Srbijanci
Srbijanci (jednina: Srbijanac ili Srbijanka) je srpskohrvatski izraz za ljude koji žive u Srbiji, ili su poreklom iz Srbije. Izrazom se mogu označavati i Srbi koji žive u Srbiji.[1]
Naziv Srbijanci se uglavnom rabi u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Crnoj Gori, dok u znatno manjoj meri u Srbiji.[2] Nekad se izrazom Srbijanac označava isključivo stanovnik uže, odnosno središnje Srbije. Ovakva upotreba je rasprostranjena u Vojvodini.
Izrazi 'Srbijanac' i 'srbijanski' mogu imati i negativnu konotaciju,[3] s obzirom da se građane ostalih zemalja ne zove ekvivalentno ("Hrvatijanci", "Rusijanci", "Slovenijanci", itd.) i jer im se ne prave razlike u pridevima ("hrvatski", "ruski", "slovenski", itd. bez obzira na etničku pripadnost osobe).[4] Ako bi se zanemarila pomenuta negativna konotacija i značenje koje obuhvata i Srbe kao etničku grupu, izraz bi se mogao koristiti za građane Srbije. Pridev "srbijanski" bi se u tom slučaju odnosio isključivo na Srbiju[5], dok se pridev "srpski" može odnositi i na srpski jezik ili srpski narod.[6]
Termin Srbijanci je vjerojatno nastao u jeziku Srba prečana, koji žive van Srbije, da bi se mogla odrediti geografska pripadnost. Izrazi Srbijanac i srbijanski postoje odavno, i nalaze se u mnogim rečnicima, uključujući i u drugom izdanju Rječnika Vuka Stefanovića Karadžića iz 1852. godine. U Vukovom Rječniku stoji:
- Srbijanac – čovjek iz Srbije,
- srbijanski – koji je iz Srbije.
Nakon Vukovog, ovi izrazi su se našli i u nizu drugih rečnika koji se na njega naslanjaju – Broz i Iveković, Rječnik JAZU, Elezović, Rečnik Matice srpske, itd.[7] Hrvatski jezikoslovac Vatroslav Rožić 1905. godine također definiše Srbijanca kao čoveka iz Srbije, za razliku od Srbina, što je narodno ime i ne znači čovjeka iz kraljevine Srbije:
Čovjeku iz Srbije velimo: Srbijanac, što ne će biti čisto narodnoga postanja, i ako se tako općeno govori i piše; bilo bi možda bolje: Srbijac ili Srbljanin (s nast. janin); u narodnim pjesmama nahodi se pluralni oblik Srblji (genet. Srbalja); mjesto: Srbijac, Srbljanin nije dobro reći: Srbin, jer je to narodno ime i ne znači čovjeka iz kraljevine Srbije.[8]
Povijesno, značenje pojma Srbijanac se menjalo zajedno sa granicama države Srbije. U XIX vijeku, Srbijanci su bili samo stanovnici tadašnje Kneževine Srbije (kasnije kraljevine). Danas se Srbijancima uglavnom nazivaju stanovnici savremene Republike Srbije.
Geografski, u Srbijance ne spadaju isključivo Srbi, već i druge etničke grupe koje danas žive u Srbiji kao što su Mađari, Bošnjaci, Romi, Albanci, Slovaci, Hrvati, Rumunji, Bugari, Crnogorci i ostali. Iako Srbijanci nisu etnički, već geografski pojam, koji uključuje ljude različitih etničkih skupina, u srpskom književnom standardu se njime obično označavaju Srbi iz Srbije[9], dok se u za neke od navedenih nacionalnih grupa kaže npr. Slovaci iz Srbije, Albanci iz Srbije... Jedan od lingvista SANU, dr Egon Fekete, govori o upotrebi prideva srpski i srbijanski:
Umesto prideva srpski može se upotrebiti i pridev srbijanski. Prvi ima šire značenje i nacionalnu konotaciju, dok se u drugom slučaju radi o teritorijalnom određenju pa se pridev srbijanski vezuje za Srbiju. Kao što svi Srbi nisu Srbijanci tako ni svi Srbijanci (građani Srbije) nisu Srbi.[10]
Upotreba prideva "srbijanski" za srbijanske glumce, političare, itd, je sasvim uobičajeno u svim ostalim republikama srpskohrvatskog jezika (Hrvatska, Crna Gora, BiH), osim u Srbiji. U Srbiji se insistira da na izrazima "srpski glumac", "srpski premijer", "srpski predsednik", itd. Koreni ovog običaja nemaju toliko veze sa gramatikom koliko sa politikom. Naime, u 19. veku je beogradska vlast želela da zastupa sve Srbe, a ne samo Srbijance.[7]
Spor oko upotrebe prideva srbijanski ili srpski potiče iz 1882. godine, kada je Kneževina Srbija postala kraljevina, a kralj Milan krunisan za srpskog kralja. Naime, ubrzo nakon krunisnja stiže poruka iz Beča kojom Austro-Ugarska zahteva da kralj „ne može biti srpski, već srbijanski“, odnosno da svoj kraljevski pridev utemelji na teritorijalnoj a ne etničkoj odrednici, budući da njegova mala kraljevina nema jurisdikciju nad Srbima van Srbije.[7] Naime, Habzburška monarhija je sebe smatrala domovinom Srba prečana, te su pretenzije beogradske vlade na sve Srbe doživljavane kao velikosrpske.
Suvremeni srpski desničari se izrazito protive upotebi prideva „srbijanski/srbijanska“ i upozoravaju na njegove „opasne posledice“ svođenja srpskog državno-teritorijalnog korpusa na "beogradski pašaluk".[2] Jedna od najčešćih teza među protivnicima glasi da pridev „srbijanski“ ima pežorativno značenje.[7] Kritičari napominju da je nacionalistima mrska pomisao na "Srbijance" kao politički termin koji podrazumijeva sve državljane, jer oni društvo doživljavaju pre svega u etničkom smislu. Za njih nacion podrazumeva samo većinski srpsko-hrišćanski etnicitet kao nacionalni i uopće ne podrazumijeva manjinske etnicitete.[2]
Među građanskim autorima u Srbiji postoji izražen trend upotrebe prideva "srbijanski".[11][12] Neki beogradski sociolozi zaključuju da bi se „srbijanstvo moglo postaviti kao politički projekt” ako se ima u vidu da je Srbija država svih svojih građana, ali ocenjuju da se to neće ostvariti sve dok je Srbija država srpskog naroda i svih ostalih koji u njoj žive.[2]
Svi srbijanski mainstream mediji listom izbegavaju termin Srbijanci i umesto toga rabe termin Srbi za sve stanovnike Srbije. U svim dnevnim novinama i na svim televizijskim kanalima s nacionalnom frekvencijom, se koriste sintagme "prosječan Srbin" i "prosječan građanin Srbije" naizmjenično, kao sinonimi.[2] Međutim, mnogi građani Srbije, ne-Srbi, u takvoj lingvističkoj nepreciznosti prepoznaju političku nekorektnost i društveno izopćavanje. Oni podsjećaju da Narodna skupština Republike Srbije nije samo srpska, da Predsednik Republike Srbije ne zastupa samo Srbe, da javnost ne čine samo Srbi, te je stoga i semantički i politički nekorektno u tim slučajevima koristiti pridjev srpski.[2] Kritičari napominju da izbjegavajući ovaj termin, srbijanski mediji i politički zvaničnici kao da nastavljaju priču o velikosrpskom nacionalnom projektu.[2]
Termin Srbijanci i Srbijanka pojavljuje se u pjesmi „Brankovo kolo“ Branka Radičevića kao i u popularnoj narodnoj pjesmi „Odakle si sele“ u izvođenju Snežane Đurišić koja u refrenu kaže:
.
- Egon Fekete, „Semantičke razlike i upotrebne vrednosti prideva srpski i srbijanski“, Naš jezik XIII/5, str. 199–209, 1978.
- ↑ Grupa autora „Rečnik srpskog jezika“, Matica srpska, Novi Sad, 2007. ISBN 978-86-7946-004-2
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Srbi i ostali Srbijanci
- ↑ Srbijanac (wiktionary)
- ↑ Nikola Živković. „Vojvodina? Gde je to?”. Nova srpska politička misao. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-20. Pristupljeno 2012-07-08. »Ovim nije kraj naših podela. Pored reč «dođoši», postoji i pojam «prečani» i «Srbijanci». A kako se zovu Hrvati iz Bosne? Hrvatijanci? Ne, ta reč je naravno moja, veštačka, izmišljena. Ali, zasto ta pojava postoji samo kod Srba? Srbi i Srbijanci. Austrougarska je izmislila te podele, a mi Srbi smo ih prihvatili. U tome je problem. Mi prihvatamo jezik neprijatelja. Tuđe olako uzimamo, a odričemo se svoga. Tako smo olako odbacili i ćirilicu.«
- ↑ srbijanski (wiktionary)
- ↑ srpski (wiktionary)
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 „Srbijanski i srpski – rat prideva”. Arhivirano iz originala na datum 2012-10-09. Pristupljeno 2011-05-30.
- ↑ Rožić, Vatroslav. Mjesne vlastite imenice za čeljad i pridjevi od mjesnih imenica u hrvatskom jeziku. // Rad Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti. Razredi filologičko-historički i filosofičko-juridički, knj. 162. (=64.), Zagreb, 1905., str. 135. – 185.
- ↑ Група аутора „Речник српског језика“, Матица српска, Нови Сад, 2007. ISBN 978-86-7946-004-2
- ↑ Politika, 16. 9. 2003
- ↑ Upotreba prideva "srbijanski" na Peščaniku
- ↑ Upotreba prideva "srbijanski" u E-novinama
- Nermin Vučelj, Srbi i ostali Srbijanci
- Milica Jovanović, Srbijanski i srpski – rat prideva Arhivirano 2012-10-09 na Wayback Machine-u
