Пређи на садржај

Istorija Škotske

С Википедије, слободне енциклопедије
Skara Bre, najstarija neolitska naseobina u Evropi
Grb
Zastava

Istorija Škotske je istorija današnjeg prostora Škotske i naroda Škota od praistorije do danas. Zapisana istorija Škotske počinje sa dolaskom Rimskog carstva u 1. veku, kad je provincija Britanija dosezala na sever do Antoninovog zida. Severno od njega je bila Kaledonija, naseljena Piktima, čiji ustanci su prisilili rimske legije da se povuku do Hadrijanovog zida. Kada se Rim konačno povukao iz Britanije, gelski napadači zvani Skoti počeli su da kolonizuju Zapadnu Škotsku i Vels. Pre rimskig doba, praistorijska Škotska je ušla u neolitsko doba oko 4000. p. n. e., bronzano doba oko 2000. p. n. e., i gvozdeno doba oko 700. p. n. e..

Gelsko kraljevsto Dalrijada je bilo osnovano na zapadnoj obali Škotske u 6. veku. U narednom veku, irski misionari su upoznali prethodno paganske Pikte sa keltskim hrišćanstvom. Sledeći englesku Gregorijansku misiju, piktski kralj Nektan je odlučio da ukine većinu keltskih praksi u korist rimskih obreda, ograničavajući gelski uticaj u njegovom kraljevstvu i izbegavajući rat sa anglijskom Nortambrijom.[1] Pri kraju 8. veka su počele Vikinške invazije, što je prisililo Pikte i Gele da prestanu sa njihovim istorijskim neprijateljstvom i da se ujedine u 9. veku, čime je formirana Kraljevina Škotska.

Pre ledenog doba Škotska je imala topliju klimu i verojatno je bila naseljena. Nakon ledenog doba ljudi su se vratili u Škotsku tek oko 9600. p. n. e. Mezolitski lovci-skupljači bili su prvi doseljenici iz Engleske. Njihovi ostaci pronađeni su u okolini Kramonda blizu Edinburga i datiraju od oko 8.500. p. n. e. Brojni nalazi iz istog vremena iz cele Škotske govore o izuzetnom nomadskom narodu pomoraca koji su pravili oruđa od kosti, kamena i rogova.

Menhiri Kalaniša na ostrvu Luis

Na severu Škotske, u Orkniju, nalaze se najstariji nalazi neolitske naseobine u Evropi – Skara Bre. Za najstariju postojeću neolitku kuću smatra se kamena kuća Knap u Hovaru, iz oko 3500. p. n. e. Iz istog razdoblja datiraju i prve grobne dvorane (Mešou na Orkniju) i megalitska svetilišta (Prsten u Brodgaru na Orkniju i Kalaniš na ostrvu Luis) koja su paralelna Stounhendžu u Engleskoj.

120 km dug Hadrijanov zid izgrađen je kako bi označio granicu Rimskog darstva na jugu i varvarskih poseda Pikta na severu; i danas odvaja Škotsku od Engleske.
Utvrđenje Stirling na vulkanskoj steni iznad reke Fort postoji od najranijih vremena i preživelo je brojne opsade.

Prostor Škotske je u rimskim spisima nazivan Kaledonija. Na severu su obitavala plemena Pikta koja su Rimljani bezuspešno pokušavali da pokore.

Početkom 6. veka Škoti (keltsko pleme iz severoistočne Irske) se doseljavaju na područje današnje grofovije Argajl, gde su Škoti osnovali malo kraljevstvo Dalriadu. Hrišćanstvo se (takođe pristiglo iz Irske) postupno počelo širiti ne samo među Škotima, nego i istočno na teritoriji Pikta.

Godine 843. Škoti i Pikti su se sjedinili, te pod kraljem Kenetom Makalpinom i utemeljili državu koja je obuhvatala veći deo Škotske severno od reka Fort i Klajd (Kraljevstvo Alba).

Kraljevstvo Škota

[уреди | уреди извор]
Jezična podela u Škotskoj tokom ranog 12. veka
  Nordijsko-Gelski, uporaba oba jezika
  Ostaci Kambrijskog jezika

Oko 1016. godine, porazivši Angle u bici kod Karhama, kralj Malkolm II (škotski: Máel Coluim) je zavladao pokrajinom Lotijan, pokrajinama između Tvida i Firta od Forta, i bivšim britanskim kraljevstvom Stratklajd u kojem je za kralja postavio svog unuka Dankana I. Kada je 1034. godine Dunkan nasledio svog dedu Malkolma II, Škoti, Pikti, Angli i Briti su sjedinjeni u jedinstvenu kraljevinu nazvanu Kraljevstvo Škota (engleski: Kingdom of Scots), a Dankan je bio prvi vladar sa naslovom „kralja Škota”. Dankan je poginuo u građanskom ratu (1040) protiv svog vojskovođe i bratića Makbeta, koji se potom proglasio kraljem, ali ga je 1057. godine porazio Dunkanov sin Malkolm III Kanmor (1058–1093).[2]

Najmoćniji Malkolmov naslednik bio je Dejvid I Škotski (1124—1153) za vreme čije se vladavine Škotska postepeno anglizira i feudalizijuje.

U doba vladavine Vilijama I Lava (1165–1214) škotska je crkva (1192) podvrgnuta direktno Rimu, a za vreme vladavine njegovog sina i naslednika Aleksandra II (1214–1249) započelo je pokoravanje norveških Hebrida (okončano 1266).

Vladavina Aleksandra III (1249—1286) je bilo doba jake kraljevske vlasti, te mira i privrednog prosperiteta zemlje (kasnije nazvano „zlatnim razdobljem”" škotske istorije).

Kraljevstvo bez kralja

[уреди | уреди извор]
Bitka kod Benokberna (1314) iz Hokamske Biblije iz 14. vek

Nakon smrti maloletne unuke i naslednice Aleksandra III, Margarete zvane Deva od Norveške (1290), javlja se čak 13 pretendenata na škotski tron. Presuditelj u tom sporu, engleski kralj Edvard I Plantagenet, izabrao je Džona Bejliola, ali kada se ovaj pobunio ne želeći da bude engleski vazal, Edvard je poveo rat protiv Škotske i nakon pobede kraj Danbara (1296) ovladao je zemljom. Već iduće godine izbio je protivengleski ustanak škotskog naroda koji je predvodio Vilijam Valas te naneo Englezima poraz kraj Stirlinga, ali je 1298. godine izgubio bitku kod Falkerka. Ustanak se nastavio do 1305, kada je Valas uhvaćen i smaknut. Godine 1306. vodstvo ustanka preuzima Robert Brus te se iste godine kruniše za kralja kao Robert I Škotski.

Škotsko kraljevstvo u 14. i 15. veku

[уреди | уреди извор]

Kralj Robert I bio je izuzetno uspešan u borbama protiv Engleza i 1314. godine porazio ih je u bici kod Benokberna te je Škotska stekla samostalnost. Englezi su konačno priznali nezavisnost Škotske 1328. godine. Uprkos toga, ratovi s Englezima su nastavljeni i tokom vladavine Robertovog sina Davida II (1329–1371).

Godine 1371. na škotsko prijestolje stupa Robert II Škotski iz dinastije Stjuart (1371-1390). Nakon Roberta III (1390—1406) izređalo se više Stjuarta, koji dolaze na prestolje kao deca. Tokom 14. i 15. veka kraljevska vlast slabi u korist domaćeg krupnog plemstva, a istodobno Škoti dolaze u sve češće sukobe sa Englezima.

Džejms IV od Škotske

Tokom 15. veka započeo je kulturni razvoj Škotske osnivanjem Univerziteta Sv. Andrije (1413) u Fifeu, Univerziteta u Glazgovu (1450) i Univerziteta u Aberdinu (1495), kao i usvajanjem Zakona o obrazovanju (Education Act) 1496. god.

Godine 1468. dogodilo se poslednje veliko proširenje škotskih zemalja kada je Džejms III Škotski oženio Margaretu od Danske, dobivši tako ostrva Orkni i Šetlande u miraz. Nakon njegove smrti u bici kod Sočiberna (1488), njegov naslednik Džejms IV od Škotske osnovao je Škotsku kraljevsku mornaricu i uspešno okončao pseudovladavinu Ostrvskih lordova, čime su zapadna ostrva dospela pod delotvornu kraljevsku kontrolu. Godine 1503. Džejms IV oženio je kćerku engleskog kralja Henrija VII, Margaretu Tudor, čime je dao temelje ujedinjenju dve kruna u 17. veku. Njegova vladavina se smatra kulturnim procvatom Škotske kada je stigla renesansa iz Evrope. On je ujedno bio poslednji kralj koji je govorio galski jezik.

Škotsko kraljevstvo u 16. veku

[уреди | уреди извор]
Meri Stjuart

Godine 1513. Englezi su teško porazili Škote, a sam škotski kralj Džejms IV (1488–1513) poginuo je u bici. Godine 1542. u bici kod Solvej Mosa poražen je i kralj Džejms V (1513—1542), kralj koji se znatno oslanjao na savezništvo s Francuzima (njegova prva žena, Madlen od Francuske, bila je kćerka Fransoa I). Nakon njegove smrti Škotskom je, umesto njegove maloletne kćeri Meri Stjuart, upravljala Marija od Giza, Džejmsova druga supruga. Uz francusku vojnu pomoć Englezi su 1551. potisnuti iz Škotske. Francuski uticaj u zemlji tada posebno jača (visoke položaje u upravi zauzimalo je upravo francusko plemstvo), a škotsko-francusko savezništvo potvrđeno je udajom Meri Stuart za francuskog prestolonaslednika. Istovremeno u Škotskoj jača protestantizam (poseobno kalvinizam) ne samo među građanima nego i u znatnom delu plemstva. Godine 1557. sklopljen je savez protestanata (covenant), koji je podupirala engleska kraljica Elizabeta I

Kada su 1559. Marija i njen suprug Fransoa II uzeli i naslov engleskih suverena, engleska je flota blokirala 1560. Lit. Iste godine, ugovorom u Edinburgu, francuska je vojska bila prisiljena da napustiti Škotsku; kasnije je parlament službeno prihvatio reformaciju, proglasio slobodu veroispovesti, te sprovodio sekularizaciju crkvenih imanja.

S povratkom Marije Stjuart u Škotsku 1561. godine razbuktala se borba između katolika i pristaša reformacije. Godine 1567. protestanti su digli ustanak i prisilili Mariju Stjuart na abdikaciju u korist maloletnog sina Džejmsa VI. Marija je 1568. potražila utočište u Engleskoj, gde ju je rođaka Elizabeta I zatočila i 1587. optuživši je za veleizdaju pogubila.

Ujedinjeno Kraljevstvo

[уреди | уреди извор]
Kralj Džejms VI Škotski ili Džejms I Engleski

Džejms VI, kao praunuk Margarete Tudor (kćeri Henrija VII), proglašen je (nakon Elizabetine smrti 1603) i engleskim kraljem (Džejms I). Time je ostvarena personalna unija između Škotske i Engleske, mada će obe zemlje zadržati još čitav jedan vek svoje zasebne parlamente. Njegov naslednik Čarls I (1625—1649) nametnuo je Škotskoj anglikansko bogoslužje, što je 1638. dovelo do pobune, koja je zahvatila celu zemlju i dala neposredan podsticaj engleskoj buržujskoj revoluciji.[3] Kada je 1642. u Engleskoj izbio rat između kralja i Parlamenta, škotski su prezbiterijanci bili prirodni saveznici engleskih puritanaca i Olivera Kromvela. Godine 1643. Škoti su sklopilii formalni savez s engleskim parlamentom (Solemn League and Covenant); njihove su vojne formacije učestvovale 1644. na strani puritanaca u velikoj bici kod Marston Mura, a 1645. kraljevske snage u Škotskoj potpuno su razbijene. Poražen i u Engleskoj, Čarls I je pobegao 1646. u Škotsku, međutim Škoti su ga izručili engleskom parlamentu.

Oliver Kromvel

Vladavina parlamenta

[уреди | уреди извор]

Svrgavanje Čarlsa I (1649) i proglašenje republike (pod nazivom Komonvelt Engleske) izazvali su negodovanje škotske aristokratije i imućnih slojeva, koji su u produbljenju engleske revolucije osećali pretnju za svoje klasne interese. Da bi predusreli opasnost, škotski prezbiterijanci su manifestovali svoju privrženost dinastiji, te u Edinburgu proglasili kraljem sina Čarlsa I. Kada se Čarls II vratio iz Holandije u Škotsku, rat s Engleskom postao je naizbežan. Godine 1650. je Kromvel naneo Škotima težak poraz kod Danbara, a 1651. godine definitivno je slomio njihov otpor i Škotska je bila ujedinjena s Engleskom u Komonveltu.

Parlament u Edinburgu je bio središte škotske vlasti od 1639. do 1707. godine.

Povratak monarhije

[уреди | уреди извор]

Čarls II, došavši 1660. na prestolje, pokazao se kao brutalan despot. Sporazum i sve zakonske mere od 1633. nadalje ukinuti su, anglikanska crkva ponovno je nametnuta celoj zemlji, a Škoti „otpadnici” izvrgnuti su progonima. Prvu bunu 1666. (pohod na Edinburg) ugušila je kraljevska vojska.

Novi veliki ustanak izbio je 1679, ali i taj je ubrzo ugušen, nakon čega u Škotskoj nastaje era krvave represije (Killing time). Reakcija je besnila i za vreme Čarlsovog naslednika Džejmsa VII (Džejms II za Englesku), koji je favorizirao katolike. Škoti su u punoj meri podupirali prevrat 1688, kojim je Džejms svrgnut sa prestola, a ustoličen je Vilijam III Oranski 1689. Ustanak jakobita (pristaša svrgnutog kralja Džejmsa VII) slomljen je 1689, a 1690. odlukom parlamenta, prezbiterijanizam je u celosti uspostavljen.

Velika Britanija

[уреди | уреди извор]
Parlament Velike Britanije u Londonu

Već krajem 17. i početkom 18. veka u Engleskoj i Škotskoj pojavljuju se predlozi za tešnju uniju između dve zemalje. Definitivni plan unije oba su parlamenta prihvatila početkom 1707; spojena kraljevstva Škotske i Engleske nosiće ime Velika Britanija, koja će imati jednu zastavu (Union Jack), a državom će upravljati jedan parlament. Zakonom o Uniji, koji je stupio na snagu 1. maja 1707, posebni škotski i engleski parlament prestali su da postoje, a u oktobru iste godine sastao se Parlament Velike Britanije.

Nakon unije, u toku prve polovine 18. veka, znatan deo plemenske aristokratije (klanova) u planinskom delu Škotske nije odustajao od pokušaja da silom restaurira dinastiju Stjuart. Njene pristaše, jakobiti, digli su četiri ustanka, od kojih su dva (1708. i 1719) ugušena u zametku, dok su ustanci 1715. i 1745—1746. bili poprimili veće razmere. Veći broj vođa klanova bio je zatim proteran ili smaknut, a upravu nad njihovim posedima preuzele su vladine komisije.

Novi škotski parlament

Restauracija parlamenta

[уреди | уреди извор]

Tokom 19. veka u Škotskoj traju nastojanja za parlamentarnu reformu; 1885. godine formirano je u parlamentu zasebno ministarstvo za Škotsku, a njegov ministar je ujedno i član britanske vlade.

U drugoj polovini 20. veka ponovno jačaju težnje za autonomijom Škotske, a u septembru 1997. godine (na podsticaj laburističke vlade britanskog premijera Tonija Blera) na referendumu je s većinom glasova podstaknuto formiranje zasebnog škotskog parlamenta, a prvi izbori za njegov saziv održani su 1999. godine.

Na trećim parlamentarnim izborima 2007. godine pobedu je odnela Škotska nacionalna stranka (SNP) koja se zauzima za nezavisnost Škotske. SNP sačinjava manjinsku vladu na čelu s premijerom Aleksom Salmondom.

Zakonodavnu vlast takođe ima i parlament u Vestminsteru, te ona može nadglasati zakone koje je usvojio Škotski parlament. Škotska nema svog državnog poglavara, na čelu Škotske je britanska kruna. Održan je referendum o nezavisnosti Škotske od Velike Britanije 2014, na kome je odlučeno da Škotska ostane u sastavu UK.

  1. ^ „Scots and Picts”. BBC Education Scotland. Приступљено 05. 02. 2013. 
  2. ^ Odatle Shakespeareu građa za tragediju "Macbeth"
  3. ^ Sukob sa Škotskom je završio ponižavajućim sporazumom po Čarlsa koji je morao pristati na škotske zahteve za građanskim i verskim slobodama. Ugovorom potpisanim u oktobru 1640. Čarls je morao da pristane da platiti troškove škotske vojske koje je ona imala braneći se od njegovih napada.

Pregledi i referentne knjige

[уреди | уреди извор]

Specijalizovane studije

[уреди | уреди извор]

Kultura i religija

[уреди | уреди извор]

Praistorija i arheologija

[уреди | уреди извор]

Rana moderna istorija

[уреди | уреди извор]
  • Dawson, J. E. A. (2007). Scotland Re-Formed, 1488–1587. Edinburgh: Edinburgh University Press. .
  • Ryrie, Alec (2006). The Origins of the Scottish Reformation. Manchester: Manchester University Press. .
  • Wormald, Jenny (1991). Court, Kirk, and Community: Scotland, 1470–1625. Edinburgh: Edinburgh University Press. .

Prosvetiteljstvo, 18. vek

[уреди | уреди извор]

Unija i Jakobiti

[уреди | уреди извор]

Spoljašnje veze

[уреди | уреди извор]