Антоним

Антонимия — лингвистикаҕа лиэксикэ биирдэмнэрэ суолталарынан утарыта туруулара.

Антонимнар – утарыта өйдөбүллэри, тыллары тэҥҥэ туруоран туттуу. Араас көстүү ис утарсыыларын арыйаары, холобур, үрүҥ-хара, аһыы-ньулуун, үтүө-мөкү курдук өйдөбүллэри утарыта туруоран тутталлар:

Ахсааннаах даҕаны сылга

Аан ийэ дайдым

Аһыытыны-ньулуунун,

Айыылааҕын-алгыстааҕын,

Алдьархайдааҕын-абыраллааҕын

Амсайбахтаан баран,

Аан дайдыттан арахсбыппыт

Аҥарынан астылаҥнаах.

(А. Кулаковскай «Өй, сүрэх икки мөккүөрэ»)

Ханнык баҕарар омук тылыгар антоним баара саарбаҕалааһыны үөскэппэт. Ол гынан баран антоним тула ситэ быһаарылла илик утарсыылаах суоллар бааллар. Холобур, антоним утары суолталаныыга олоҕоруута диэн хайдаҕын, туоҕун арыйыыга мөккүөр тахсар. Итиниэхэ сорохтор антонимнары туттуллар өйдөбүллэригэр логическай өттүнэн эрэ туспатыйыылаах тыллар курдук көрөллөр. Холобур, М.Д. Лесник этэринэн, антонимнар диэн тосту утарыта өйдөбүллээх тыллар эрэ буолар кыахтаахтар: үрүҥ уонна хара, хоту полюс уонна соҕуруу полюс курдуктар.

Антонимнар аат тылынан уонна даҕааһын аатынан, ахсаан уонна солбуйар ааттарынан, туохтуурунан, сыһыатынан уонна дьүһүннүүр тылынан бэриллэллэр. Дэлэйдик даҕааһын уонна сыһыат туттуллар.

Антоним буолар тыллартан биирдэстэрэ сүрүн, тутаах антонимнаһыытыттан ураты, атын тылы кытта ойоҕос антонимнаһыыта баар. Холобур, чычаас уу – дириҥ уу диэн сүрүн антонимнаһыытыттан тэйэн, ойоҕос антонимнастаҕына, чычаас сылгы – тэһии сылгы дэнэр (чычаас – дирин – тэһии).

Бөлөх тыллары уустаан-ураннан туттууга антонимнар дэлэйдик туттуллаллар. Маннык түбэлтэ өс хоһоонугар, үгэҕэ ордук хойуутук туһаныллар. Холобур, хабдьытааҕар хара, тураахтааҕар маҥан; үрүҥ тураах хара, хара тураах үрүҥ буолуо; курдаттыыбын диэн төгүрүйүөҥ, тиэтэйэбин диэн бытаарыаҥ; кулгаах ырааҕы истэр, харах чугаһы көрөр; кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат; тоҥнот толлубат, ириэнэхтэн иҥнибэт; ылар илии билбэт, биэрэр илии билэр.

Антоним тыллар бииргэ туттуллар буола олохсуйуулара – антоним кэккэтэ хайдах оҥоһуллуутун таба билэргэ көмөлөөх. Ол курдук, антоним тыллар этиигэ биир уустаах чилиэн быһыытынан киэҥник туттуллаллар. Холобур: бүгүн итии дуу, тымныы дуу? Антонимнаһар тыллартан сорохторо солталарын кыаратыныылара эбэтэр кэҥэтиниилэрэ баар буолааччы. Оччоҕо сорох тыл тустаах кэккэттэн туоруур. Холобур, итии – куйаас – тымныы, куйаас – итии – тымныы диэннэртэн сорох тыллара антонимнаһар кыахтаахтарын сүтэрэн, кэккэттэн кэминэн, кээмэйинэн хааччахтанан, туорууллар. Биһиги дойдубут сайына куйаас, кыһына тымныы диэтэххэ, антонимнаһыы чахчы оҥоһуллар. Оттон бүгүн куйаас дуу, тымныы дуу диир табылыбат, онон куйаас диэн тыл миэстэтин итии диэн тылынан солбуйдахха, антонимнаһыы оҥоһуллар.

Үөһээ этиллэрин курдук, тыллар тус бэйэлэригэр «иҥэ» сылдьар суолталарынан антонимнаһаллар. Атын омуктар тылларыгар буоларын курдук, саха тылыгар эмиэ антоним кэккэтинээҕи тыллартан биирдэрэ, «иҥэ» сылдьар суолтатын кэҥэтинэн, атын тыллары кыттатуспа антонимнаһыы кэккэтин дэлэйдик үөскэтэр кыахтаах. Холобур, Сымнаҕас (кытаанах) түү. Сымнаҕас (хоччорхой) тирии. Сымнаҕас (хабараан) ат... Хойут (билигин) этиэм. Хойут (эрдэ) турааччы. Хойут (сотору) кэлиэхтээх.

Мантан көрдөххө, антоим тыллар кэккэлэрэ сүрүн уонна ойоос суолталах кэккэлэргэ хайдыһан ылыылара баар эбит.

Туһаныллыбыт литэрэтиирэ:

1.    Ааллааҕыскай Н.А. Саха тылын антонимнарын тылдьыта. - Дьокуускай: Саха Сиринээ5и кинигэ издательствота, 1976. - 54 с. 2. Антонов Н.К. Саха билиҥҥи тылын лексиката. Якутск, 1976. 3. Васильев Г.М. Нууччалыы-сахалыы поэтическай тылдьыт. – Дьокуускай: Саха Сиринээҕи кинигэ издательствота, 1976. – 25 с. 4.Веденская Л.А. Словарь антонимов русского языка. – Ростов-на-Дону 1971.