Helenistički judaizam
Helenistički judaizam je bio pokret u jevrejskoj dijaspori u starom veku, nakon osvajanja Aleksandra Velikog.
Jevreji helenisti su koristili Stari zavet ne na jevrejskom originalu, već u prevodu Sedamdesetorice. To što su Jevreji helenisti bili naviknuti da se služe Starim zavetom u prevodu Sedamdesetorice doprinelo je tome da prilikom prevodadođe do suštinskih promena u značenju nekih pojmova.[1]
„Helenisti“ su veoma rano bili zasebna grupa unutar jerusalimske hrišćanske zajednice. Ne postoje jasni podaci o njihovoj prvoj pojavi, ali se pretpostavlja da su bili Jevreji poreklom iz dijaspore koji su živeli u Jerusalimu, na osnovu činjenice da su u Jerusalimu postojale sinagoge za Jevreje koji su govorili grčki, kao što se vidi iz Dela apostolskih (6, 9), i Talmuda.[1]
Knjiga Dela opisuje „heleniste“ po prvi put u okviru jednog malog spora koji se odnosio na brigu zajednice o siromašnima. „Helenisti“ su se žalili da „se u svakodnevnom služenju zapostavljaju njihove udovice“ i problem je rešen odabirom „sedmorice đakona“ koji preuzimaju staranje za stolove i oslobađaju Dvanaestoricu da se posvete „službi reči“. Činjenica da su sva imena „sedmorice đakona“ bila grčka (Stefan, Filip, Prohor, Nikanor, Timon, Nikola i Parmenaj) pokazuje da je reč o prisustvu primetne grupe hrišćana koji su govorili grčki u jerusalimskoj zajednici.[1]
Stefanova uloga u ranom hrišćanstvu čini se da je bila jedna od bitnijih.[1] U njegovoj besedi koja je sačuvana u Delima i koja rezultira mučeništvom projavljuje se specifična teološka misao čija je suština osuda bogosluženja u jerusalimskom hramu uz argument da „Svevišnji ne živi u rukotvorenim hramovima“. Jovan Zizjulas smatra da Stefan izlaže "revolucionarnu ideju distanciranja hrišćanstva od judejskog hrama" u periodu kada su prvi hrišćani još uvek nastavljali da se mole u jerusalimskom hramu.[1] Zizjulas smatra da Dvanaestorica, koji su upravljali jerusalimskom hrišćanskom zajednicom, verovatno nisu delili ovo mišljenje, čime se može objasniti da su hrišćani helenisti prognani iz Jerusalima, dok ostali jevrejski hrišćani nisu.[1] Drugi značajni helenista iz kruga „sedmorice“, Filip, počinje hrišćansku misiju u Samariji i čini prvi korak u udaljavanju hrišćanstva od uskog judejskog okruženja. Petar i Jovan — iz kruga Dvanaestorice — poslati su u Samariju tek posle tamošnjeg misionarskog rada „helenista“ (Del 8, 14; up. Jn 4, 38: „Drugi su se trudili, a vi ste u trud njihov ušli“).[1]
„Helenisti“ su, posle progona iz Jerusalima, počeli široki misionarski rad koji se proteže na oblasti kao što je sredozemna obala Palestine na kojoj deluje Filip, sa zajednicama u gradovima Lidi, Jopi, Azotu, čak i u Kesariji, sedištu rimskog upravitelja. Prolazeći preko Fenikije (Tir, Sidon, Ptolomeida) hrišćanstvo se širi u Antiohiji sa veoma značajnom tamo nastanjenom hrišćanskom zajednicom helenista, da bi konačno stiglo preko puta na Kipar.[1]
Najvažniji razvoji ranog hrišćanstva koji su uslovljeni prisustvom „helenista“ odvijaju se u Antiohiji, prvom velikom centru u koji se hrišćanstvo preselilo iz Jerusalima a odande prenelo u ostali grčko-rimski svet. Antiohija, prostor susreta semitskog i helenskog duha, mesto je u kome se naseljavaju „helenisti“ posle progona iz Jerusalima. Oni tu prednjače u prihvatanju nejevreja u hrišćansku zajednicu, bez obaveze primanja Mojsijevog Zakona, dakle bez obrezanja itd. Zahvaljujući „helenistima“ se formiraju prve mešovite hrišćanske zajednice sačinjene od Jevreja i Grka. Rezultat ovog razvoja je da hrišćanstvo nije više posmatrano kao judejska jeres i da ono zadobija sopstveni zaseban identitet (naziv „hrišćani“ po prvi put se pojavljuje u Antiohiji).[1]