Sande (Sunnmøre)

Berggrunnen er av prekambrisk alder, men med vesentleg kaledonsk påverknad. Han består i hovudsak av gneis, men har store innslag av krystallinsk kalkstein (marmor), som har vore gjenstand for kommersiell drift i meir enn 100 år. På Kvamsøya finst der noko gabbro. Landskapet består av forholdsvis bratte, men låge fjell, stadvis med lågare land ut mot kysten (strandflate). Høgast når fjella på Gurskøya (Sollia 661 meter over havet) Høgast på dei mindre øyane er Rinden på Sandsøya (369 meter over havet).

Busetnaden ligg i dei lågare områda ut mot kysten. Storparten av innbyggjarane bur på Gurskøya. I tillegg bur det ein del på småøyane, dei fleste på Sandsøya og Kvamsøya. Administrasjonssenteret Larsnes ligg på sørvestsida av Gurskøy.

Folketalet heldt seg ganske stabilt frå krigen og fram til omkring 1990, då det byrja å vise tilbakegang. Etter hundreårsskiftet har folketalet igjen vore stabilt, til dels med ein viss vekst. I tiårsperioden 2005–2015 steig folketalet med gjennomsnittleg 0,2 prosent årleg, mot 1,0 prosent på Sunnmøre samla sett og 0,8 prosent i Møre og Romsdal.

Ifylgje definisjonen til Statistisk sentralbyrå er det tre tettstader i Sande. Tettstadene er til saman 1,3 km², og omfattar 1 % av arealet i kommunen.

Av arbeidsplassane i Sande er fem prosent i primærnæringane (2014). Gardane i kommunen er små og blir ofte drivne i kombinasjon med anna arbeid. Hovudvekta i jordbruket er lagd på husdyrhald, først og fremst storfe og sau. Fiskeflåten i Sande fører i land årleg ein fangst til ein førstehandsverdi av 42 millionar kroner (2013), men det meste blir ført i land utanfor kommunen.

Industrien, som samla utgjer 41 prosent av arbeidsplassane i kommunen, 47 prosent inkludert byggje- og anleggsverksemd og kraft- og vassforsyning (2014), er sterkt knytt til sjønæringane. Av industrisysselsetjinga har verkstadindustrien heile 84 prosent (2013), i første rekkje bygging av skip og oljeplattformer, men også noko metallvareindustri. Elles finst der næringsmiddelindustri (mellom anna fisketilverking), gummi-, plast- og mineralsk industri (mellom anna kalksteinsbrot, kalkverk og betongvareindustri) og tekstilindustri med høvesvis åtte, fem og tre prosent av dei tilsette i industrien.

Turisttrafikken er relativt beskjeden samanlikna med Sunnmøre elles, men han er i vekst.

Sande har relativt beskjeden vasskraftproduksjon. Kommunen har eitt vasskraftverk, Gjerdsvika (i drift fra 1954), med ein årleg produksjon på 13,7 gigawattimer (gjennomsnitt 1993-2020). Kraftverket er eigd av Tussa Energi.

Sande har høg arbeidsplassdekning, 98 prosent i 2014. Likevel har kommunen stor utpendling. I 2014 hadde 32 prosent av dei yrkesaktive som er busette i Sande, arbeid utanfor kommunen. 20 prosent arbeidde i dei tre andre øykommunane på Søre Sunnmøre (Herøy, Ulstein og Hareid) og seks prosent på resten av Sunnmøre. Det er også stor innpendling til Sande, særleg frå Herøy, Ulstein og Hareid.

Hovudvegen over Gurskøya er fylkesveg 61, som med bru fører over til Hareidlandet og vidare mot Ålesund via ferjesambandet Hareid–Sulesund. Sørover går fylkesveg via ferjesambandet Årvika–Koparneset til fastlandet, gjennom Vanylven og til Bryggja i Nordfjord.

Lokalt er det ferjesamband frå Larsnes til Åram på fastlandet, til Voksa (med brusamband til Sandsøy) og vidare til Kvamsøya.

Sande høyrer til Møre og Romsdal politidistrikt, Møre og Romsdal tingrett og Frostating lagmannsrett.

Kommunen er med i regionrådet Sunnmøre regionråd saman med Fjord, Giske, Haram, Hareid, Herøy, Stranda, Sula, Sykkylven, Ulstein, Vanylven, Volda, Ørsta og Ålesund.

Sande kommune svarer til dei to sokna Gursken og Sande i Søre Sunnmøre prosti (Møre bispedøme) i Den norske kyrkja.

Mot slutten av 1800-talet høyrde Sande til Søndmør fogderi (futedøme) i Romsdals amt.

På Sandsøya ligg Dollsteinhola med steinalderbuplass. Også elles på øyane er det mange steinalderbuplassar. Sande kyrkje, som ligg på Sandsøya, er ei langkyrkje i tre, bygd i 1880, med særprega altertavle. På garden Sande ved kyrkja har det tidlegare vore ei stavkyrkje, som var nemnd allereie i 1329.

På Kongsvollen på Sandsøya blir det humoristiske, historiske skodespelet «Spelet om kong Arthur» spelt nesten årleg.

Kommunevåpenet (godkjent 1987) har ei linebøye i sølv mot ein blå bakgrunn. Motivet symboliserer fiske, ei verksemd med lange tradisjonar i Sande.

Namnet er opphavleg eit gardsnamn på Sandsøya, Sande, av norrønt sandr, ‘sand’. Tidlegare heitte øya Dolzøy (1329), sjå Dollsteinhola.

• Møre og Romsdal
• Gurskøya
• Noregs geografi

• Sande kommune

• Bjørlykke, Jakob M., Olav Liset, Bjarne Rabben: Soga om Sande og Rovde, ny utg., 1975–79, 5 b.
• Myklebust, Olav, red.: Sandesoga, 3. utg., 1994–1997, 3 b., isbn 82-993290-0-0