابی لفظ “ڈھڈ” ایس ڈھنگ نال اُچار سکدا ہے جس وانٛگ پنجابی اُچاردا ہے ، جد کہ کوئی دوجا نسلی گروہ ایس لفظ نُوں پنجابیاں وانٛگوں نہیں بول سکدا۔ کُجھ ہور لفظ وی لکھے ہن:

ایہدے توں وکھ صَرفی تے نَحوی قاعدیاں وچ وی پنجابی تے چینی وچالے کُجھ سا نٛجھ لبھدی ہے پر گل اوہو ہی ٹھیک ہے کہ پنجابی نہ تاں مُنڈا تے دراوڑی ٹبر دی ہے ، اتے نہ ہی ہِند آریائی ٹبر نال تعلق رکھدی ہے۔ ایہہ اودوں وی موجود سی جدوں مُنڈا تے دراوڑبولن والے ایتھے آئے ، ایہہ اودوں وی موجود سی جدوں ویدی بولن تے سنسکرت لکھن والے ایتھے آئے ایہہ اودوں وی ایتھے موجود سی جدوں شک، پہلوی تے یونانی بولن والے آئے، ایہہ اودوں وی موجود سی جدوں عربی، فارسی انگریزی تے اردو بولن والے ایتھے آئےایہہ سبھناں نال پروان چڑھدی رہی، ساریاں بولیاں دا ایہو وہار ہے ۔ صرف لفظالی دیاں کُجھ سانجھاں پاروں ایس نُوں کسے ٹبر نال جوڑنا اُکا ای غلط ہے۔

؎ رُکھّی سُکّی کھائی کے ٹھنڈا پانی پیؤ space
space فریدا ویکھ چوپڑی نہ ترسایئں جیؤ