Periferni nervni sistem
Periferni nervni sistem (lat. Systema Nervorum Periphericum) neodvojivi je dio živčanog sistema kojeg čine živci i gangliji smješteni izvan centralnog nervnog sistema - CNS, a predstavlja vezu mozga (u širem smislu riječi) i kičmene moždine sa ostatkom tijela.
Čine ga 31 par moždinskih ili spinalnih živaca (porijeklom iz kičmene moždine) i 12 pari moždanih, kapitalnih ili kranijalnih živaca (izlaze iz glave - lat. caput, odnosno lobanje - lat. cranium, pa otud toliko sinonima za ovaj pojam; porijeklom su iz ostalih dijelova centralnog nervnog sistema). Pored toga, pridruženi su mu nervi, stabla i gangliji koji pripadaju autonomnom nervnom sistemu.
Podijeljen je na:
- Somatski nervni sistem
- Autonomni nervni sistem
Navedena podjela je isključivo funkcionalna, a kako je nervni sistem jedna dobro uvezana cjelina, anatomski se ne mogu razlikovati vlakna autonomnih i somatskih nerava. Somatski nervni sistem nam omogućava da svojevoljno pokrećemo poprečnoprugastu muskulaturu i svjesno doživljavamo osjete kakvi su bol, dodir, temperatura. Autonomni nervni sistem kontroliše rad organa i na njegov rad ne možemo uticati (osim u rijetkim slučajevima) niti njegove osjete svjesno doživljavati.
Somatski dio perifernog nervnog sistema zadužen je za motoričku inervaciju poprečnoprugastih mišića, koji su pod kontrolom naše volje i za osjetnu ili senzibilnu inervaciju kože i organa za propriocepciju. U svrhu razlikovanja putanje kojom se impuls kreće iz CNS-a, mogu se razlikovati aferentna ili dovodna vlakna, koja prenose različite osjete sa kože (temperatura, bol, dodir) do određenih centara unutar centralnog nervnog sistema, pa se prema tome nazivaju i osjetna, te eferentna ili odvodna vlakna koja odvode odgovarajući motorički odgovor od CNS-a do efektora, odnosno poprečnoprugastog mišića.
Spinalni živci (lat. Nervi Spinales) koji polaze iz kičmene moždine (ili u nju ulaze) glavni su nosioci ovog dijela perifernog nervnog sistema. Jedan spinalni živac je funkcionalno uglavnom mješovit, što znači da sadrži i aferentna i eferentna vlakna. Motorna (eferentna) vlakna polaze iz prednjeg roga kičmene moždine, osjetna (aferentna) vlakna ulaze "prekopčana" preko spinalnog ganglija u stražnji rog kičmene moždine. Oba vlakna se udružuju i čine jedan spinalni nerv, koji se podijeli na četiri grane:
- prednju (lat. ramus anterior)
- stražnju (lat. ramus posterior)
- komunikacijsku (lat. ramus communicans)
- meningealnu (lat. ramus meningeus).
Prednje grane spinalnih živaca se udružuju se u spletove (lat. plexus), daju novoformirane živce, sastavljene od vlakana koji potiču sa različitih segmenata kičmene moždine, a uloga im je u inervaciji mišića i kože prednjeg i bočnih dijelova tijela.
Spletovi su: vratni ili cervikalni (lat. plexus cervicalis C1-C4); brahijalni ili splet ruke (lat. plexus brachialis C5-Th1), slabinski ili lumbalni (lat. plexus lumbalis L1-L4), krstačni ili sakralni splet (lat. plexus sacralis L4-S3), stidni ili pudendalni splet (lat. plexus pudendus S2-S4), te trtični splet (lat. plexus coccygeus S4-Co), ujedno i najmanji splet, kojeg novija nomenklatura pominje kao nerv.
U grudnom dijelu prednje grane ne udružuju se u spletove, nego kao međurebarni nervi (lat. nervi intercostales) prolaze ispod odgovarajuće rebra.
Stražnje grane spinalnih živaca inerviraju mišiće i kožu leđa. Znatno su kraće od svojih prednjih parica.
Komunikacijske grane uspostavljaju vezu između simpatičkog dijela autonomnog nervnog sistema, odnosno njegovog stabla (lat. truncus symphaticus) sa kičmenom moždinom.
Meningealne grane zadužne su za osjetnu inervaciju ovojnica u unutrašnjosti kanala kičmenog stuba, u kojem je smještena kičmena moždina (let. medulla spinalis)
Spinalni nervi su organizovani u grupe na osnovu dijela kičmenog stuba iz koje polaze, pa tako postoje:
- cervikalni ili vratni živci (8) - C
- torakalni ili grudni živci (12) - Th
- lumbalni ili slabinski živci (5) - L
- sakralni ili krstačni živci (5) - S
- kokcigealni ili trtični živac (1) - Co
Kranijalni živci polaze iz dijelova centralnog nervnog sistema koji (skoro u cijelosti) isključuju kičmenu moždinu i kroz neki od otvora na lubanji izlaze na površinu tijela dajući odgovarajuće grane. Funkcionalno, sadrže sve tipove nervnih vlakana (opšta i specijalna): motorna, senzibilna i visceralna. Označavaju se rednim brojevima gledano s prednjeg dijela lobanje natrag (od rostralno prema kaudalno).
- I - nn. olfactorii (njušnji živci, za čulo mirisa)
- II - n. opticus (vidni živac)
- III - n. oculomotorius (za mišiće očne jabučice i refleks zjenice)
- IV - n. trochlearis (pokretač mišića očne jabučice)
- V - n. trigeminus (za mišiće "žvakače" - lat. mm. masticatorii i osjete sa većeg dijela lica, usta i zuba)
- VI - n. abducens (inervira m. rectus lateralis očne jabučice)
- VII - n. facialis (živac lica - mišići "facijalne ekspresije" tj. "mimični" mišići, pljuvačne žlijezde, suzna žlijedza)
- VIII - n. statoacusticus ili n. vestibulocochlearis (tzv. slušni živac, za čulo sluha i ravnotežu)
- IX - n. glossopharyngeus (za mišiće jezika i ždrijela, važan kod refleksa gutanja, čulo okusa)
- X - n. vagus (mnogobrojne uloge u invervaciji organa i pojedinih mišića, te dijelom čula okusa, glavni oponent simpatičkom sistemu)
- XI - n. accessorius (inervira velike mišiće leđa m. trapezius et sternocleidomastoideus, isključivo motorni)
- XII - n. hypoglossus (za mišiće jezika)
Dio je perifernog nervnog sistema na koji možemo rijetko ili nikako imati oticaj sopstvenom voljom. Zadužen je za kontrolu rada organa i njihovih sistema. Njegova se vlakna distribuiraju kroz spinalne, kranijalne ili nerve koje polaze od autonomnih stabala. Autonomnom nervnom sistemu pripada veliki broj ganglija - nakupina neurona (živčanih ćelija) izvan centralnog nervnog sistema.
Podjela na simpatički i parasimpatički sistem je utvrđena na osnovu funkcije, uz pomoć imunocitohemijskih metoda. Naime, određeni neurotransmiteri su specifični za svaki od ovih sistema.
