Vielgispieiniskodde
| Vielgispieiniskodde Odocoileus virginianus (Zimmermann, 1780) |
|
|---|---|
 |
|
| Tile | LC (eellimvuáimálâš)[1] |
 |
|
Tieđâlâš luokittâllâm |
|
| Doomeen | Sellâvááimusliih Eucarya |
| Kodde | Elleekodde Animalia |
| Uáiviráiđu | Savosuonâsiih Chordata |
| Vyeliráiđu | Čielgitávtáliih Vertebrata |
| Luokka | Njomâtteijeeh Mammalia |
| Lahko | Kyeppirelleeh Artiodactyla |
| Hiäimu | Sorvâelleeh Cervidae |
| Vyelihiäimu | Kodeh Capreolinae |
| Suuhâ | Odocoileus |
| Šlaajâ | virginianus |
Vielgispieiniskodde teikâ vielgispieiniskaavrâs (Odocoileus virginianus) lii ameriklâš koddešlaajâ. Luándulii eellimkuávlust tiättojeh ohtsis 26 vielgispieiniskode vyelišlaaijâd, main 17 eelih Tave-Amerikist já 9 eelih Maadâ-Amerikist. Šlaajâ lii ištâdum Uđđâ-Seelandân, Karibian já Euroopân.
Vielgispieiniskoddeest láá eŋgâlâskielân noomah "white-tail deer", "whitetail" já "Virginia deer". Suomâkielân tot lii "valkohäntäkauris", "valkohäntäpeura" teikâ "lakonpeura". Nommâ "lakonpeura" ij lah kuittâg innig aanoost.
Olgohäämi já stuárudâh
[mute | mute käldee]Vielgispieiniskode stuárudâh lii kiddâ vyelišlaajâst, já motomeh vyelišlaajah láá stuárráábeh ko nubeh. Ores tiäddá táválávt 70–140 kg.[2] Minnesotast, Ontariost já Manitobast láá kuittâg tiettum stuorrâ oráseh, moh láá tiäddám paijeel 180 kg. Niŋálâsah teddih táválávt 40–90 kg, mutâ motomijn kuávluin toh láá čielgâsávt ucebeh já sättih teddiđ tuše 25 kg.[3] Sevealodâh lii táválávt suullân meetter.[2] Vielgispieiniskode kukkodâh njuuneest pieiniskiäčán lii 150–180 cm,[4] já pieinis lii suullân 15–28 cm kukke.[2]
Vielgispieiniskode tuurhâ ivne lii kiddâ eellimkuávlust já tast, mon vyelišlaajân tot kulá. Suomâst iälusteijee vyelišlaajâ lii keessiv ruškâd já tälviv räänis.[2] Piäiná vyelni, čoolmij pirrâ, čuddust já čuávjist turkkâ lii vielgâd.[2] Pieinis paijaan talle ko vielgispieiniskodde lii huámášâm mottoom uhke.
New York uásistaatâ Romulus kaavpugist lii uccâ populaatio, mii lii aaibâs vielgâd, já kodeh kočoduvvojeh eŋgâlâskielân "white deerin". Vielgis populaatio lii rávhuidittum.
Lavdâm
[mute | mute käldee]
Tave-Amerikist vielgispieiniskodeh tiättojeh Ovtâstum staatâi nuorttâ- já koskâoosijn Källeevaarij räi sehe maadâviestâr-Arizonast. Ton lasseen vielgispieiniskodeh iälusteh Meksikost sehe maadâ-Kanadast, Yukonist, Brittilii Kolumbiast já Taveviestârterritorioin.[5] Tave-Amerik Stuorrâjaavrij populaatioh láá peessâm levâniđ tavas, tastko ulmuuh láá muttám kuávluid viljâlemkiävtun. Suijân leevvânmân lii meiddei tot, ete tavekuávlui sorvâ-, karibu- já vaapiitnäälih láá kiäppánâm.
Kuovdâ- já Maadâ-Amerikist vielgispieiniskodeh eelih maaŋgâin enâmijn Brasilia taveoosij, Bolivia já Peru räi.[6] Amazon arvemecci ij kuulâ vielgispieiniskode eellimkuávlun, peic tot iälá Maadâ-Amerik riddokuávluin.
Vielgispieiniskodde iälust meiddei Karibiasuolluin tego Kuubast, Jamaikast[7] já Puerto Ricost. Karibiasuolluuh iä kuittâg kuulâ vielgispieiniskode luándulii eellimkuávlun. Vielgispieiniskodde iälá meiddei Amerik ulguubeln. Ulmuuh láá puáhtám kuudijd Euroopân, já vielgispieiniskodeh eelih tagarijn enâmijn ko Suomâ, Ranska, Saksa, Serbia, Romania já Tšekki.
Keessiv vielgispieiniskodeh kávnojeh piälduin já nijttoin, já tälviv toh iälusteh iänááš meecijn.[8]
Vielgispieiniskodde Suomâst
[mute | mute käldee]1900-lovo aalgâst Suomâst iä lamaš ennuv sorvâelleeh, tastko masa puoh meccikavrâseh já soorvah lijjii miäcástum. Ovtâstum staatâin vist lijjii ennuv maaŋgâlágáneh sorvâelleeh, main vielgispieiniskodeh lijjii táválumoseh.[4] Tondiet ive 1932 vuáđudui nk. "koddekomitea", mon ulmen lâi pyehtiđ vielgispieiniskuudijd Suomân pivdoellen.[4]
Vuossâmuuh vielgispieiniskodeh puáhtojii Suomân ive 1934: ohtâ ores já nelji niŋálâs.[2] 14 ihheed maŋeláá puáhtojii vala nelji ohtâgâs.[2] Vuossâmuuh vyesih šoddii ive 1937.[9] Nääli stuárui jotelávt, já vielgispieiniskodeh leevvânškuottii.[2] Ive 1948 Suomâst lijjii sullân čyeti vielgispieiniskodded, já ive 1962 toh lijjii jo suullân tuhháát.[2] Miäcástem ij hitodâm nääli stuárrum, já ive 1968 kuudij meeri lâi jo 4 000.[10] Ive 2010 Suomâst lijjii 40 000 vielgispieiniskodded,[2] já ive 2022 nääli stuárudâh lâi 200 000 ohtâgâssâd.[11]
Lasanem
[mute | mute käldee]_female_with_fawns_Orange_Walk.jpg)
Oráseh šaddeh suhâjuátkimahan pelnubihásâžžân, já niŋálâsah vist kyevti-ihásâžžân.[2] Kieimâmäigi lii ive loopâst, táválávt roovvâdmáánust já skammâmáánust.[2] Parâttâllâm ääigi oráseh kuáivuh kimekuopijd já kyeđih hajâmeerhâid muoráid, tastko toh irâtteh čäittiđ eres orásáid jieijâs kievrâvuođâ.[2] Orásij árvusajattâh lii kiddâ toi čoorvij já rummâš stuáruduvâst. Ko kieimâm álgá, te ores iirât nuurrâđ pirrâsis niŋálâsâid, maid tot piälušt eres orásijn.
1–3 vyesi šaddeh vyesimáánust teikkâ kesimáánust, já toh teddih 2–4 kg.[5] Aalgâst vuosijn láá tiälhuh, mutâ toh láppojeh keessiv. Niŋálâs njoomât vuosijdis suullân nelji mánuppaje.[2] Oresvyesih kyeđih niŋálâs suullân pelnubihásâžžân, já niŋálâsvyesih vist kyevti-ihásâžžân.[2]
Vielgispieiniskuudij eellim ij lah meendu kukke, suullân 10 ihheed.[12] Láá kuittâg tiettum ohtâgâsah, moh láá iällám kuhheeb: Ovtâstum staatâi Georgia uásistaatâst lâi niŋálâs, mii eelij 22-ihásâžžân.[12][13]
Raavâd
[mute | mute käldee]Vielgispieiniskodeh oceh raavvâd tooláá iđedist já maŋŋeed ehidist.[8] Vielgispieiniskodde porá sinošaddoid, suoinijd, lostâmuorâi uurbijd já loostâid, siähtálijd, jáhálijd, toŋŋâsijd já jiivijd.[2] Ton lasseen toh poreh taamiterhoid, muorjijd, omenijd já kuobbârijd. Tälviv ko lii assaas muotâ, te vielgispieiniskodde ij pyevti kuáivuđ raavvâd enâmist, já tot ferttee puurrâđ muorâi páárhu já oovsijd.[2] Luándust láá meiddei ellei piemmâmsajeh, main vielgispieiniskodeh uážžuh raavvâd.[2]
Vielgispieiniskodde já olmooš
[mute | mute käldee]Vielgispieiniskodde toovât stuorrâ vahâgijd eromâšávt ärbivuáválijn eellimkuávluinis tondiet ko tot porá piäldušaddoid já šadoi aalgâid.[4] Vielgispieiniskodeh tovâtteh vahâgijd meiddei ulmui muorâkaardijn já spesiaalviljâlemsoojijn.[8]
Stuorrâ vielgispieiniskoddenääli toovât távjá jotolâhpaartijd,[2] já motomijn kuávluin Suomâst sättih leđe eenâb koddepäärtih ko sorvâpäärtih.[14] Ive 2021 Suomâst puoh pivdoelleepaartijn kuálmádâs lijjii vielgispieiniskoddepäärtih.
Vielgispieiniskodde lii pivdoellee. Suomâst pivdemäigi lii roovvâdmáánu aalgâst uđđâivemáánu loopâ räi, já Suomâst pivdojeh suullân 20 000–25 000 vielgispieiniskodded jyevi ive.[2]
Fáádást eres soojijn
[mute | mute käldee]
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Vielgispieiniskodde.
Käldeeh
[mute | mute käldee]- ↑ White-tailed Deer iucnredlist.org. Čujottum 25.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 Bjärvall, Anders & Ullström, Staffan: Suomen nisäkkäät. Helsinki: Otava, 2011.
- ↑ White-tailed deer and red brocket deer of Costa Rican Fauna web.archive.org. 30.12.2010. Čujottum 25.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Nummi, Petri: Suomeen istutetut riistaeläimet, s. 26–29. Julkaisusarjan 9. osa, 2. uudistettu painos. Helsinki: Helsingin yliopisto, Maatalous- ja Metsäeläintieteen Laitos, 1988. ISBN 951-45-4760-8.
- ↑ 5,0 5,1 White-Tailed Deer www.hww.ca. Čujottum 25.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Wilson, Don E. & Reeder, DeeAnn M. (toim.): Odocoileus virginianus Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference. 3rd ed. Bucknell University, 2005.
- ↑ Chai, Shauna-Lee: Establishment of the Invasive White-tailed Deer in Portland, Jamaica web.archive.org. Čujottum 25.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 8,0 8,1 8,2 White-Tailed Deer nationalgeographic.com. 21.6.2023. Čujottum 25.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Haukkovaara, Olli: Valkeakosken seudun nisäkkäät. Čällee lii kuástidâm tyeje, 1991. Tyeje nettiversio.
- ↑ Nuorteva, Pekka & Henttonen, Heikki: Eläimiä värikuvina: Nisäkkäät, matelijat, sammakkoeläimet, s. 107–108. Helsinki: WSOY, 1989. ISBN 951-0-13603-4.
- ↑ Peurojen talviruokinta – Paljonko on liikaa? metsastysjakalastus.fi. Čujottum 25.5.2024. (suomâkielân)
- ↑ 12,0 12,1 White-tailed deer (Odocoileus virginianus) longevity, ageing, and life history genomics.senescence.info. Čujottum 25.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ White-tailed Deer: Managing for Age in White-tailed Deer tpwd.texas.gov. Čujottum 25.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Ehdotus kansalliseksi vieraslajistrategiaksi web.archive.org. Čujottum 25.5.2024. (suomâkielân)