Judeohrišćani
Rani jevrejski hrišćani (ili judeohrišćani) su bili pripadnici izvorno jevrejskog refomskog pokreta koji će kasnije postati hrišćanstvo.[1] Oni su pored Isusovog učenja, poštovali Mojsijev zakon i druge jevrejske običaje. Nazivani su nazareni.
Nakon smrti Isusa, judeohrišćansku zajednicu su vodili njegovi rođaci.[2] Kada je hrišćanstvo počelo da se širi među nejevrejima, jevrejski hrišćani su ostali podeljeni oko obaveznosti jevrejskih zakona za nejevreje koji prime hrišćanstvo. Na prvom Saboru hrišćanske crkve u Jerusalimu, preovladao je stav Pavlove frakcije, da nije potrebno nametati obrezanje nejevrejskim preobraćenicima.
Nakon širenja hrišćanstva Grcima, judeohrišćani, koji su i dalje verovali u opštevažnost jevrejskih običaja, pogrdno su nazivani judaisti (judaizanti, judaizeri). Ovi izvorni Isusovi sledbenici su vremenom "odbačeni od jedne religije kao otpadnici, a od druge kao jeretici".[3]
Bar Kohbin ustanak, zbog odbijanja jevrejskih kršćana da prihvate Bar Kohbu kao Mesiju, je imao značajnu ulogu u potpunom razlazu judeokršćana od judaizma. Nakon rata, judeohrišćani su marginalizovani, a episkopi Jerusalima više nisu poticali "od onih iz obrezanja", tj. od judeohrišćana.[4]
Isus, odnosno Ješua, je bio pobožni Jevrejin čvrsto ukorenjen u judaizmu svog doba[5], u vreme mesijanskih i apokaliptičnih očekivanja Drugog hrama.[6][7] Krstio ga je Jovan Krstitelj, apokaliptični propovednik čije je učenje verovatno sledio.[5]
Ješua se direktno pozivao na Božiju volju i na svete knjige, bez obaziranja na usmeno predanje koje su razradili fariseji.[5] On je u više navrata afirmisao Mojsijev zakon, Toru, i nije ju smatrao balastom koji treba odbaciti.[5] Mojsijev zakon je tumačio na obuhvatniji način, usređujući se na duh zakona, za razliku od jevrejskih pravnika i fariseja koji su se držali slova zakona, u sopstvenom tumačenju. Ljudima je govorio da će im gresi biti oprošteni ukoliko se u pokajanju okrenu Bogu, te da nema potrebe za ritualnim pročisćenjem, niti za prinošenjem žrtava u Hramu.[8] Jevrejske starešine su njegovo učenje smatrali bogohulnim, a Rimljani delovanje buntovničkim. Oko 30. godine Isus i njegovi učenici su izazvali nerede u jerusalimskom Hramu tokom jevrejskog praznika Pashe, što je dovelo do hapšenja i pogubljenja Isusa razapinjanjem na krst.
U Jeruzalemu se hrišćanska zajednica najprije sabrala, ondje se ona nazvala crkvom (ekklesia).[9] U jerusalimskoj zajednici bilo je nekoliko hiljada jevrejskih hrišćana koji su se pridržavali Mojsijevog zakona. Prvi jevrejski hrišćani su išli u sinagoge, tumačeći jevrejsku religiju u skladu da Isusovim tumačenjem Mojsijevih zakona. Oni su Isusa počeli da smatraju jevrejskim Mesijom. Usled toga, prvi progoni došli su od strane jevrejskih vođa, koji su ih tretirali kao heretike. Prvi hrišćanski mučenik Stefan je, neposredno nakon Isusovog pogubljenja, kamenovan pod optužbom za blasfemiju, jer je naučavao da će Isus ukinuti Jerusalimski Hram i ”izmeniti običaje koje je Mojsije predao” (Dela 6:14).
Uprkos odbacivanju od zvaničnog judaizma, mnogi jevrejski hrišćani nisu želeli da se odreknu svoje revnosti za Mojsijev zakon, insistirajući da je “potrebno obrezati mnogobošce i narediti im da se drže Božijeg zakona.” Oni su prihvatali Isusa kao jevrejskog mesiju, objavljujući univerzalnost Mojsijevog zakona: “ako se ne obrežete po Mojsijevom običaju, ne možete se spasiti” (Dela 15:1). Sirijska Antiohija, veliki grad na oko 150 kilometara severno od Jerusalima, je bila središte helenizovanih Jevreja koji su govorili grčki jezik. Apostoli su tamo propovedali “ne objavljujući reč nikom drugom nego samo Judejima” (Dela 11:19). U Antiohiji je ponikao grčki naziv "hrišćani" po kojem su Isusovi sledbenici postali poznati u svetu.[10]
Nakon Isusove smrti njegovi učenici su isprva propovedali dobru vest samo Jevrejima (Dela 11:19). Propovedajući na grčkom jeziku helenizovanim Jevrejima u sinagogama širom Mediterana, privukli su i prve nejevrejske sledbenike. Ubrzo su se okrenuli i svim ostalim narodima. Propovedali su Parćanima, Međanima i Elamitima, stanovnicima Mesopotamije, Judeje, Kapadokije, Ponta, Azije, Frigije i Pamfilije, zatim Egipćanima, Libijcima, Rimljanima, Krićanima i Arapima.[11] Preobraćenici iz tih krajeva bili su “Judeji i prozeliti”.[12] Izrazom “prozelit” izvorno su nazivani obraćenici na judaizam.
Svi prvi inovjerci koji su u prihvatili hrišćanstvo su također prihvatili i judaizam, što uključuje obrezanje, ishranu koju dozvoljava Mojsijev zakon i svetkovanje subote (šabata). Prihvatanjem hrišćanstva automatski se prihvatao i judaizam.
Osnivaju se mjesne kršćanske zajednice po svijetu, ali Crkva Majka u Jeruzalemu ostaje središnjica, ona ima primat. Crkva u Jeruzalemu bila je »metropola građana Novog Saveza«.[9]
Prvim hrišćanima je obrezanje bilo simbol celokupnog Mojsijevog zakona. Ono je simbolizovalo savez koji je Jahve napravio sa prorokom Abrahamom (Postanje, 17). To je bilo nasleđe za sve Abrahamove potomke. Obrezivanje je identifikovalo čoveka kao vernika, a i sam Isus je bio obrezan kada je bio star samo osam dana (Luka 2:21). Stoga su judeohrišćani zahtevali da preobraćenike “treba obrezati i narediti im da drže Mojsijev zakon” (Dela 15:5).
Sa druge strane, preobraćenik Pavle iz Tarza, i njegovi istomišljenici su tvrdili da je Isusovo evanđelje veće od Mojsijevog zakona i da sam zakon ne može nikoga spasiti (Dela 13:38-39).
Ljudi su se podelili, neki su podržavali stav jevrejskih hrišćana, a neki apostola (Dela 14:4).
Neslaganje oko toga da li nejevrejski prozeliti treba da slede Božiji zakon objavljen Mojsiju postalo je toliko važno da je sazvan poseban sabor u Jerusalimu kako bi se zajednica dogovorila o tom pitanju. Sabor je okupio vođe mlade hrišćanske zajednice približno 49. ili 50. godine u Jerusalimu. Pošto su postojale dve struje, jerusalimska, koju je predstaljao vođa judeohrišćanske zajednice Jakov Pravedni, i prozelitska, koju je zastupao novopečeni hrišćanski misionar Pavle iz Tarsa.
Apostol Petar je, nakon inicijalnog sukoba sa Pavlom, na kraju podržao njegovo stanovište rečima: “Što hoćete da nametnete učenicima na vrat jaram, koji ni naši očevi ni mi nismo mogli da ponesemo?” (Dela 15:10). Dela apostolska Petrovu promenu mišljenja pripisuju viziji koju je neposredno pre sabora imao u Jopi. Dok se molio na krovu jedne kuće, čekajući obrok, u transu je video kako se nebo otvara i sa njega spušta veliko platno na kome su bile sve “četvoronožne životinje, i gmizavci zemaljski, i ptice nebeske.” Čuo je glas koji mu je naredio da ustane i zakolje da bi jeo, ali je odbio jer nikada nije pojeo ništa nečisto ili pogano. Glas je tada rekao, “Što je Bog učinio čistim ne nazivaj poganim.” (Dela 10:9-16). Levitski zakonik (11:4, 11:13, 20:25) zabranjuje vernicima da jedu određene vrste životinja, kao što su kamila, zec, svinja, gavran, noj, sova, labud, svraka, roda i slično.
Na kraju je Jakov predložio zajednički dogovor: nejevreji koji su želeli da postanu članovi zajednice trebalo je da ispune samo najnužnije uslove, da budu moralno čisti i da se uzdrže od obožavanja idola i jedenja krvi:
Odlučismo, naime, Duh Sveti i mi, da vas ne opterećujemo ničim drugim – osim ovih potrebnih stvari: da se uzdržavate od mesa koje je žrtvovano idolima, i od krvi, i od udavljenog, i od bluda; ako se od svega ovoga čuvate, dobro ćete činiti.
– Djela apostolska 15:28-29.
Apostoli su tako na Jerusalimskom koncilu ukinuli opšte važenje Mojsijevog zakona.
Mnogi judeo-hrišćani, poput apostola Barnabe, su u početku pomagali i podržavali Pavla u njegovoj propovedničkoj misiji (Dela 9:26-28). Međutim, nakon sabora u Jerusalimu, Pavle sve otvorenije govori o ukidanju jevrejskih zakona i običaja, ne samo nejevrejskim preobraćenicima, već hrišćanima uopšte. U svojim poslanicama Pavle piše da spasenje dolazi pomoću vere u Hrista, a ne obavljanjem radnji koje propisuje jevrejski zakon.[13] Zajednice koje su sledile učenja Pavla uveliko su prisvojile njegovo ubeđenje da je "Hrist kraj zakona za svakoga ko veruje, bio on Jevrejin ili nejevrejin". Većina vernika tumačila je to kao tvrdnju da su obrezivanje, košer ishrana i jevrejski običaji u suprotnosti sa hrišćanstvom.[14]
Usled toga, napuštaju ga ne samo bliski prijatelji poput Barnabe[15], već dolazi do otvorenog neprijateljstva između njega i judeo-hrišćana koji mu širom hrišćanskog sveta osporavaju apostolski ugled i poslanje (vidi npr. Poslanica Galatima).
Godine 62. je tadašnji prvosvećenik Jeruzalema Anan ben Anan sazvao Sanhedrin i osudio Isusovog brata Jakova i još nekolicinu na smrt kamenovanjem, zbog optužbe da su kršili Zakon.
66. godine dolazi do Veliki jevrejskog ustanka protiv Rimljana, koji prerasta u četvorogodišnji rat koji je ostavio katastrofalne i nesagledive posledice po jevrejski svet. Jerusalim je pao 70. godine, nakon višemesečne opsade, a Rimljani su potpuno uništili jerusalimski Hram. Eusebije piše da su se hrišćani iz Jerusalima povukli iz grada pre nego što je do sukoba došlo. Prema Euzebiju, hristijani su napustili Jerusalim zbog rata i pobegli u obližnji grad Pela, predvođeni Simeonom Jerusalimskim.
Isusovi sledbenici su odbili da se bore u ratu protiv Rimljana ne zato što su prihvatali argument o rimskoj nepobedivosti, koji su upotrebljavali Josif Flavije i viši slojevi. Hrišćani su verovali da je borba protiv Rimljana besmislena zato što su katastrofalni događaji nakon Isusovog raspeća bili „znaci kraja" kada će ceo svet biti razbijen i preobražen. Neki su verovali kako te katastrofe izaziva gnevni Bog kako bi kaznio sopstveni narod zbog toga što je zločinački odbacio bogomdanog Mesiju.[14]
Pad Jeruzalema se kasnije uglavnom tumačio posljedicom zala koje su Jevreji nanijeli Isusu[16], ali je također povezivan i sa zlostavljanjem Jakova od jevrejskih vlasti, neposredno uoči rata s Rimljanima.[17]
Nakon prvog judeo-rimskog rata judeo-hrišćani su rasuti po jevrejskoj dijaspori i marginalizovani, matična Crkva u Jerusalimu je uništena, a centar celokupnog hrišćanskog pokreta se premešta u »centar svijeta«, Rim.
Poslije pada Jeruzalema 70. godine, Rimljani su izgnali Jevreje iz Judeje, na ruševinama Jeruzalema su podigli rimski grad Elija Kapitolina, a na mestu razorenog Hrama naselje sa paganskim oltarima. U raseljenim jevrejskim zajednicama dolazi do promene odnosa snaga. Prvosveštenička partija i sadukeji povezani sa bivšim Hramom, su odstranjeni. Rukovodeće uloge preuzela je rastuća grupa učitelja, fariseja, koja je širila svoju vlast kroz celu Judeju, obuhvativši jevrejske zajednice širom sveta.[18] Dok su ranije glavni hrišćanski protivnici bili visoki sveštenici i Jerusalemski pisari, nakon rata to postaju fariseji.[14] Ovo se odražava u Evanđelju po Mateju, hrišćanskom spisu iz tog vremena (oko 80. godine), u kom se autor suočava prvenstveno sa rivalstvom farisejskih rabina koji su se nametnuli širom jevrejskog sveta kao autoritativni tumači Tore.[19] Teškoće i poniženja usled poraza zaoštrili su podele u razbacanim jevrejskim zajednicama. Mnogi Jevreji su se osećali izdanim u eshatološkim očekivanjima, usled čega se razvija neortodoksna židovska apokaliptička literatura, koju karakteriše pobuna protiv Boga tvorca i svijeta koji je stvorio. Iz nje se razvijaju razni judeo-hrišćanski gnostički pravci.[20]
Epifanije pominje da je nakon razorenja Jeruzalema, jedno od središta judeo-hrišćanstva bilo u okolici grada Pella, sjeverno od Jerusalima.[21] Rat i njegove posledice su takođe polarizovali Isusove sledbenike, pogotovu kada je reč o njihovim odnosima s drugim jevrejskim zajednicama.[14] Isusovi sledbenici su sve više težili da se odvoje od ostalih Jevreja, radije se moleći u kućama članova nego u sinagogama. Ova situacija rastuživala je mnoge koji nisu želeli da odbace tradicionalne običaje. Nakon 70. godine kršćanski pokret se brzo širio među nejevrejima (Gentiles), ali, na njihovu žalost, uglavnom nisu uspeli da privuku Jevreje. U posleratnoj Palestini, oko 80-90. godine, Isusovi sledbenici su postali marginalna grupa protiv koje je bila vladajuća partija fariseja, koja je došla na vlast u Jerusalimu nakon rimskog rata. Oko 80. godine rabinske vlasti su uvele kletvu protiv nazareja, da bi otkrile nazočnost kršćana u sinagogi. Kletva je uvedena kao sastavni dio dnevnih molitava te su je svi sudionici bogoslužja u sinagogi morali naglas izgovarati:
Neka otpadnik bude bez ikakve nade i neka kraljevstvo ponosa bude iskorijenjeno u naše doba. Neka nazareji i minimi nestanu u trenutku, neka svi budu izbrisani iz knjige života da se ne mogu ubrojiti medu pravednike. Blagoslovljen budi, o Bože, koji obaraš ponosite.[22]
Potkraj veka, oko 90-100. godine, Isusovi jevrejski sledbenici su bili izbačeni iz domaćih sinagoga zbog svoje tvrdnje da je Isus Mesija, i otuđeni od jevrejske zajednice. Žestok sukob ranog hrišćanstva i judaizma oslikava Evanđelje po Jovanu, u kom Jevreji postaju nepomirljivi Isusovi protivnici.[14][23] Mnogi stručnjaci veruju da Evanđelje po Jovanu predstavlja gledište radikalne sekte, izbačenih iz domaćih sinagoga zbog tvrdnje da je Ješua Mesija, i otuđenih od jevrejske većine.[14] Naučnici smatraju da je ovaj traumatični razdor definisao autopercepciju Johaninske zajednice koja vidi sebe kao malenu manjinu Božjih ljudi „koju svet mrzi," i koja podstiče svoje članove da odbace celokupni društveni i religijski kontekst u kojem su rođeni.[24][25][26][27]
Judeo-hrišćanska zajednica biva sve više marginalizovana i podeljena, dok Rimska Crkva od nekadašnje Jeruzalemske Crkve preuzima primat nad mnogim kršćanskim općinama. Neki jevrejski hrišćani su u potpunosti raskinuli sa judaizmom i prihvatili uspostavljene hrišćanske dogme u celosti. One judeo-hrišćanske zajednice koje ostaju pri starim ubeđenjima i nastavljaju održavanje jevrejskih običaja, od katoličke crkve bivaju proglašene za herezu. Među raseljenim judeo-hrišćanima se razvijaju razni pravci mišljenja, a neki delovi zajednice se priklanjaju judejskom gnosticizmu.
Euzebije navodi da su jevrejski hrišćani za vreme Bar Kohbinog ustanka (132-136) bili gonjeni od Bar Kohbe jer su odbili da prihvati njegove mesijanske tvrdnje. Justin Filozof pominje progone hrišćana u Palestini oko 135. godine.[28] Rat i njegove posljedice, uključujući odbijanje jevrejskih kršćana da prihvate Bar Kohbu kao Mesiju, je imao značajnu ulogu u izdavajanju kršćanstva kao religije bitno različite od judaizma. Nakon rata, episkopi Jerusalima više nisu poticali "od onih iz obrezanja".[4] Starešine Crkve koje su posle razaranja Jerusalima nosili zvanje episkopa tog grada ali tamo nisu živeli nego u Peli.[4]
Irinej Lionski je oko 180. godine prvi upotrebio izraz ebioniti (siromašni), radi opisivanja "heretičke" judeo-hrišćanske sekte, koja se "tvrdoglavo" držala Zakona.
Epifanije,[29] Jeronim i Augustin[30][31] u 4. vijeku pominju judeo-kršćansku zajednicu koju nazivaju "nazarenima", s one strane rijeke Jordan (Tranjordanija) u Svetoj Zemlji. Jeronim je u sirijskom gradu Beroe sreo nazarene, koji su veoma poštovali jevrejske običaje.[32] Epifanije navodi da se nazareni nisu bitno razlikovali od Jevreja:
Nazareni se ne razliku od njih skoro u ničemu, praktikuju običaje određene jevrejskim Zakonom, osim što veruju u Hrista. Oni veruju u vaskrsenje mrtvih, da je svemir stvoren od Boga. Oni uče da je Bog Jedan, i da je Isus njegov sin.[33]
Epifanije 375. godine spominje grupu ebionita na Kipru.
Judeohrišćanski spis Propovedanja Petrova izlaže judeo-hrišćansku teologiju čija je osnovna ideja ne samo da nema nikakvog diskontinuiteta između Mojsijeva Zakona i kršćanstva nego da je kršćanstvo, u stvari, pravi Mojsijev Zakon koji je Isus samo očistio od natruha unesenih u Svete knjige poslije Mojsija.[34]
Jevrejski hrišćani su bili striktni monoteisti i bila im je strana tvrdnja da je Isus Bog. Karakteristična crta prvobitnog hrišćanstva je verovanje da je Ješua rođen kao čovek a božanstven je postao kasnije u životu.[35] Prema ovom gledištu, Ješua iz Nazareta, koji je rođen kao i svaki drugi čovek, postao je jevrejski Mesija (gr. Hristos) svojom bezgrešnom posvećenošću božjoj volji.
Hebrejski izraz »mesija« znači »pomazanik« (heb. מָשִׁיחַ Māšîăḥ - pomazan), odnosno osoba pomazana svetim uljem. Da bi neko stekao zvanje pomazanika morao je proći obred pomazanja. Levitski zakonik opisuje kako sveštenik "kome se na glavu izlije ulje pomazanja" postaje posvećen od "Boga njegovog".[36] Prema jevrejskom shvatanju, Ješua je morao da dokaže svoju svetost da bi ga Bog uzdigao kao »mesiju« i »sina Božjeg«. Pošto se posebno istakao svojom pravednošću u vršenju božjeg zakona, od Boga je izbran da bude mesijanski prorok, poput Mojsija. Verovalo se da ga je Bog prihvatio kao sina prilikom krštenja na reci Jordan kod Johanana, kada je glas sa neba objavio da je on Božiji sin.[13]
Ovo gledište se naziva »adopcionističkim« jer pretpostavlja akt adopcije - čovjek je uzdignut do Boga; on je »usvojen« kao Božji sin, kako se obično verovalo, pri njegovom krštenju.[13] Ova rana kristologija se nadovezuje na judaistički pojam mesije koji je izabran od Boga da bi zaveo carstvo pravednosti i ljubavi.[35] Ovo verovanje je bilo uobičajeno u ranom hrišćanstvu, pre nego što je od protivnika nazvano adopcionizam i osuđeno kao jeres. Vremenom je ova najstarija doktrina o Kristu potisnuta drugim, obuhvatnijim doktrinama.[35]
Judeo-hrišćanska kristologija je slična onoj koju je kasnije preuzeo islam (vidi Isus u islamu), pa je moguće da su postojali dodiri između judeohrišćana i početaka islama na Bliskom Istoku.[34]
Neki do spisa koji su izvorno nastali unutar judeo-hrišćanske zajednice su:
- Didahe
- Jakovljeva poslanica
- Evanđelje po Hebrejima
- Ebionitsko evanđelje
- Evanđelje po Mateju
- Propovijedanja Petrova
Takođe, među spise koji crpu iz judeo-hrišćanske predaje ubrajaju se i Prvo i Drugo otkrivenje po Jakovu.
- ↑ Freeddman & Myers 2000: str. 709
- ↑ Eusebije, Istorija crkve: "Oni staju na čelo crkve ili kao rođaci Gospoda ili zbog toga što se ne ustežu ispovedati svoju veru."
- ↑ Gibbon: Decline & Fall of the Roman Empire, v.1, p.416
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Eusebije, Istorija crkve (scribd)
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Isus, Enciklopedija živih religija (str. 316-318), Nolit, Beograd, 2004. Greška u referenci: Nevaljana oznaka
<ref>; naziv "Enciklopedija živih religija" je zadan više puta s različitim sadržajem - ↑ Sanders, E. P. The historical figure of Jesus. Penguin, 1993.
- ↑ John Dickson, Jesus: A Short Life. Lion Hudson 2009, pp. 138-9.
- ↑ Kembridžova ilustrovana istorija religije (str. 232-236), Stylos, Novi Sad, 2006. ISBN 86-7473-281-X
- ↑ 9,0 9,1 Irenej, Adv. haer. 3, 12, 5
- ↑ Verner Jeger, Rano hrišćanstvo i grčka paideja (str. 10-13), Službeni glasnik, Beograd, 2007.
- ↑ Dela apostolska 1:8; 2:9-11 i 17-21.
- ↑ Dela apostolska 2:11.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Bart Ehrman - Isus to nije rekao (scribd)
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Elejn Pejgels - Poreklo Satane (scribd)
- ↑ “...dođe do zaoštrenosti, tako da se rastaše jedan od drugoga” (Dela 15:39)
- ↑ vidi Origen, Contra Celsum 2.13; Euzebije, H.e. 3.7
- ↑ Hegezip u Euzebije, H. E. 2.23
- ↑ Jacob Neusner, Formative Judaism: Religious, Historical, and Literary Studies. Brown Judaic Studies, No. 91. Chico, CA: Scholars Press, 1983.
- ↑ Videti detaljne analize u: Alan F. Segal. „Matthew's Jewish Voice" i J. Andrew Overman. Matthew's Gospel's and Formative Judaism.
- ↑ Jean Daniélou, Nuova storia delta Chiesa, I, str. 104—105.
- ↑ Epifanije, Panarion 30, 1, 7
- ↑ From Sabbath to Sunday, S. Bacchiocchi, p.135, édition française
- ↑ Lindars 1990 p. 53.
- ↑ William Horbury, „The Benediction of the Minim and Early Jewish-Christian Controversy". Journal of Theological Studies 33 (1982): 19-61
- ↑ T. C G. Thornton. „Christian Understandings of the Birkath ha-Minim in the Eastern Roman Empire". Journal of' Theological Studies 38 (1987): 419-31
- ↑ Asher Finkel. „Yavneh's Liturgy and Early Christianity". Journal of Ecumenical Studies 18: 2 (1981): 231-50
- ↑ Alan F. Segal. „Ruler of This World: Attitudes about Mediator Figures and the Importance Sociology for Self-Definition". In E. P. Sanders, ed. Jewish and Christian Self-Definition. Vol 2, pp. 245-68. Philadelphia: Fortress Press, 1980.
- ↑ Justin Filozof, Dijalog sa Trifonom 110.4.
- ↑ David C. Sim The Gospel of Matthew and Christian Judaism 1998 p182
- ↑ Petri Luomanen "Nazarenes" in A companion to second-century Christian "heretics" pp279
- ↑ Memoirs of Dr. Joseph Priestley - Page 670
- ↑ From Sabbath to Sunday, S. Bacchiocchi, p.134, édition française
- ↑ Epiphane, Adversus Haereses 29,7, PG41, 402
- ↑ 34,0 34,1 Tomislav J. Šagi-Bunić - Povijest kršćanske literature (svezak I) (scribd)
- ↑ 35,0 35,1 35,2 Erich Fromm, Dogma o Kristu (scribd)
- ↑ Levitski zakonik 21:10-12