katalalan

katalalan (牛)

kasazumaan (界)：kasazumaan a aadupan (動物界) Animalia
cacumudan (門)：cacumudan nu kulus a aadupan (脊索動物門) Chordata
uzip (綱)：uzip a cucu'(哺乳綱) Mammalia
mata (目)：mata sisadukuday (偶蹄目) Artiodactyla
sapamata (科)：sapamata katalalan (牛科0 Bovidae
tungusay (屬)：tungusay u katalalang (牛屬) Bos
masasengiay (種)：masasengiay a kaduh (黃牛) B. taurus

kakiliman (摘要)

家牛或稱黃牛、歐洲牛（學名：Bos taurus）是哺乳類偶蹄目牛科牛亞科牛屬中一群已經馴化的動物。這種群居動物的祖先為原牛，大約8千年前被人類馴化成家養的牲畜。如今地球上生存著13億隻家牛，遍布除了南極洲以外的每一塊大陸。家牛同人類的生活極為密切，一般將它們用來作為肉、奶或皮革的來源，在化石燃料大規模使用之前，家牛也是主要的畜力來源之一。

luma'ay a katalala anucaay u kaduh a katalalan, Uw-cuw a katalalan “mitesakay nipangangan Bos taurus” u micucuay sikaki'ay mata katalalanan sapamata katalalan tungusay katalalan u masabelengay aadupan mapaecaw tu. mahiniay maluyaluyay mueneng aadupan u tuas uyza tu u katalalanay, ayaw nu pakala tu 8 a malebut a mihcaan mapaecaw tu nu tademaw mala u luma'ay a nipahabanan tu. ayza mauzipay i kitakit nu katalalan 13 a yi'k, maliwasa amin caay ka i Nan-ci dada' paykanatal izaw amin. luma'ay a katalalan mapulung mauzip tu tademaw, mahiniay palatiti han nu heni, u salang nu cucu' anucaay malabukul tu sasangaan, ayaw nauyzaay u sasimalal nu kikay, angangan nu luma'ay a katalalan u sapikawaw.

為了更好地利用家牛所提供的資源，人類長期進行配種，按其特徵可以分為供食用的肉牛及產奶的奶牛，用於耕作的家牛則日漸減少。在人類的文化中，家牛一般占有很高的地位，早期台灣中部和南部的農家子弟禁吃牛肉，1949年的《印度憲法》與《尼泊爾憲法》甚至禁止宰牛。人們大多將其同力量、財富等聯繫起來，許多地區將家牛視作忠誠、勤勞的象徵。不過因為其外形和從事的工作，有時也會被當做卑賤、粗暴的象徵。

maydih a kapah yadah ku nilacul nu nipawapenan nu katalalan, u tademaw matenes a mikawaw tu sapatatakis tu katalalan, kilul tu cidak taneng mala u kakanan a katalalan atu a alaan tu salang nu cucu' a katalalan, u sakaluk a katalalan haymaw satu maselep tu demiadmiad. i lalangawan nu tademaw, luma'ay a katalalan u kasatiman, kasumamadan Taywan nu kasatepan atu nutimulan u malukay amin a tademaw la'cus mukan tu titi nu katalalan, 1949 a mihcaan “hulic nu In-tu” atu "hulic nu Ni-pu-al" tuwaca pasatezepen tu mipacuk tu katalalan. tademaw amin hatu pakayniay tu ku sakakitaan, yadah ku icuwacwaay a kakitizaanay luma'ay a katalalan u cacayay ku balucu' tu tademaw, tungusay u malalukay. nika zayhan u wayway atu pisakawawan a kawaw, uzuma pala u puenelay han ku pimiazih, tungusay u tabakiay mibucekisay.

balaki (成年)

大型的成年公牛的體重大約為1000公斤到1200公斤，母牛則為600至800公斤左右。中小型品種公牛體重也可達800公斤，母牛600公斤。正常狀況下牛的體溫同人差不多，為38至39攝氏度，脈搏則為每分鐘60至80次。

balakiay kizemuay hukang a katalalan u ba'ket pakala tu 1000 a bicin katukuh 1200 a bicin. uzang a katalalan 600 katukuh 800 a bicin, u tatudungay hukang a katalalan u baeket katukuh 800 a bicin, uzang a katalalan 600 a bicin. kapahay a uzip nu katalalan malecad tu ku akuti' tu tademaw, i 38 katukuh 39 ku akuti, u culil nu izang paybeti' kana 60 katukuh 80 a bataan.

大約在兩歲以後家牛便可以達到性成熟，每年秋季是其交配季節。懷孕期約為9個月，剛出生的牛犢體重大約在20至40公斤之間[21]，一般每次只產一胎，利用技術上的手段也可增加母牛產下雙胞胎的機率，然而異性雙胞胎中的母牛具有先天不育的特點。

pakala tu tusaay a mihcaan ku katalalan hawsa u balakiay tu, paymihcaan tu balabangan u pitatakisan a puu'. misabili 9 a bilad, lecuh henay a tubul u ba'ket i 20 katukuh 40 bicin a kinabaketan, uzuma kinacacay mulecuh cacay ku wawa, u tineng a pacunuc tu pilecuh nu uzung a katalalan taneng malaapi ku nilecuh, uyzasatu zumaay a nikalaapian uzng a katalalan u mahizaay cayay ka sibili a katalalan.

tubul a katalalan (牛犢)

小牛犢出生後不久就可以自行站立，大約2至3個月就可以斷奶。成年家牛身高大約在1.2至1.5米之間，體長約1.6至2米。壽命可達15年以上，但肉用牛為了追求經濟利益，有時在2歲前就會進行屠宰。

lecuhan henay ku tubul caay katenes mutizeng tu, pakala tu 2 katukah 3 a bulad tanengay tu a paalesen micucu, balaki ku nu luma'ay a katalalan u talakaw pakala tu 1.2 katukuh 1.5 mi a katalakawan, tanayu' nu uzip 1,6 katukuh 2 mi. 15 a mihcaan ku katanayu' nu nikauzip, nika u titi nu katalalan maydih a izaw kunilacul, uzama ayaw nu 2 a mihcaan ku katalalan pacu'ken tu.

剛出生的牛犢沒有牙齒，半歲左右牙齒長齊，2歲時開始換牙，4、5歲時乳齒脫落完畢，恆齒長齊。隨著年齡的增長牙齒會逐漸磨損，因而判斷牛的年齡時常常觀察牙齒的使用情況。

lecuh henay ku tubul nai' ku ngipen, pangkiw tu a mihcaan masiluc tu ku ngipen, 2 a mihcaan paliyun tu ngipen, 4, 5 ku mihcaan hawsa mahamin tu mapelu' ku wahen a ngipen, malecad ku tanayu' nu ngipen, kilul tu mihcaan u tanayu' nu ngipen haymaw satu maeluc, satu a mihapinang tu mihcaan nu katalalan u ngipen ku azihen.

bituka nu katalalan (牛胃)

牛有四個胃，依次是瘤胃、網胃、重瓣胃（俗稱牛百葉）和皺胃，這四個胃實際是重疊在一起而非前後依次相接。只有最後一個皺胃才會分泌胃酸消化食物，前三個胃則富含細菌與原生動物。

sepat ku bituka nu katalalan, saayaway masapucu'ay a bituka, salil bituka, masabelihay bituka, “u ngangan masatipelukay han” atu makulibutay a bituka, uyni sepatay a bituka tateng' caay ku matatinbaay mapulung caay ku matatulesay tu nu ayawan nu zikuzanay. uyza u sazikuzay a makulibutay bituka ku pacileminay tu nimelmelay a kakanan, nu ayawanan tuluay a bituka sicilekayay atu naizaway tu a cilakay nu aadupan.

mata nu katalalan (牛眼睛)

由於眼睛長在頭的兩側，因此家牛有高達320度的視場。另一方面，由於兩隻眼睛的視場只有很小的重疊，因此牛觀察側面的景觀時缺乏立體感，難以判斷物體的大小，常常需要停止運動才能進行對焦。

uyza u katalalan tapiingan nu tangah tusa simata, satu luma'ay a katalalan katukuh i 320 ku maahiay nu liwliw. uzuma satu, uyza u tusaay a mata tu piazih uyza dada' u adidi' a satatinba, satu u pitapal tu katalalan tapiingan miazih tu aazihan caay ka kapah ku mata, caay kadayum mipalita tu adidi'ay tabakiay a tuud, misaluimeng kya mahapinang ku piazih.

ngawa' nu katalalan (牛角)

有些家牛的品種無角或牛角短小，總體上講家牛的角要比水牛和野牛短小。牛角大約在1歲之後長出，其內部為空心的骨質角心，外面包裹著角套。不同於鹿類，家牛角中並沒有血管與神經，牛角生長到一定程度便停止。牛角不會脫落與更換，將其切掉後也不會重新生長。

zuama luma'ay a katalalan izaw ku nayi'ay a ngawa' anucaay apuyu' ku ngawaa', uyni pulung a kamu luma'ay a katalalan a ngawa' kaapuyu'an tu nanumay katalalan atu nu buyu'ay a katalalan. ngawa' nu katalalan cacay ku mihacaan muculaltu, i labu nu ngawa' nayi' ku ukak canacanan, i hekalay matabu ku ngawa'. caay kalecad tu ngabul, luma'ay a katalalan a ngawaan' nayi' ku ulat nu izang atu angil nu uzip, ngawa' nu katalalan katukuhan tu ku katanayu'an masatesep tu, u ngawa' nu katalalan caay ka pelu' atu caay paliyun, anu ketunen sa caay tu kamulituc ku baluhay a ngawa'.

pisanek nu katalalan (牛的嗅覺)

牛的嗅覺也頗為發達，主要用來收集來自同伴的信息。包括辨別不同的個體，分辨肛門腺、生殖腺和皮膚上分泌的信息素家牛觸覺最敏感的部位是那些皮膚較薄的地方，諸如面部、脖頸、大腿內側、外生殖器和乳房。它們也能辨別溫度和濕度的高低。牛隻有一個乳房，正常情況下有4個乳頭，在某些變異的母牛身上則會有多餘的附頭。

matinang kalamkam misanek ku katalalan, angangan u sapisuped tu sapakatineng tu namakayzaay i cabay a satakus. pasu mipasazuma tu zumaay uzip nu katalalan, mihapinang tu sanek nu menahan, tawawaan atu banges salang asapatakus tu luma'ay a katalalan u kalamkamay matinengay a uzip aicuwa ku duhpicay a babges asaan, mahiniay u bihid, liel, labu nu padahaw, likut nu tawawan atu cucu'. matineng ku heni i cuwa ku akuti' atu malalemeday tu asaan. cacay ku tacucu'an nu katalalan, u tanektekay a katalalan sapat ku tacucuan, u zuma masumad ku tawinaan nu katalalan uzip izaw haca ku cucu'.

作為偶蹄目動物，牛蹄有四個趾，其中第三和第四趾最為發達，牛的奔跑速度可達每小時40公里。

mala u sakaki'ay mata aadupan, kuku' nu katalalan sapat ku taludu', uzuma sakatulu atu saka sepat a taludu' usalahanad.

bukul nu katalalan (牛皮)

2008年內，人類獲取了3億920萬張牛皮。牛皮的用途主要為製取各類皮衣、皮鞋、皮帶、箱包。經由牛皮、牛骨熬製提取出的膠原蛋白有良好的生物相容性，在醫學上可作為止血劑、藥物載體、細胞培養培養基、美容整形等。

2008 a mihcaan, u tademaw pakala tu tulu a yi' 920 a mang ku bukul nu katalalan. bukul nu katalalan angangan u sapisanga' tu canananan bukul a zikuc, bukul a kucu, bukul a satelec, bukul a haku kabang. na u bukul nu katalalan, ukak nu katalalan nitengelan nipatahkalan tu cyaw-yen-tanpay u sakakapah salungan nu uzip, tini i isingan taneng mala u pisatezep tu izang, mikeliday i uzip a sapayu, adidi'ay sapahabay tu adidi'ay a cilekay, sapisakapah salungan tu uzip.

tai' nu katalalan (牛糞)

牛糞中仍然含有許多未經吸收的能量，在過去，牛及其他牲畜的糞便是直接施入田地的重要肥料，曬乾的牛糞可以當做燃料甚至建造簡陋的房屋。化學肥料的推廣和人們衛生意識的提高使牛糞作為肥料的意義有所降低，現在逐漸用發酵處理後的動物糞便取代，發酵過程中還可產生用於燃燒的沼氣。處理後的牛糞還可再次作為動物飼料。

tai' nu katalalan yadah ku cayay ka sulup kapahaay, i ayaw, katalalan atu nipahabayana u tai' kakelul han patayza i laku maladamek, u maacakay a tai' taneng masa pisalamal satusa sapisanga' tu cayay kakapah a luma'. nipalamelan a damek tu pipatiyak nu tanemaw amin macikien tu nu tai'ay a sapadamek sisa caay tu kaydih kanaayan tu, ayza haymaw satu u nipangaliwanay tu ku sapakutay tu tai', nanipangaliwan taneng henay sapalikat. masakapah tu hawsa u tai' nu katalalan taneng henay muliyaw mala kakanan nu aadupan.

icelang nu nipahabayan (畜力)

牛是最主要的耕作牲畜，也常被用來拉動車輛。至今，在東亞和東南亞的許多地方，仍然利用牛的牽引力耕作。在某些地區，為了較少對化石燃料的需求，對耕作牛的需求反而有所增長。然而在軍事上，卻很少將牛作為坐騎或者是用裝載士兵的牛車衝鋒。冷兵器時代的將領會用火牛陣衝殺敵軍，著名的例子如漢尼拔和田單。

katalalan u angangan nu malukay a nipahabayan, u sapitengteng tu kela'kelakela' a kazineng. katukuh ayza, i Tung-ya (amisan nu Ya-Cuo) atu Tung-nan-ya (smisan timulan nu Ya-cuo) yadah a kakitizaan, izaw henay ku mitengtengay tu katalalanay maluk. izumaay a kakitizaan, maydih a caay kayadah ku piyung tu simal, u sakaydih tu sakaluk a katalalan mangaleb macunus. uyza sakaitini i hitay a kawaw, caay tu pala aenengan ku katalalan anusaca u sapitupin tu hitay malaayaw nu micukahay katalalan a kazizeng. inaya ku kuwang a ziday au lamal katalalan ku taayaw mipatay tu ada nu hitay, u singanganay patinaku mahiniay ci Ha-ni-pa atu Tyen-tan.

malalitin tu ihekalay atu zumaay a nitinengan (外部連結)

中文維基-家牛: https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%B6%E7%89%9B