Togo
.svg)
Togo (多哥)
u Togo (多哥) sa ilabu nu Feico, itiza i 8 00 N, 1 10 E, u ahebal nu lala’ mapulung sa 56,785 sq km, u ahebal nu lala'ay sa 54,385 sq km, u ahebal nu nanumay sa 2,400 sq km, hamin nu tademaw sa 7,756,937. kakalukan umah sa 67.40%, kilakilangan umah sa 4.90%, zumaay henay umah sa 27.70%.
多哥共和國（法語：République Togolaise），通稱多哥（法語：Togo），是西非國家之一。多哥東部毗鄰貝寧、北部接壤布吉納法索、西部鄰接加納。此外，南部有一小段海岸線面向幾內亞灣。多哥首都及最大城市為洛美。
Tuw-ke u masakaputay kapulungan a kanatal （u fuw a kamu：République Togolaise）, pulung nu ngangan tul-ke （fuw a kamu：Togo）, nu satipan a fut paycacayay a kanatal. i sawalian nu tul-ke mitepal tu piy-nin, u saamisan sa militing tu pu-ci-na-fuw-so, satipan militing ciya-na. caay kuyni dada, i satimulanay sa idaw henay ku adidaiay a dadipasan pasayda i ci-內-ya-wang. tul-ke suo-tu atu satabakiay a ceng-se u luo-miy.
tapang tusu nu kanatal (首都)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]u tapang tusu nu kanatal sa u Lome.
kakininan nu kanatal demiad (國家紀念日)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]kakining nu kanatal demiad sa tusa bataan izaw ku pitu bulad sepat demiad.
tabakiay a tapang nu kanatal (元首)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) ayza sa ci Faure Gnassingbé, micakat a demiad sa i 2005 a mihca 5 bulad 4 demiad.
demiad (氣候)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]多哥南部屬熱帶雨林氣候，年平均氣溫約27°C；北部屬熱帶草原氣候，年平均氣溫為30°C；南部地區（北緯6-8°）11月中旬至次年3月為大旱季；3月至7月中旬為大雨季，8月至9月為小旱季，9月底至11月中旬為小雨季；中部地區（北緯8-9°）在4月至10月有一次雨季；北部地區（北緯9-11°）5月至9月凈利短暫的雨季，10月至次年4月為旱季。
u demiad i satimulan u kacaledesan u kaudaudatan ku tul-ke. tu paymihmihcaan u akuti’ nu demiad i 27°C, i saamisan u caledesay a nalingabuan ku demiad tu paymihmihcaan u akutinu demiad i 30°C; satimulan a kenis （北緯6-8°）teban nu sabaw cacay a bulad katukuh i ayaw nu mihca i tuliay a bulad u makedalay a demiad; tuluay a bulad katukuh i pituay nu teban u tabakiay nikasiudad nu demiad, walu a bulad katukuh i siwaay a bulad u tanengay ku kedal nu demiad, i siwaay a bulad katukuh i sabaw cacay a bulad nu tebanan u maudaday a demiad ; u paytebanay a kenis （北緯8-9°）anu i sepatay a bulad katukuh i cacay a bataan kanca idaw kinacacay ku udad; u amisan a kenis （北緯9-11°）limaay a bataan katukuh i siwaay a bulad kanca idaw ku putungputung sanay a udad nu demiad, i cacay a bataan katukuh i ayaw nu mihcaan tu sepatay a bulad unu kedalan a demiad.
lalangawan (歷史)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]從15世紀起，葡萄牙、英國、法國等殖民者侵入沿岸販賣奴隸，稱為「奴隸海岸」。1856年德國勢力侵入，1884年成為德國保護國（殖民地），稱為「多哥蘭」，直到1918年。一戰後，東、西兩部分成為英國、法國的委任統治地；二戰後成為託管地，法國根據聯合國授權對包括加納等地區的法屬多哥蘭進行託管，1957年西部併入加納，1960年4月27日東部託管到期，獨立並成立多哥共和國。
namakay i sabaw cacay idaw ku lima nu papuu’an nu lingatu, u pu-taw-ya, ing-ko, faw-ko hamin nu malimatay tayni midebung a tademaw i lilis nu dadipasan tu mapapacakay tu kalung, pangangan han sa u "dadipasan a kalung". 1856 a mihcaan u te-ko sitatungusan tu namidebung, 1884 a mihca malu nu te-ko a adingan a kanatal ( malimatay a midebunga nipikuwan a kitidaan ), singangan sa u "tuo-ke-lan" katukuh i 1918 a mihca. hamin nu nimalpacawan sa kinamal tusaay a kanatal i sawali, satipan in-ko, fuw-ko malusakakaay tu nu mikuwanay a lala’; sakina tusa nikalpacaw sa malunu dumaan tu ku mikuwanay a lala’, fuw-ko namakayni i paykanatalan sapasitungaus tunu ciya-na a kenisan unu fuw-su-tu-ke-lan malingatu a papikuwan, 1959 a mihca satipanan papulungen hantu i ciya-na, 1960 a mihca sepatay a bulad idaw ku sabaw tusa idaw ku pituay a demiad i sawaliay ya nipapikuwan sa makatukuh tu, masakunida tu kyu patideng tu tuo-ke masakaputay kapulungan a kanatal.
1990年代確立多黨制，但是軍隊仍未失去自1967年起幾乎持續的執政地位。斯爾法納斯·奧林匹歐（1901-1963）在1960年多哥獨立時就成為總統。當他拒絕626名大部分參加過在印度支那和阿爾及利亞的戰爭的多哥籍法國退伍軍人加入多哥軍隊時，被那些軍人在1963年1月13日發動的政變推翻，他在第二天被殺。非軍人出身的總統尼古拉斯·格魯尼茲奇（1913-1969）上台。但就在四年以後，另一次武裝政變發生，格魯尼茲奇逃離多哥並在象牙海岸的一次車禍中身亡。其中一名發動1963年政變的退伍軍人納辛貝·埃亞德馬（1937-2005）於1967年成為總統，直到2005年逝世。他幾乎在1998年的選舉中被斯爾法納斯·奧林匹歐的兒子吉爾克里斯特·奧林匹歐擊敗。2003年，憲法中對總統連任次數的限制被取消後，埃亞德馬再次被選為總統。根據埃亞德馬的逝世公告，他的兒子福雷·納辛貝被軍隊指定為國家元首。非洲聯盟形容這次接管為一次武裝政變。
1990 a mihcaan u tatengaay tu nu cengce a sakapud, nika u hitay caay hen kalawpes ku nu makay i 1967 a mihca naw uheni tu matulinay a mikuwan kuyni. s-r-fa-na-s-aw-ling-pi-o( 1901-1963 ) i 1960 a mihcaan u tuw-ke namasacacay mala cung-tung tu. nu itidaay tu kai’ sa tu 626 nu tademaw namilabuay amin tu nikalalaisan i in-tu-ce-na atu nai a-r-ci-li-ya tu nu i tuw-keay nu mangangayaway a hitay nu mitaykuay( 退伍 ㄖ本) a fuw-ko a milabu tu nu tuw-ke a hitay sa, ya hitay amin i 1963 a mihca cacay a bulad idaw ku sabaw cacay idaw ku tuluay a demiad malingatu mababelih tu nikasumadan, sakatusa a demiad mapacuk tu cinida. u caayay kaw nu hitayay a tademaw nu cung-kung ci ni-ku-la-s-ke-lu-ni-c-ci ( 1913-1969 ) a mihca cinida. nika u sepatay a mihcaan tu nadikudan, u kinacacay aca malingatu nikasumadan a mababelih, mulaliyu ci-ke-lu-ni-ci-ci i tuw-ke i siyang-ya-hay-an mahahabelud ku kadideng sikapatay. duma ya cacayay a tademaw malingatu aca i1963 a mihca u nikasumadan niyataykuay (日本)a hitay tademaw ci-na-sin-貝-ay-ya-te-ma ( 1937-2005) i 1967 a mihca malacung-tung, katukuh i 2005 a mihcaan mapatay. mahida cinida i 1998 a mihca namisinkiw mademec nu wawa ni s-r-fuw-na-s-aw-li-pi-o ci 吉-r-ke-li-s-te吉-r-ke-li-s-te. 2003 a mihca, kina palawpesen tu hulic nu kinapinaay tu malacung-tung, ya ci ay-ya-te-ma kyu kinacacay aca malacung-tung. ya sulit nu cudad tu nikapatay ni ay-ya-te-ma, u wawa nida ci fu-雷-na-sin-貝 palusakakaay nu kanatal hitay. u fuy-cuo nu masakaputay palkinacacay han mikuwan ku nikamababelih nikasumad.
kitidaan (地理)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]多哥座落在西非，南臨貝南灣，西接迦納，東靠貝南，北鄰布吉納法索；國境南北狹長。
內陸多丘陵和高地，海拔200-500米；鮑曼峰（Baumann peak）海拔986米，為全國最高點；沿海有沼澤、瀉湖和沙洲。在北方有一個輕微起伏的熱帶草原，中部有山區；南部有一個高原延向布滿廣闊的礁湖和沼澤地的濱海平原。
多哥為熱帶草原和熱帶雨林氣候，年降水量800-1800毫米。
u enen nu tuo-ke i si-fuy, satimulan micapi tu Bey-nan-wan, i satip malaliting tu ciya-na, u sawali mitepal tu Bey-nan, saamisan mitepal tu pu-ci-na-fuw-su; kina kanatal satimul saamis satanayu sa. i enal u masaenalay atu masatalakaway a lala', telek nu bayu 200-500 ami; paw-man a buyu’（Baumann peak）telek nu bayu 986 ami, u satalakaway i kanatal; miduduc tu bayu idaw ku lanulanuan, u matuhiay a lala’ i taku atu u likenay a kitidaan. i saamisan idaw kya cacay a masalebungay a caledesay a lutuklutukan, paytebanan idaw kya cacayay buyu’ a kenis; satimulan idaw kya enal nu buyu’buyu’an milalad tu ahbalay a takutauan atu lanulanuan a lala’ nu dadipasan a enal.
tuw-ke u cadesay a nalingabuan atu cacadesan nikasusumetan a kilakilangan nu demiad, paymihca nu nanuman sa 800-1800 haw mi.
nu mapalaway a kitidaan (巫術市場)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]非洲西部巫毒教盛行（West African Vodun & Haitian Vodou），儀式中常使用動物與鮮血作為祭品，被很多人視為黑魔法。西非的多哥共和國（The Republic of Togo）裡就有個神祕的「巫術市場（Akodessewa Fetish Market）」，裡面有大量的動物屍骨殘骸，所有巫術道具應有盡有
fuy-co nu tipanan yadah ku mitimaay （West African Vodun & Haitian Vodou），kanca anu mikawaw sa u nu aadupan atu idang ku sapisalisin, u sasakamuan nu tademaw u didituan han. si-fuy tu-ke a masakaputay kapulungan a kanatal (The Republic of Togo) i labu idaw ku mudimutay a "mapalaway a kitidaan (Akodessewa Fetish Market)", ya ilabu sa yadah ku ukak nu aadupan, u tuud nu mapalaway tu cancanan idaw a min i dida.
巫術市場是世界上最大的巫術祭品市場，各地的巫師都會來這尋找他們施法下咒藥用的道具，空氣中彌漫著動物屍體腐爛的氣味，還有各式各樣的毛皮與屍骨掛在攤位上；如此特別的景象當然也吸引了來自世界各地的遊客，這裡的攤販宣稱，不論任何難題，從生小孩、戀愛、升官發財等，只要客人提出來，都有商品可以幫忙「解決」。
u kitidaan nu mapalaway u satabakiay a nu mapalaway a sapisalisinan i kanatal, kanca namakacuwacuwaay nu mapalaway tayni i tini mikilin tu sapitima a sapaiyu’a tuud, u sanek nu hekal bengaw sa ku nu mapatayay a aadupan ku angtul, idaw henay ku nipasiwbay tu canancanan a banuh atu nu uka; kina masadumaay a nikahini sa kyu sikaidaw ku tayniay nu makacuwacuwaay a tademaw nu kanatal tayni midang, sakamu sa ku misiwbayay idini, anu sikawaw tu lacusay tu cananan, namakay i mulecuh, masumidangay, maydih talakaw ku enen nu kawaw a kalisiw, anu makasakamu tu ku tayniay nu labang, kanca idaw kya tuud taneng mipadang "misalaheci".
巫毒教是結合祖先崇拜、泛靈論（Animism）以及通靈術的原始宗教，也信仰精靈，有降神儀式；相信只有一位主神，並用豬當作牲禮。「Vodun」是靈魂的意思，傳說巫師能用河豚毒素讓人進入喪屍般的假死狀態，成為奴隸供他使喚。
kiwkay nu mitimaay u mapulungay nu tu’as a milisin, hamin nu tuud siadingu amin （Animism）atu u matinengay masasakamu tu caayay kaadih ku a dingu i mukasiay a sinciya, u misasiciyaay a dingu, sikaidaw ku patudungay a lisin; patatenga u cacayay ku sami’, atu u pabuy ku sapatungus. "Vodun" u adingu saan, i naayaw idaw ku kamu u mapalaway taneng hanutunuen a ledek pacumud i tademaw hidan ku wayway u mamapatay hidan u pacebaay a nikapatay, palu kalungen nida muawaw.