ดูต้นฉบับสำหรับ เหตุการณ์ 6 ตุลา

{{pp|small=yes}}
{{Short description|เหตุการณ์สลายการชุมนุมและลงประชาทัณฑ์ในประเทศไทย}}
{{Infobox civilian attack
| title      = เหตุการณ์ 6 ตุลาคม
| image      = Beating corpse with a chair, 6 October 1976.jpg
| image_upright = 1.3
| caption    = ฝูงชนยิ้มขณะดูชายใช้เก้าอี้พับตีศพนิรนาม{{efn|มักเข้าใจผิดว่าเป็นวิชิตชัย อมรกุล<ref name="ตายมีชื่อ">{{cite news |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |title= ‘คนตายมีชื่อ’ ตามหาข้อมูลที่หายไปใน ‘6 ตุลา 19’ พวงทอง ภวัครพันธุ์-ภัทรภร ภู่ทอง |url= https://www.matichon.co.th/prachachuen/news_313485 |work= |location= |date= |access-date= 2020-07-19 }}</ref>}} ที่ถูกแขวนคอบริเวณท้องสนามหลวง (ภาพ{{ไม่ตัดคำ|[[รางวัลพูลิตเซอร์]]}}ปี 2520)
| location   = [[มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์]] ท่าพระจันทร์ และ[[ท้องสนามหลวง]] [[กรุงเทพมหานคร]]
| coordinates = {{Coord|13|45|21.07|N|100|29|27.16|E|region:TH_type:edu|display=inline, title}}
| motive = [[การต่อต้านลัทธิคอมมิวนิสต์|การต่อต้านคอมมิวนิสต์]]<br>[[การเมืองฝ่ายขวาจัด|คตินิยมสุดขีดขวาจัด]]<br>"ลัทธิคลั่งเจ้า"
| target     = นักศึกษา กรรมกรและประชาชนผู้ประท้วงการเดินทางกลับประเทศของจอมพล ถนอม กิตติขจร
| date       = {{วันเกิด-อายุ|2519|10|6|ปีที่แล้ว}} 5.30–11.00 น.
| type       = อาชญากรรมโดยรัฐ, การยิงหมู่, [[การลงประชาทัณฑ์]]
| fatalities = 
{{plainlist|
* 45 คน (ทางการ){{efn|group=ผู้เสียชีวิต40|เป็นผู้ประท้วง 40 คน และ ผู้ก่อการ 5 คน; ลดลงจาก 46 คน หลังมีการชำระภายหลังโดยโครงการบันทึก 6 ตุลา<ref name=ผู้เสียชีวิต40>{{cite web |title=รายชื่อผู้เสียชีวิตในเหตุการณ์ 6 ตุลา 2519 จำนวน 40 คน |url=https://doct6.com/archives/13495 |website=DOCUMENTATION OF OCT 6 |accessdate=24 September 2021}}</ref> }}
* 100+ คน (มูลนิธิป๋วย อึ๊งภากรณ์)<ref name="Puey">{{cite journal |last1= Ungpakorn |first1= Puey |author-link1= ป๋วย อึ๊งภากรณ์ |date= July–September 1977 |title= Violence and the military coup in Thailand  |url= https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/14672715.1977.10406422 |journal= Bulletin of Concerned Asian Scholars |volume= 9 |issue= 3 |issn=00074810 |doi= 10.1080/14672715.1977.10406422 |access-date= 2020-07-20}}</ref>{{rp|8}}
* 500+ คน (มูลนิธิร่วมกตัญญู)<ref name="ilaw"/>}}
| injuries   = 167 คน (ทางการ)
| verdict    = การนิรโทษกรรมทุกฝ่ายที่เกี่ยวข้อง
| perps      = <!-- ดูอ้างอิง เช่น งานของธงชัย หรือสมศักดิ์ ด้วยครับ อย่าใส่มั่ว --> {{ubl| [[ตำรวจตระเวนชายแดน]] พลร่ม| [[กองปราบปราม|ตำรวจกองปราบ]] | กองปฏิบัติการพิเศษ[[กองบัญชาการตำรวจนครบาล (ไทย)|ตำรวจนครบาล]] | [[ลูกเสือชาวบ้าน]] | [[ขบวนการกระทิงแดง|กระทิงแดง]] | ประชาชนกลุ่มอื่น}}
| weapons    = ปืนเล็กยาว[[เอ็ม16]], ปืนเล็กสั้น, ปืนพก, กระสุนต่อสู้รถถัง, [[เครื่องยิงลูกระเบิดเอ็ม79]], [[ปืนครก]], ระเบิดมือ, [[ปืนไร้แรงสะท้อนถอยหลัง]]
}}

'''เหตุการณ์ 6 ตุลา''' (พ.ศ. 2519) หรือในภาษาอังกฤษเรียกชื่อเชิงพรรณนาว่า '''การสังหารหมู่ที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์'''{{efn|ดูที่ <ref>{{cite web
 |url=https://time.com/4519367/thailand-bangkok-october-6-1976-thammasat-massacre-students-joshua-wong/
 |title=Thailand Is Marking the Darkest Day in Its Living Memory
 |last=Solomon
 |first=Feliz
 |date=6 ตุลาคม 2559
 |website=time.com
 |publisher=TIME
 |access-date=13 สิงหาคม 2563
 |quote=}}</ref><ref>{{cite web
 |url=https://www.khaosodenglish.com/politics/2016/10/05/will-remember-survivors-recount-1976-massacre-40-years-later/
 |title=The Will to Remember: Survivors Recount 1976 Thammasat Massacre 40 Years Later
 |last=Rojanaphruk
 |first=Pravit
 |date=6 ตุลาคม 2559
 |website=khaosodenglish.com
 |publisher=Khaosod English
 |access-date=13 สิงหาคม 2563
 |quote=}}</ref><ref>{{cite web
 |url=https://www.scmp.com/yp/discover/news/global/article/3070054/today-history-thailands-thammasat-university-massacre
 |title=Today in history: Thailand's Thammasat University massacre that killed 46 pro-democracy activists
 |last=Associated Press
 |first=
 |date=6 ตุลาคม 2559
 |website=scmp.com
 |publisher=
 |access-date=13 สิงหาคม 2563
 |quote=}}</ref>}} ({{langx|en|Thammasat (University) massacre}}) เป็นการปราบปรามอย่างรุนแรงถึงชีวิตของตำรวจและ[[การลงประชาทัณฑ์]]ของ[[กำลังกึ่งทหาร]]และคนมุง[[การเมืองฝ่ายขวา|ฝ่ายขวา]]ต่อนักศึกษาและผู้ประท้วง[[การเมืองฝ่ายซ้าย|ฝ่ายซ้าย]]ในและบริเวณหน้า[[มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์]] ท่าพระจันทร์ และ[[ท้องสนามหลวง]] เป็นการปิดฉากการประท้วง การเดินขบวนและการยึดพื้นที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ของนักศึกษา กรรมกรและผู้ประท้วงซึ่งต่อต้านการเดินทางกลับประเทศของจอมพล[[ถนอม กิตติขจร]] อดีต[[นายกรัฐมนตรีไทย|นายกรัฐมนตรี]] ตั้งแต่วันที่ 28 กันยายน 2519 ในวันที่ 6 ตุลาคม ตำรวจใช้อาวุธสงครามปราบปรามการประท้วง ตามด้วยกลุ่มฝ่ายขวาที่ลงประชาทัณฑ์ในลักษณะร่วมมือกับตำรวจ เป็นเหตุให้มีผู้เสียชีวิตและผู้ได้รับบาดเจ็บ สถิติพบผู้เสียชีวิต 45 คนที่มีการชันสูตรพลิกศพ ซึ่งสาเหตุการเสียชีวิตมีทั้งถูกยิงด้วยอาวุธปืน ถูกทุบตี และถูกเผา แต่สถิติไม่เป็นทางการจากมูลนิธิป๋วยคาดว่ามีผู้เสียชีวิตกว่า 100 คน

หลัง[[เหตุการณ์ 14 ตุลา]] (พ.ศ. 2516) ทำให้รัฐบาลทหารหมดอำนาจ บ้านเมืองมีบรรยากาศเสรีภาพ และเกิดการเฟื่องฟูของความคิดฝ่ายซ้ายต่าง ๆ ตลอดจนการประท้วงของกรรมกรและชาวนาอยู่เนือง ๆ ร่วมกับความไร้เสถียรภาพทางเศรษฐกิจและการเมือง กลุ่มฝ่ายขวาต่าง ๆ ซึ่งรู้สึกกังวลกับชัยของคอมมิวนิสต์ในประเทศเพื่อนบ้าน ใช้วิธีการก่อกวนขบวนการฝ่ายซ้ายจนมีผู้เสียชีวิตอยู่หลายโอกาส ขณะเดียวกัน มีฝ่ายกองทัพอย่างน้อยสองฝ่ายพยายามวางแผนให้เกิดรัฐประหารอีกครั้ง โดยฝ่ายหนึ่งใช้วิธีการนำตัว "สามทรราช" กลับประเทศเพื่อหวังให้เกิดสถานการณ์บานปลาย วันที่ 19 กันยายน 2519 จอมพล [[ถนอม กิตติขจร]] เดินทางกลับประเทศ และบวชเป็นภิกษุที่[[วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร]]โดยมี[[พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร|พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร]]และ[[สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง]]เสด็จฯ เยี่ยม นักศึกษาปักหลักประท้วงที่สนามหลวง และย้ายไปมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ วิทยาเขตท่าพระจันทร์ เริ่มตั้งแต่วันที่ 30 กันยายน ในวันที่ 4 ตุลาคม นักศึกษาจัดการแสดงล้อเหตุฆ่าคนงานฝ่ายซ้ายที่จังหวัดนครปฐม วันที่ 5 ตุลาคม มีการตีพิมพ์ข่าวการแสดงดังกล่าว โดยมีสื่อฝ่ายขวาลงว่าบุคคลที่ถูกแขวนคอนั้นมีใบหน้าคล้ายกับ[[พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว]] ขณะดำรงพระราชอิสริยยศสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร เป็นผลให้กำลังกึ่งทหารที่โกรธแค้นมาชุมนุมกันนอกมหาวิทยาลัยในเย็นนั้น ท่ามกลางสื่อฝ่ายขวาที่โหมปลุกความเกลียดชังอยู่ต่อเนื่อง มีผู้ประท้วงอยู่ในมหาวิทยาลัยราว 4,000 คน และมีตำรวจและคนมาล้อมไว้ราว 8,000 คน

วันที่ 6 ตุลาคม ตำรวจปิดทางเข้าออกมหาวิทยาลัยไว้ทุกด้านตั้งแต่เวลาดึก ระหว่างเวลา 5.30–11.00 น. ตำรวจเปิดฉากใช้อาวุธสงครามหลายชนิดทั้งปืน เครื่องยิงลูกระเบิด ปืนต่อสู้รถถังและระเบิดมือเข้าปราบปรามผู้ประท้วง พลตำรวจโท [[ชุมพล โลหะชาละ]] รองอธิบดีกรมตำรวจ อนุญาตให้ยิงเสรี เกิดการยิงปะทะระหว่างสองฝ่ายช่วงสั้น ๆ ก่อนผู้ประท้วงเป็นฝ่ายแพ้อย่างรวดเร็ว เป็นการใช้กำลังเกิดกว่าเหตุและขาดความชอบธรรม ในเหตุการณ์ที่นิตยสาร ''[[ไทม์]]'' เรียกว่า "ฝันร้ายของการลงประชาทัณฑ์และการเผา"<ref name="Time"/> นักศึกษาที่ยอมจำนนแล้วและที่กำลังหลบหนีกระสุนถูกทำร้ายร่างกาย ปล้นชิงทรัพย์สิน ล่วงละเมิดทางเพศ ถูกยิง เผาทั้งเป็น และทุบตีจนตาย ส่วนศพถูกทำลายและเผา ผู้ประท้วง 3,094 คนถูกจับ ส่วนผู้ลงมือฆ่าได้รับความดีความชอบ [[คณะปฏิรูปการปกครองแผ่นดิน|คณะผู้ยึดอำนาจการปกครอง]]ที่มีพลเรือเอก [[สงัด ชลออยู่]]เป็นหัวหน้าคณะ [[รัฐประหารในประเทศไทย พ.ศ. 2519|ยึดอำนาจ]]ในเวลา 18.00 น. โดยอ้างเหตุนักศึกษาหมิ่นพระบรมเดชานุภาพ และมีอาวุธหนัก

เหตุการณ์ 6 ตุลาและรัฐประหารเป็นจุดสิ้นสุดของ "ยุคการทดลองประชาธิปไตย" ซึ่งมีอายุไม่ถึงสามปี และกระแสสังคมนิยมเสื่อมลง มีการตั้งรัฐบาลใหม่ที่มี[[ธานินทร์ กรัยวิเชียร]]เป็นนายกรัฐมนตรี รัฐบาลมีความคิดขวาจัดและเกิดการกวาดล้างฝ่ายซ้ายอย่างรุนแรงทำให้บางส่วนหนีไปเข้ากับ[[พรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย]] (พคท.) ทำให้[[การก่อการกำเริบคอมมิวนิสต์ในประเทศไทย|การก่อการกำเริบ]]รุนแรงยิ่งขึ้น การเมืองต่อจากนี้ไม่มีกระทบผลประโยชน์ของชนชั้นนำอีก ไม่มีกระบวนการสอบสวนความจริงและชดเชยแก่ญาติผู้เสียหายของรัฐ มีแกนนำผู้ประท้วง 19 คนถูกฟ้องฐานพยายามก่อจลาจล แต่สุดท้ายรัฐบาลนิรโทษกรรมในปี 2521 รัฐบาลใช้วิธีการปล่อยให้สังคมลืม เมื่อถึงประมาณพุทธทศวรรษ 2530 มติมหาชนเปลี่ยนมาเห็นใจนักศึกษามากขึ้นแล้วแต่สังคมยังคาดหวังให้เงียบเพื่อความสมานฉันท์ของบ้านเมือง

หนังสือเรียนประวัติศาสตร์สมัยใหม่ในประเทศไทยแทบทั้งหมดข้ามเหตุการณ์นี้ไปเสียเฉย ๆ มีความพยายามตีแผ่ข้อเท็จจริงโดยคณะกรรมการรับข้อมูลและสืบพยานเหตุการณ์ 6 ตุลาคม 2519 และโครงการบันทึก 6 ตุลา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์จัดงานรำลึกเป็นประจำทุกปี และมีการสร้างประติมากรรมอนุสรณ์ในมหาวิทยาลัยในปี 2539

== เบื้องหลัง ==
=== เหตุการณ์ 14 ตุลาและ "การทดลองประชาธิปไตย" ===
ปี 2501–2516 เป็นช่วงที่ประเทศไทยปกครองในระบอบเผด็จการทหารที่มีการควบคุมทางการเมืองและไม่มีการเลือกตั้ง ระหว่างนั้นโครงสร้างชนชั้นของสังคมไทยเกิดชนชั้นกระฎุมพีใหม่หลังเศรษฐกิจบูมจากการไหลเข้าของทุนสหรัฐและญี่ปุ่น เกิดเป็นฝ่ายขวาใหม่ซึ่งเข้าเป็นพันธมิตรกับชนชั้นปกครองเดิม<ref name="Ben"/>{{rp|13–4}} เมื่อวันที่ 14 ตุลาคม 2516 เกิด[[เหตุการณ์ 14 ตุลา]] มีการเดินขบวนเรียกร้องรัฐธรรมนูญฉบับใหม่แทนรัฐธรรมนูญเผด็จการและการปราบปรามประชาชนจนมีผู้บาดเจ็บล้มตาย สุดท้าย "สามทรราช" จอมพล [[ถนอม กิตติขจร]] เดินทางออกนอกประเทศ องคมนตรี [[สัญญา ธรรมศักดิ์]]ขึ้นดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีแทน เป็นยุค "ยุคประชาธิปไตยเบ่งบาน" (หรือเรียกย้อนหลังว่า "การทดลองประชาธิปไตย") แต่รัฐบาลเผชิญกับปัญหาหลายด้าน [[วิกฤตการณ์น้ำมัน พ.ศ. 2516|วิกฤตการณ์น้ำมัน]]และความปั่นป่วนในเศรษฐกิจโลกเริ่มมีผลกระทบทำให้เกิดปัญหาเงินเฟ้อในประเทศไทยในปี 2517<ref name="Ben"/>{{rp|18}} รัฐบาลสัญญาตอบสนองต่อข้อเรียกร้องของกรรมกรซึ่งขัดต่อผลประโยชน์ของชนชั้นกลางท่ามกลางเศรษฐกิจที่ชะงักงัน<ref name="Ben"/>{{rp|18}} สุดท้ายรัฐบาลสัญญาลาออกหลังประกาศใช้[[รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2517|รัฐธรรมนูญปี 2517]] และมีการเลือกตั้งใหม่ในวันที่ 26 มกราคม 2518 ก่อนหน้านั้นในเดือนธันวาคม 2517 ผู้คบคิดรัฐประหารนำจอมพล [[ถนอม กิตติขจร]] เดินทางกลับประเทศไทย แต่เขาต้องออกนอกประเทศแทบทันที เพราะมติมหาชนคัดค้านการหวนกลับของระบอบทหารในขณะนั้นอย่างหนักแน่น<ref name="Handley">Handley, Paul M. ''[[The King Never Smiles]]: A Biography of Thailand's Bhumibol Adulyadej''. Yale University Press. ISBN 0-300-10682-3.</ref>{{rp|226}}

ช่วงปี 2518 ถึง 2519 [[หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช]]ดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี โดยเป็นรัฐบาลผสม 12 พรรค เขาวางนโยบายให้สหรัฐถอนทหารออกจากไทย<ref name="ใจ"/>{{rp|67}} รัฐประหารเป็นไปไม่ได้ตราบเท่าที่รัฐบาลยังได้รับการหนุนหลังจากพลเอก [[บุญชัย บำรุงพงศ์]] [[รายนามผู้บัญชาการทหารบกไทย|ผู้บัญชาการทหารบก]] ผู้อยู่ในอุปถัมภ์ของพลเอก [[กฤษณ์ สีวะรา]] ซึ่งเป็นวีรบุรุษที่ได้รับความนิยมจากบทบาทในเหตุการณ์ 14 ตุลา; ฐานะของสหรัฐในอินโดจีนล้มลงอย่างรวดเร็ว [[การยึดกรุงไซ่ง่อน|กรุงไซ่ง่อนแตก]]และเกิดการรวมประเทศเวียดนามที่เป็นคอมมิวนิสต์ในเดือนเมษายน 2518 และโดยเฉพาะอย่างยิ่ง การยึดอำนาจของ[[ขบวนการปะเทดลาว]]อันเป็นคอมมิวนิสต์ในประเทศลาวในเดือนธันวาคมปีเดียวกันมีผลใหญ่หลวงต่อมติมหาชนของไทย หลายฝ่ายเกรงว่าประเทศไทยจะเป็นเป้าหมายต่อไปของคอมมิวนิสต์<ref name="ใจ"/>{{rp|126–7}} รัฐบาลคึกฤทธิ์ได้เปลี่ยนนโยบายการทูตที่สำคัญโดยเยือนสาธารณรัฐประชาชนจีนในวันที่ 1 กรกฎาคม 2518<ref name="ใจ"/>{{rp|81}}

ผลลัพธ์ทางวัฒนธรรมและอุดมการณ์ของเหตุการณ์ 14 ตุลาทำให้ฝ่ายซ้ายมีสำนึกความรื่นเริงและความคิดสร้างสรรค์ ส่วนฝ่ายขวามองภาพลวงว่ารัฐบาลเสรีนิยมที่เพิ่งตั้งขึ้นเป็นสาเหตุของการระบาดของความคิดบ่อนทำลายประเทศ และโทษประชาธิปไตยสำหรับความล้มเหลวของเผด็จการทหารหลายทศวรรษก่อนหน้านี้<ref name="Ben"/>{{rp|15}} [[ศูนย์กลางนิสิตนักศึกษาแห่งประเทศไทย]] (ศนท.) เป็นองค์การประสานงานระหว่างองค์การนักศึกษามหาวิทยาลัยต่าง ๆ และมีบทบาทมาตั้งแต่เหตุการณ์ 14 ตุลา ได้มีการรณรงค์เพื่อเป้าหมายทางสังคมอื่นอยู่เรื่อย ๆ<ref name="ใจ"/>{{rp|93–4}} ฝ่ายขวาได้รณรงค์ข่มขู่ ทำร้ายร่างกายและลอบฆ่าเป็นเวลาสองปี<ref name="Ben">{{cite journal |last1= Anderson |first1= Ben |date= 1977 |title= Withdrawal symptoms: Social and cultural aspectsof the October 6 coup |url= https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/14672715.1977.10406423 |journal= Bulletin of Concerned Asian Scholars, |volume=9 |issue=3 |pages= |doi= 10.1080/14672715.1977.10406423 |access-date= 2020-07-22}}</ref>{{rp|13}} การโฆษณาใส่ร้าย ศนท. รวมถึงเพลงอย่าง "[[เราสู้]]", "[[หนักแผ่นดิน]]"<ref name="ใจ"/>{{rp|130}} มีการกล่าวหาหมิ่นพระบรมเดชานุภาพมาตั้งแต่ปี 2517<ref name="ใจ"/>{{rp|132–3}}

วันที่ 2 มกราคม 2519 กรรมกรทั่วกรุงเทพมหานคร[[การนัดหยุดงานทั่วไป|นัดหยุดงานทั่วไป]]เป็นจำนวนหลายหมื่นคนเพื่อคัดค้านนโยบายเลิกจำหน่ายข้าวสารราคาถูกแก่ประชาชน<ref name="ใจ"/>{{rp|88}} ชวนให้นายทหารที่เคยถือรัฐธรรมนูญนิยมหลายคนมองว่า รัฐประหารอาจจำเป็นเพื่อฟื้นฟูเสถียรภาพ คึกฤทธิ์ยอมตามข้อเรียกร้องของสหภาพทำให้ฝ่ายขวาเดือดดาล การชุมนุมจำนวน 15,000 คน ซึ่งจัดโดยกลุ่มกึ่งทหาร[[นวพล]] และรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม พลตรี [[ประมาณ อดิเรกสาร]] เรียกร้องให้คืนอำนาจแก่ทหาร<ref name="Handley"/>{{rp|229}} การชุมนุมดังกล่าวนำโดย[[พระกิตติวุฒโฑ]] พระภิกษุเจ้าของวาทะ "ฆ่าคอมมิวนิสต์ ไม่บาป" กลุ่มสมาชิกรัฐสภาเสรีนิยมจากพรรคประชาธิปัตย์แตกกับรัฐบาลผสมและเข้ากับฝ่ายค้านซึ่งเป็นฝ่ายซ้าย<ref name="Neher"/>{{rp|376}} พลเอก [[บุญชัย บำรุงพงศ์]] คัดค้านความคิดรัฐบาลผสมเอียงซ้าย ซึ่งบีบให้หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ยุบสภาผู้แทนราษฎรและจัด[[การเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรไทยเป็นการทั่วไป พ.ศ. 2519|การเลือกตั้งใหม่กำหนดมีขึ้นวันที่ 4 เมษายน]]<ref name="Neher">Neher, Clark D., ''Modern Thai politics: from village to nation'' (1979).</ref>{{rp|376}} ซึ่งกระชั้นเกินไปแม้สำหรับนายทหารสายกลาง ตัวอย่างรัฐบาลผสมเอียงซ้ายของลาวที่พ่ายต่อคอมมิวนิสต์ยังสดใหม่ พลเรือเอก [[สงัด ชลออยู่]] [[รายนามผู้บัญชาการทหารสูงสุดและกองทัพไทย|ผู้บัญชาการทหารสูงสุด]] จึงยื่นแผนรัฐประหาร<ref name="Handley"/>{{rp|230}} ศาสตราจารย์ [[บุญชนะ อัตถากร]] เล่าว่าในเดือนกุมภาพันธ์ 2519 พลเรือเอกสงัดนำความบ้านเมืองกราบบังคมทูลพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวซึ่งขณะนั้นประทับอยู่ที่[[พระตำหนักภูพิงค์ราชนิเวศน์]]ว่าอาจมีความจำเป็นต้องรัฐประหาร บุญชนะบันทึกว่าสงัดได้สนทนากับพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรดังนี้
<blockquote>
:'''สงัด:''' อยากได้พรจากพระโอษฐ์ให้ทางทหารดำเนินการได้ตามที่คิดไว้
:'''ในหลวง:''' ให้คิดเอาเองว่า ควรจะทำอย่างไรต่อไป
...
:'''สงัด:''' ถ้าทางทหารยึดอำนาจการปกครองได้แล้ว… ใครควรจะเป็นนายกรัฐมนตรี
:'''ในหลวง:''' จะทำอะไรลงไปก็ควรปรึกษานักกฎหมาย คือ คุณ[[ธานินทร์ กรัยวิเชียร]] ผู้พิพากษาศาลฎีกาเสียด้วย<ref name="SJ" />{{rp|162}}</blockquote>

{|class="wikitable floatright"
|+ผู้นำการเมือง (ครม. [[คณะรัฐมนตรีไทย คณะที่ 37|37]], [[คณะรัฐมนตรีไทย คณะที่ 38|38]]) และผู้นำทหารเด่น
!scope="col"|ชื่อ
!scope="col"|ตำแหน่งและกลุ่ม
|-
| [[หม่อมราชวงศ์เสนีย์ ปราโมช]] || นายกรัฐมนตรี, รัฐมนตรีมหาดไทย, รัฐมนตรีกลาโหม{{sup|(37/2)}}
|-
| พลเรือเอก [[สงัด ชลออยู่]] || ผู้บัญชาการทหารสูงสุด, รัฐมนตรีกลาโหม{{sup|(38)}}<br />กลุ่ม "สี่เสาเทเวศร์"
|-
| พลตรี [[ประมาณ อดิเรกสาร]] || รองนายกรัฐมนตรี, รัฐมนตรีเกษตรและสหกรณ์<br />กลุ่ม "ซอยราชครู"
|-
| พลเอก [[ฉลาด หิรัญศิริ]]|| รองผู้บัญชาการทหารบก
|-
| พลเอก [[เกรียงศักดิ์ ชมะนันทน์]] || ผู้ช่วยผู้บัญชาการทหารสูงสุด, เสนาธิการทหาร<br />กลุ่ม "สี่เสาเทเวศร์"
|-
| [[สมัคร สุนทรเวช]] || รัฐมนตรีช่วยมหาดไทย{{sup|(37)}}
|-
| พลตำรวจโท [[ชุมพล โลหะชาละ]] || รองอธิบดีกรมตำรวจ<br />กลุ่ม "ซอยราชครู"
|-
!colspan="2" style="background: #efefef;"| {{sup|(เลข)}} หมายถึง คณะรัฐมนตรี<br />บทวิเคราะห์กลุ่มแยกในกองทัพ ดูที่ <ref>[https://doct6.com/learn-about/how/chapter-6 6. กลุ่มทหารหรือคณะปฏิรูปการปกครองแผ่นดิน]</ref>
|}

ตรงข้ามกับพรรคพวกของพลเอก กฤษณ์ สีวะรา กับพลเรือเอกสงัด, กลุ่มของพลตรี ประมาณ อดิเรกสาร ("ซอยราชครู") รวมเอาผู้คบคิดซึ่งไม่เคยยอมรับการปกครองแบบรัฐสภาหรือผู้ปลดจอมพล [[ถนอม กิตติขจร]] อันได้แก่ สมาชิก[[พรรคประชาธิปัตย์]] ฝ่ายขวา [[พรรคชาติไทย]] และนายทหารแห่ง[[กองอำนวยการรักษาความมั่นคงภายในราชอาณาจักร]] (กอ.รมน.) อย่างสมบูรณ์ แผนสมคบรัฐประหารทั้งสองจะดำเนินเป็นเอกเทศต่อกัน

พรรคประชาธิปัตย์ซึ่งได้รับการหนุนหลังจากทั้งพลเอก กฤษณ์ สีวะรา และสถานเอกอัครราชทูตสหรัฐคว้าที่นั่งในสภาได้ถึงร้อยละ 40 ทำให้หัวหน้าพรรค หม่อมราชวงศ์เสนีย์ ปราโมช กลับเป็นนายกรัฐมนตรีอีกสมัย<ref name="Neher"/>{{rp|395}} รัฐบาลผสมประกอบด้วยพรรคการเมืองฝ่ายขวาสี่พรรค ประกอบด้วยประชาธิปัตย์ ชาติไทย ธรรมสังคมและสังคมชาตินิยม "กลุ่มซอยราชครู" ถือเป็นฝ่ายขวาในรัฐบาล; [[พรรคกิจสังคม]]ของหม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมชกลับเป็นฝ่ายค้าน ขณะที่พรรคฝ่ายซ้ายแทบไม่ได้รับเลือกตั้งเข้ามาเลย<ref name="Neher"/>{{rp|382}} 

การเสียชีวิตอย่างกระทันหันของพลเอกกฤษณ์เมื่อวันที่ 23 เมษายน 2519 ส่งผลให้รัฐบาลพลเรือนขาดผู้นำกองทัพที่จะควบคุมให้ นอกจากนี้ ยังก่อให้เกิดความแตกแยกในกองทัพด้วย พลตรี [[สนั่น ขจรประศาสน์]] เขียนในปี 2545 ว่า "กองทัพสูญเสียผู้นำคนสำคัญที่คอยทำหน้าที่ประคับประคองความสามัคคีภายในกองทัพไปด้วย ทางสังคมเองก็ยอมรับว่าได้สูญเสียนายทหารที่เคยค้ำจุน หรือให้การประกันลมหายใจระบอบประชาธิปไตยไปเสียแล้ว"<ref>[https://www.matichonweekly.com/column/article_30859 40 ปี รัฐประหาร 26 มีนาคม (1) รำลึก “พลเอกฉลาด หิรัญศิริ” | สุรชาติ บำรุงสุข]</ref> ผู้รับตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหมแทน คือ พลเอก [[ทวิช เสนีย์วงศ์ ณ อยุธยา]] สมาชิกพรรคพวกของพลตรีประมาณ

=== กลุ่มฝ่ายขวา ===
ด้วยมุมมองนักศึกษาเป็นฝ่ายสืบรับอุดมการณ์สังคมนิยมหรือคอมมิวนิสต์ ชนชั้นปกครองไทยจึงดำเนินการทางลับเพื่อบ่อนทำลายขบวนการนิสิตนักศึกษา โดยมุ่งตั้งตนเป็นปรปักษ์กับกลุ่มนักศึกษา มีการยกกำลังเข้าทำร้ายนักศึกษาและทำลายสถานที่ถึงภายใน[[มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์]]หลายครั้ง ในเวลาไล่เลี่ยกัน

กลุ่มทหารอาสาสมัครฝ่ายขวาหลายกลุ่มมีบทบาทสำคัญเป็นผู้ก่อการสังหารหมู่นักศึกษามหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ [[ตำรวจตระเวนชายแดน]]ติดอาวุธและฝึกกลุ่มเหล่านี้เมื่อปลายปี 2517 เพื่อเตรียมการปราบปรามรุนแรง [[พอล แฮนด์ลีย์]] ผู้ประพันธ์ ''[[เดอะคิงเนเวอร์สไมส์]]'' อธิบายสถานการณ์นั้นว่าเป็น "ลัทธิศาลเตี้ยหลวง" (royal vigilantism)<ref name="Handley"/>{{rp|214}} [[ใจ อึ๊งภากรณ์]] นักเขียน[[มาร์กซิสต์]] เปรียบเทียบกลุ่มเหล่านี้กับกลุ่มกึ่งทหาร[[ฟาสซิสต์]]ในยุโรปช่วงทศวรรษ 1930<ref name="Ungpakorn"/> กลุ่มเหล่านี้ได้รับการสนับสนุนจากชนชั้นกลางมั่งมีและชนชั้นสูง<ref name="ใจ"/>{{rp|28}} แอนเดอร์สันชี้เหตุที่ชนชั้นกลางเปลี่ยนจากสนับสนุนประชาธิปไตยมาสนับสนุนเผด็จการและความรุนแรงว่า 1. ประเทศไทยประสบปัญหาเศรษฐกิจจากวิกฤตราคาน้ำมันปี 2516, 2. รัฐบาลคอมมิวนิสต์เถลิงอำนาจในประเทศเพื่อนบ้าน, 3. การประท้วงบ่อยครั้งของกรรมกร ชาวนาและนักศึกษา, 4. นักศึกษาจบใหม่ตกงานเป็นอันมาก<ref name="ใจ"/>{{rp|28–9}} กลุ่มเหล่านี้เสื่อมลงหลังความพยายามรัฐประหารในปี 2520 ซึ่งคาดว่ามีนายทหารที่มีความสัมพันธ์กับ "กลุ่มนอกระบบ" เหล่านี้อยู่เบื้องหลัง<ref name="ใจ"/>{{rp|35}}

; ขบวนการนวพล :
[[ขบวนการนวพล]]ก่อตั้งขึ้นในปี 2517 โดย [[วัฒนา เขียววิมล]] และใช้คำขวัญว่า "ชาติ-ศาสนา-พระมหากษัตริย์"<ref name="Leifer199">Leifer, Michael, ''Dictionary of the modern politics of South-East Asia'' (2001), p. 199.</ref> ชื่อนี้ยังหมายถึง [[พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร]] กลุ่มลับนี้มีสมาชิกราว 50,000 คนราวกลางปี 2518 กองอำนวยการรักษาความมั่นคงภายในราชอาณาจักรให้ความช่วยเหลือทางทหารอย่างลับ ๆ และดำเนินการฝึกซ้อมอย่างทหารขั้นก้าวหน้าแก่สมาชิกที่วิทยาลัยจิตตภาวัน โรงเรียนสอนศาสนาพุทธในจังหวัดชลบุรี ซึ่งก่อตั้งโดยพระภิกษุฝ่ายขวา [[พระกิตติวุฒโฑ]]<ref name="Handley"/>{{rp|225}} กล่าวกันว่า การฝึกนี้รวมการฝึกการลอบสังหารด้วย และคาดว่าการฆ่านักเคลื่อนไหวฝ่ายซ้ายจำนวนหนึ่งเป็นฝีมือของขบวนการนวพล<ref name="Handley"/>{{rp|225–6}} [[ธานินทร์ กรัยวิเชียร]] นายกรัฐมนตรีหลังรัฐประหาร ยังเป็นสมาชิกอาวุโสของกลุ่มนี้ด้วย<ref name="Handley"/>{{rp|230}}

; ขบวนการกระทิงแดง : 
[[ขบวนการกระทิงแดง]]ก่อตั้งขึ้นในปี 2517 โดย พันเอก (พิเศษ) [[สุตสาย หัสดิน]] นายทหาร[[กองอำนวยการรักษาความมั่นคงภายในราชอาณาจักร]]<ref>Glassman, Jim, ''Thailand at the Margins: Internationalization of the State and the Transformation of Labour'' (2004), p. 68.</ref> กลางปี 2518 กลุ่มนี้มีสมาชิก 25,000 คน ส่วนใหญ่เป็นนักศึกษาอาชีวะ ซึ่งเคยมีบทบาทสำคัญในเหตุการณ์ 14 ตุลา<ref name="ใจ"/>{{rp|133–4}} เป็นผลจากความพยายามของฝ่ายขวาในการแบ่งแยกนักศึกษาอาชีวะออกจาก ศนท.<ref name="ใจ"/>{{rp|134}} ขบวนการกระทิงแดงเป็นกองเยาวชนของขบวนการนวพล<ref name="Harris">Harris, Nigel "[http://marxists.org/history/etol/writers/harris/1976/11/thailand.htm Thailand: The Army Resumes Command]" ''Notes of the Month,'' International Socialism (1st series), No.93, November/December 1976, pp.8-9.</ref> มีลักษณะคล้ายกับ[[ชตูร์มับไทลุง|เอสเอ]]ใน[[ประเทศเยอรมนี]]ช่วงทศวรรษ 1930 สมาชิกขบวนการกระทิงแดงปลุกปั่นการต่อสู้ระหว่างนักเคลื่อนไหวฝ่ายซ้ายกับสหภาพแรงงาน<ref name="Handley"/>{{rp|226}} ขบวนการกระทิงแดงนี้สามารถออกมาขู่ฆ่าหรือปาระเบิดกลางเมืองได้โดยไม่ถูกจับกุม<ref name="ใจ"/>{{rp|135}} มีความร่วมมือกับตำรวจอย่างใกล้ชิด เช่น มีวิทยุติดต่อกับตำรวจ และใช้รถตำรวจตระเวนรอบเมือง<ref name="ใจ"/>{{rp|135}} นักการเมือง[[พรรคชาติไทย]] เช่น พลตรี ชาติชาย ชุณหะวัณ มีส่วนสนับสนุน<ref name="ใจ"/>{{rp|28}} พระมหากษัตริย์ทรงเคยทดสอบยิงอาวุธของขบวนการกระทิงแดงครั้งหนึ่ง ซึ่งเป็นเหตุการณ์ที่มีเผยแพร่กว้างขวาง<ref name="Handley"/>{{rp|232}} 

; ลูกเสือชาวบ้าน :
[[ลูกเสือชาวบ้าน]] (หรือ กองอาสารักษาดินแดน) ก่อตั้งขึ้นในปี 2497 เพื่อจัดการรักษากฎหมายและความสงบเรียบร้อย ตลอดจนการสนองต่อเหตุฉุกเฉินหรือภัยพิบัติธรรมชาติ ได้รับการขยายในปี 2517 เมื่อกองอำนวยการรักษาความมั่นคงภายในราชอาณาจักรเข้าควบคุมลูกเสือชาวบ้าน<ref name="Handley"/>{{rp|223}} มีการขยายเข้าไปในเขตเมืองเพื่อตอบโต้การเคลื่อนไหวทางการเมืองฝ่ายซ้าย<ref name="Handley"/>{{rp|224}} พระบรมวงศานุวงศ์ (มักเป็นพระราชินี) เป็นผู้พระราชทานผ้าพันคอแก่ลูกเสือชาวบ้าน<ref name="Handley"/>{{rp|224}} ช่วงหนึ่ง คนวัยทำงานถึง 1 ใน 5 เคยเป็นสมาชิกลูกเสือชาวบ้าน<ref name="ใจ"/>{{rp|34–5}} ในช่วง 6 ตุลาคม 2519 พระบรมวงศานุวงศ์ทุกพระองค์ล้วนมีบทบาทในการเรียกระดมกลุ่มลูกเสือชาวบ้าน<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|250}} ขบวนการนี้ได้กลายเป็นม็อบชนชั้นกลางระดับล่าง ซึ่งรัฐปล่อยให้กลุ่มสลายไปหลังรัฐประหารปี 2519<ref name="ใจ"/>{{rp|35}}

; กลุ่มอื่น : 
กลุ่มฝ่ายขวาอื่น ๆ{{efn|ต่อมากลุ่มฝ่ายขวาต่าง ๆ กลายเป็นเครือข่ายของกลุ่มอภิรักษ์จักรี<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|416}}}} เช่น ชมรมแม่บ้าน นำโดย [[วิมล เจียมเจริญ]] (ทมยันตี) ซึ่งรวบรวมภรรยาข้าราชการพลเรือนและทหาร และแม่บ้านเป็นสมาชิก มีบทบาทเด่นในการปกป้องภาพของสหรัฐ (เนื่องจากนักศึกษาเรียกร้องให้ถอนฐานทัพสหรัฐ)<ref name="ใจ"/>{{rp|142}}, ชมรมวิทยุเสรี เป็นกลุ่มสถานีวิทยุของทหารที่มีสถานีวิทยุยานเกราะเป็นแกนกลาง มีพันโท อุทาร สนิทวงศ์ ณ อยุธยาเป็นโฆษกสำคัญ มีบทบาทโจมตี ศนท. ว่าเป็นคอมมิวนิสต์ นอกจากนี้ยังเป็นแกนกลางประสานงานปราบปรามนักศึกษาอย่างเปิดเผย<ref name="ใจ"/>{{rp|140–1}}

=== เหตุการณ์ตั้งแต่เดือนกันยายน 2519 ===
{{Infobox
| bodystyle = width:26em
| above = ลำดับเหตุการณ์
| label1 = 17 ส.ค.
| data1 = ประภาสกลับประเทศ
| label2 = 19–22 ส.ค.
| data2 = {{bl| นักศึกษาจัดชุมนุมต่อต้านประภาส | 21 ส.ค. นักศึกษากับกลุ่มกระทิงแดง | ประภาสเดินทางกลับ, นักศึกษาสลายตัว}}
| label3 = 19 ก.ย.
| data3 = {{bl| ถนอมกลับประเทศ, บวชที่วัดบวรนิเวศ | ศนท. มีมติคัดค้าน | วิทยุยานเกราะเรียกร้องให้ฆ่านักศึกษา }}
| label4 = 23 ก.ย. 
| data4 = ฝ่ายซ้ายชุมนุม, เสนีย์ลาออก
| label5 = 24 ก.ย. 
| data5 = พนักงานการไฟฟ้า 2 คนถูกฆ่าที่ จ. นครปฐม
| label6 = 25 ก.ย. 
| data6 = ราชโองการให้เสนีย์เป็นนายกฯ อีก
| label7 = ปลาย ก.ย., ต้น ต.ค.
| data7 = ชุมนุมประท้วงติด ๆ กัน
| label8 = 4 ต.ค. 
| data8 = {{bl| ชุมนุมประท้วงที่สนามหลวงและ มธ. | การแสดงล้อเหตุฆ่าพนักงานการไฟฟ้า}}
| label9 = 5 ต.ค. 
| data9 = วิทยุยานเกราะและ ''ดาวสยาม'' ประโคมข่าวหมิ่นพระบรมเดชานุภาพ
}}
ราวกลางปี 2519 มีข่าวว่าจอมพล [[ประภาส จารุเสถียร]] จะเดินทางกลับประเทศไทยโดยเครื่องบินจากไต้หวัน จอมพลประภาสกลับประเทศในวันที่ 17 สิงหาคม โดยพลเอกทวิชเป็นผู้จัดการให้ เพื่อเป็นการทดสอบมติมหาชน<ref name="Ungpakorn">[[Giles Ji Ungpakorn|Ungpakorn, Ji Giles]], "[http://data3.blog.de/media/661/2347661_35e0d731fd_d.pdf From the city, via the jungle, to defeat: the 6th Oct 1976 bloodbath and the C.P.T.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131012011400/http://data3.blog.de/media/661/2347661_35e0d731fd_d.pdf|date=2013-10-12}}", ''Radicalising Thailand: New Political Perspectives.'' (2003) Institute of Asian Studies, Chulalongkorn University.</ref> กลุ่มนักเรียนอาชีวะขว้างระเบิดใส่นักศึกษาที่มาชุมนุมเรียกร้องให้ลงโทษประภาส ทำให้มีผู้เสียชีวิต 2 คน บาดเจ็บ 38 คน<ref name="ใจ"/>{{rp|149}} แต่ขณะนั้นยังไม่มีความพร้อมรัฐประหาร จึงให้ประภาสกลับออกนอกประเทศไปก่อนในวันที่ 22 สิงหาคม โดยได้เข้าเฝ้าฯ พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรก่อนด้วย<ref name="ใจ"/>{{rp|149}} อาศัยปฏิกิริยาดังกล่าว พลตรีประมาณตัดสินใจนำถนอมกลับประเทศไทยหวังจุดชนวนการเดินขบวนประท้วงซึ่งอาจใช้เป็นข้ออ้างรัฐประหารได้<ref name="Ungpakorn"/> หม่อมราชวงศ์เสนีย์พยายามดักการคบคิดเพิ่มเติมโดยถอดพลเอกทวิชจากตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม [[สมัคร สุนทรเวช]]และ[[สมบุญ ศิริธร]] [[รัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงมหาดไทยของไทย|รัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงมหาดไทย]] ซึ่งเป็นผู้คบคิดรัฐประหารด้วยกัน วิจารณ์หม่อมราชวงศ์เสนีย์อย่างรุนแรงขัดระเบียบการของรัฐสภา<ref name="Samakp1">"[http://bangkokpundit.blogspot.com/2007/08/samak-sundaravej-was-recently-appointed.html Samakography : Part 1]," ''Bangkok Pundit''.</ref><ref>Walker, Andrew, "[http://asiapacific.anu.edu.au/newmandala/2007/08/26/samak-sundaravej/ Samak Sundaravej] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121114103635/http://asiapacific.anu.edu.au/newmandala/2007/08/26/samak-sundaravej/ |date=2012-11-14 }}", ''New Mandala''</ref> นำมาสู่การปลดทั้งสองในวันที่ 23 กันยายน 2519
 
สมัคร สุนทรเวช พระสหายที่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวงไว้วางพระทัย บินไปยังประเทศสิงคโปร์และบอกแก่จอมพลถนอมว่า พระราชวังอนุญาตให้เขาเดินทางกลับประเทศไทย<ref name="Handley"/>{{rp|234}} วันที่ 7 กันยายน มีการอภิปรายในหัวข้อ "ทำไมจอมพล ถนอม จะกลับมา" ที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ผู้อภิปรายหลายคนสรุปว่า ส่วนหนึ่งเป็นแผนการที่วางไว้เพื่อวางแผนรัฐประหาร<ref name="ใจ"/>{{rp|150}} เมื่อจอมพลถนอมเดินทางกลับในวันที่ 19 กันยายน เขาปฏิเสธแรงจูงใจทางการเมือง และกล่าวว่ากลับมาเพื่อสำนึกความผิดที่เตียงบิดาปัจฉิมวัยเท่านั้น<ref name="Time">"[http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,946713,00.html THAILAND: A Nightmare of Lynching and Burning], ''Time'', October 18, 1976.</ref> เขาอุปสมบทเป็นภิกษุที่[[วัดบวรนิเวศวิหาร]] เป็นวัดซึ่งสัมพันธ์กับราชวงศ์จักรีอย่างใกล้ชิด{{efn|เนื่องจากพระมหากษัตริย์ราชวงศ์จักรีตั้งแต่รัชกาลที่ 4 ทรงผนวชที่วัดนี้<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|248}}}} [[สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณสังวร]] เจ้าอาวาสวัดซึ่งเป็นพระพี่เลี้ยงของพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรเป็นผู้อุปสมบทให้<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|248}} ธงชัยเขียนว่าสถาบันพระมหากษัตริย์และสถาบันสงฆ์ซึ่งเป็นสถาบันสูงสุดของไทยสมคบกัน<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|248}} พิธีการถูกปิดอย่างไม่ชอบด้วยกฎหมายเพื่อเลี่ยงการคัดค้านการบวชและกลุ่มกระทิงแดงล้อมวัดไว้<ref name="Handley"/>{{rp|234}} จากนั้นมีวิทยุยานเกราะตักเตือนมิให้นักศึกษาก่อความวุ่นวาย มิฉะนั้นอาจต้องมีการประหารชีวิตสัก 30,000 คนเพื่อให้บ้านเมืองรอดปลอดภัย<ref name="ใจ"/>{{rp|150}} วันที่ 23 กันยายน เวลา 21.30 น. พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรและสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวงเสด็จไปวัดบวรนิเวศราชวรวิหาร ระหว่างการเยือน คุณหญิง [[เกนหลง สนิทวงศ์ ณ อยุธยา]] นางสนองพระโอษฐ์สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวงแถลงว่า สมเด็จพระราชินีทราบว่าจะมีคนมาเผาวัด "ขอให้ประชาชนช่วยกันดูแลป้องกัน อย่าให้ผู้ใจร้ายมาทำลายวัด"<ref name="ใจ"/>{{rp|151}} วันที่ 24 กันยายน 2519 สมัครแถลงว่า "การที่พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรเสด็จวัดบวรนิเวศกลางดึกแสดงให้เห็นว่า พระองค์ต้องการให้พระถนอมอยู่ในประเทศต่อไป"<ref name="ใจ"/>{{rp|151–2}} และเมื่อวันที่ 26 กันยายน พระกิตติวุฒโทแถลงย้ำว่า "การบวชของพระถนอมครั้งนี้ได้กราบบังคมทูลขออนุญาตจากพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร รวมทั้งขอเข้ามาในเมืองไทยด้วย ดังนั้นพระถนอมจึงเป็นผู้บริสุทธิ์"<ref name="ใจ"/>{{rp|152}}

ศนท. และสภาแรงงานแห่งประเทศไทยคัดค้านสถานะภิกษุของจอมพลถนอม สภาแรงงานฯ ขอให้รัฐบาลเนรเทศพระถนอม<ref name="คดี">{{cite book |editor1-last= เชื้อไทย |editor1-first= สมยศ |title= คดีประวัติศาสตร์ ๖ ตุลา ใครคือฆาตกร |url= |location= |publisher= พี.เต.พริ้นติ้งเฮ้าส์ |page= |date= |isbn=}}</ref>{{rp|14–5}} แนวร่วมยุวสงฆ์แห่งประเทศไทยมีหนังสือถึง[[มหาเถรสมาคม]]ให้พิจารณาว่าการบวชพระถนอมผิดวินัยหรือไม่<ref name="คดี"/>{{rp|15}} แม้แต่สมเด็จพระสังฆราชก็ยอมรับว่าการบวชไม่ถูกต้อง<ref name="ใจ"/>{{rp|151}} บิณฑบาตเช้าของพระถนอมมีขบวนทหารและตำรวจคุ้มกันอย่างหนาแน่น<ref name="Puey"/>{{rp|5}} ในช่วงแรกสาธารณะยังไม่มีปฏิกิริยาอย่างใดนักเพราะเกรงว่าจะดูขัดขวางศาสนา แต่ไม่นานนักศึกษาก็มองผ่านกลยุทธ์นี้โดยเริ่มจัดการแสดงล้อขบวนพระและคนคุ้มกันติดอาวุธ<ref name="Puey"/>{{rp|5}} ต่อมาเริ่มมีการจัดการนัดชุมนุมขนาดใหญ่ หม่อมราชวงศ์เสนีย์ไม่อาจจัดการอะไรได้ จึงขอลาออกในวันที่ 23 กันยายน<ref name="คดี"/>{{rp|15}} การชุมนุมของฝ่ายนิสิตนักศึกษาที่ลานโพในระยะแรกมีประชาชนทั่วไปเข้าร่วมไม่มากเมื่อเทียบกับเมื่อครั้งเหตุการณ์ 14 ตุลา แม้จะมีกิจกรรมแสดงละครล้อการเมืองเพื่อเรียกความสนใจให้ผู้เข้าร่วมชุมนุม กิจกรรมอันหนึ่งคือการปิดโปสเตอร์แสดงจุดยืนและเชิญชวนให้เข้าร่วมการชุมนุมทั่วกรุงเทพมหานครและต่างจังหวัดทั่วประเทศ เป็นเหตุให้นักศึกษาและแนวร่วมซึ่งออกปิดโปสเตอร์ดังกล่าวถูกลอบทำร้ายบาดเจ็บหลายครั้ง ในวันที่ 24 กันยายน เกิดคดีที่วิชัย เกตุศรีพงศา กับชุมพร ทุมไมย นายช่างตรีสังกัดการไฟฟ้า เขตนครปฐม<ref name="คดี"/>{{rp|15}} ซึ่งร่วมกิจกรรมปิดโปสเตอร์ประท้วงที่ตำบลพระประโทน [[จังหวัดนครปฐม]] ถูกทำร้ายจนเสียชีวิตแล้วนำศพไปแขวนคอไว้หน้าประตูทางเข้าที่ดินจัดสรรแห่งหนึ่ง สันนิษฐานว่าตำรวจนครปฐมเป็นผู้ลงมือ<ref name="ใจ"/>{{rp|152}} คดีฆ่าดังกล่าวยิ่งเพิ่มกระแสของการประท้วง การชุมนุมใหญ่ที่จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยในวันที่ 28 กันยายนมีผู้เข้าร่วมหลักหมื่นคน<ref name="คดี"/>{{rp|16}} มีวีรชน 14 ตุลาและญาติเข้าร่วมการประท้วงด้วย ญาติวีรชนอดอาหารประท้วงหน้าทำเนียบรัฐบาล แต่ย้ายไปชุมนุมที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ตั้งแต่วันที่ 3 ตุลาคม<ref name="Puey"/>{{rp|5}}
[[ไฟล์:ละคร6ตุลา 01.JPG|thumb|left|upright=0.9|การแสดงละครล้อกรณีฆ่าแขวนคอพนักงานการไฟฟ้านครปฐม, 4 ตุลาคม 2519]]
[[ศูนย์กลางนิสิตนักศึกษาแห่งประเทศไทย]] (ศนท.) จัดการชุมนุมหน้ามหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ วิทยาเขตท่าพระจันทร์ ตั้งแต่วันที่ 1 ตุลาคม<ref name="Puey"/>{{rp|5}} มหาวิทยาลัยยกเลิกการสอบและปิดวิทยาเขต ด้วยหวังไม่ให้เกิดเหตุตำรวจอาละวาดซ้ำรอยเมื่อปีกลาย ทว่า ผู้เดินขบวนพังประตูเข้าไปยึดวิทยาเขตและยึดพื้นที่ประท้วง<ref name="Time"/> นอกจาก ศนท. แล้วยังมีสภาองค์การลูกจ้างสภาแรงงาน (Federation of Trade Unions) เป็นองค์การผู้ประสานงานหลักด้วยอีกองค์การหนึ่ง<ref name="Harris"/> สหภาพแรงงาน 43 แห่งเรียกร้องให้รัฐบาลเนรเทศจอมพลถนอมมิฉะนั้นจะนัดหยุดงานทั่วไป<ref name="Time"/> การประท้วงคราวนี้ยิ่งกว่าคราวที่จอมพลประภาสกลับมาเสียอีก ส่วนฝ่ายรัฐบาลเห็นควรยับยั้งไว้ โดยมอบหมายให้[[ประสิทธิ์ กาญจนวัฒน์]]และ[[ดำรง ลัทธพิพัฒน์]]เป็นผู้แทนเจรจา แต่ก็ไม่เป็นผล ในวันที่ 1 ตุลาคม ฝ่ายขวารวมกันออกแถลงการณ์ว่า "ได้ปรากฏแน่ชัดแล้วว่า ศูนย์กลางนิสิตนักศึกษาแห่งประเทศไทย นักศึกษา สภาแรงงานแห่งประเทศไทยและนักการเมืองฝ่ายซ้ายถือเอาพระถนอมมาเป็นเงื่อนไขสร้างความไม่สงบขึ้นภายในประเทศชาติถึงขั้นจะก่อวินาศกรรมทำลายวัดบวรนิเวศวิหาร และล้มล้างรัฐบาล เรื่องนี้กลุ่มต่าง ๆ ดังกล่าวประชุมลงมติว่า จะร่วมกันปกป้องวัดบวรนิเวศทุกวิถีทางตามพระราชเสาวนีย์"<ref name="ใจ"/>{{rp|153}} ป๋วยเล่าว่าตนทราบจากนักศึกษาว่ากำหนดประท้วงต้นเดือนตุลาคมเพราะมีนายทหารเกษียณอายุราชการหลายนาย และการโยกย้ายตำแหน่งประจำปีอาจเป็นชนวนรัฐประหารได้อีกทางหนึ่ง<ref name="Puey"/>{{rp|5}} สภาองค์การแรงงานแห่งประเทศไทยเข้าร่วมนักศึกษาโดยกำหนดนัดหยุดงานทั่วไปในวันที่ 8 ตุลาคม<ref name="Puey"/>{{rp|5}}

ช่วงบ่ายวันที่ 4 ตุลาคม ชมรมศิลปการแสดงของธรรมศาสตร์จัดแสดงละครรำลึกถึงเหตุการฆ่าคนดังกล่าวที่ลานโพ แล้วในช่วงบ่ายเปิดเวทีปราศรัยใหญ่ที่ท้องสนามหลวง ก่อนย้ายเข้าสนามฟุตบอลธรรมศาสตร์ในช่วงค่ำ<ref name="Puey"/>{{rp|5}} วันที่ 5 ตุลาคม มีการชุมนุมประท้วงในอีกหลายจังหวัด เช่น เชียงใหม่ ขอนแก่น นครราชสีมา สงขลา เป็นต้น<ref name="ใจ"/>{{rp|72}} วันเดียวกันมีหนังสือพิมพ์กรุงเทพมหานครสองฉบับ ได้แก่ ''[[บางกอกโพสต์]]'' และ ''[[ดาวสยาม]]'' ลงภาพการแสดงล้อการแขวนคอ สำหรับ ''ดาวสยาม'' ลงข่าวว่านักศึกษาที่แสดงเป็นเหยื่อ ([[วิโรจน์ ตั้งวาณิชย์]]และอภินันท์ บัวหภักดี) มีใบหน้าคล้าย[[พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว]]ขณะดำรงพระราชอิสริยยศสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมารที่เพิ่งเสด็จฯ กลับประเทศจากประเทศออสเตรเลียในวันที่ 1 ตุลาคม 2519 ผู้ประท้วงจึงถูกกล่าวหาว่าแขวนคอรูปจำลองพระบรมวงศานุวงศ์ บางคนมองว่ามีการตกแต่งภาพให้นักศึกษาดูเหมือนพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว ขณะดำรงพระราชอิสริยยศสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมารมากขึ้น แต่สำเนาทุกฉบับที่ยังเหลืออยู่เป็นภาพเดียวกัน<ref name="ใจ"/>{{rp|26}} จากนั้น สถานีวิทยุยานเกราะของกองทัพบก นำโดย พันโท อุทาร สนิทวงศ์ ณ อยุทธยา กล่าวหาว่านักศึกษา[[ความผิดต่อองค์พระมหากษัตริย์ไทย|หมิ่นพระบรมเดชานุภาพ]] และประกาศให้ "ฆ่ามัน" และ "ฆ่าพวกคอมมิวนิสต์"<ref name="Handley"/>{{rp|235}} ทั้งนี้ จากหลักฐานพบว่า ''บางกอกโพสต์'' นำเสนอข่าวจริง ส่วน ''ดาวสยาม'' และสถานีวิทยุยานเกราะประโคมข่าวเท็จ<ref name="ใจ"/>{{rp|26}} เหตุการณ์นี้เปลี่ยนวาทกรรมจากการจ้องทำลายศาสนาพุทธในประเทศไทยมาเป็นความพยายามของนักคอมมิวนิสต์ในการล้มล้างสถาบันพระมหากษัตริย์และทำลายชาติไทย<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|249}} เย็นนั้น มีกำลังกึ่งทหารนิยมเจ้า 4,000 คนอยู่บริเวณประตูมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์<ref name="Handley"/>{{rp|235}}

{{Quote box | width=25%
|1= "เหตุการณ์ที่ฝ่ายขวาก่อขึ้นมาในบ่ายวันที่ 5 ตุลาคม 2519 นั้นเหมือนกับผีดูดเลือดที่เมื่อถูกปลุกขึ้นมาแล้วไม่มีใครสามารถควบคุมได้ ไม่มีใครสามารถทำให้มันสงบลงได้จนกว่ามันจะได้ดื่มเลือดคนจริงๆ
|2= —[[สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล]]<ref name="SJ" />{{rp|160}}
}}

ค่ำวันที่ 5 ตุลาคม แกนนำ ศนท. นำตัวนักแสดงมาแถลงข่าวต่อสื่อมวลชนและติดต่อขอเข้าพบนายกรัฐมนตรีในเช้าวันรุ่งขึ้น<ref name="SJ" />{{rp|155}} แกนนำ ศนท. ตัดสินใจว่าจะสลายการชุมนุมในวันรุ่งขึ้น และยังไม่สลายการชุมนุมในเวลากลางคืนเพราะกังวลเรื่องความปลอดภัย<ref name="SJ" />{{rp|156}} สมศักดิ์ออกความเห็นว่าถึงแม้มีการสั่งเลิกชุมนุม ความรุนแรงก็อาจจะเกิดในรูปแบบอื่นอยู่ดี เช่น คงมีการเผาทำลายมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ หรือลงประชาทัณฑ์แกนนำ ศนท. ที่มอบตัวกับตำรวจ<ref name="SJ" />{{rp|159–60}} คืนวันที่ 5 ตุลาคมต่อเนื่องถึงเช้าวันที่ 6 ตุลาคม กลุ่มฝ่ายขวาพยายามก่อกวนผู้ชุมนุม เช่น ยิงปืนสั้นหรือเผาสิ่งของติดรั้วมหาวิทยาลัย<ref name="ใจ"/>{{rp|177}} พันตำรวจโท สล้าง บุนนาค อ้างว่าไปพบกับ "อาจารย์ธรรมศาสตร์" สามคนในเวลาใกล้เที่ยงคืน จัดเตรียมกำลังตำรวจปราบจลาจล และไปบ้านพักนายกรัฐมนตรีเมื่อ 2.00 น. โดยไม่ได้รับคำสั่ง<ref name="SJ" />{{rp|189}} แต่การสรุปเหตุการณ์ของฝ่ายตำรวจมีความสับสน ทั้งยังมีการส่งตำรวจบางนายเข้าปะปนกับกลุ่มนักศึกษาด้วย สำหรับธงชัย เขาว่าเหตุการณ์ถึงเวลา 2.00 น. ของวันที่ 6 ตุลาคมไม่มีสิ่งชี้บอกใดถึงความจำเป็นของการใช้กำลัง<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|250}} วิทยุยานเกราะเรียกร้องให้ตำรวจดำเนินคดีต่อนักศึกษา และประกาศว่าจะจัดการชุมนุมที่อาคารรัฐสภาในเวลา 9.00 น.<ref name="Puey"/>{{rp|6}} 5.00 น. การยิงปะทะกันรุนแรงขึ้น กลุ่มที่มาล้อมมหาวิทยาลัยมีผู้เสียชีวิต 1 รายขณะนำส่งโรงพยาบาล<ref name="Puey"/>{{rp|6}}

==เหตุการณ์ 6 ตุลา==

=== การสังหารหมู่ ===
[[ไฟล์:6 oct.jpg|thumb|upright=1.2|ภาพร้อยตำรวจโท วัชรินทร์ เนียมวณิชกุล ยิงปืนเข้าไปในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ขณะในปากยังคาบบุหรี่]]
{{external media
| float  = right
| video1 = [https://www.youtube.com/watch?v=OOfbPC5dRfU ศ.ธงชัย วินิจจะกูล อดีตแกนนำนักศึกษาย้อนรำลึกเหตุการณ์ 6 ตุลา] (4:14), วิดีโอยูทูบ 
| video2 = [https://storage.googleapis.com/afs-prod/media/media:853cde4fee52475f83273bb1b8ffd779/576.mp4 อดีตช่างภาพเอพี นีล อูเลวิช กล่าวสะท้อนเหตุการณ์ 6 ตุลา] (2:12), วิดีโอยูทูบ
}}

มีคนมาล้อมมหาวิทยาลัยทั้งตำรวจ กำลังกึ่งทหารและประชาชนรวมประมาณ 8,000 คน และมีนักศึกษาอยู่ประมาณ 4,000 คน<ref name="สารคดี"/>{{rp|104}} มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ท่าพระจันทร์ถูกล้อมไว้หมดทุกด้านตั้งแต่เวลา 3.00 น.<ref name="Puey"/>{{rp|6}} ตำรวจตั้งกองบัญชาการที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อธิบดีกรมตำรวจประกาศเจตจำนงกวาดล้างมหาวิทยาลัยและจับผู้ต้องหาหมิ่นพระบรมเดชานุภาพในเวลารุ่งสาง<ref name="Puey"/>{{rp|6}}

พยานเล่าว่าเมื่อเวลา 5.30 น. มีการยิงลูกระเบิด[[เครื่องยิงลูกระเบิดเอ็ม79|เอ็ม79]] ลงกลางสนามฟุตบอลมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ทำให้มีผู้เสียชีวิต 9 คนและบาดเจ็บ 13 คน<ref name="สารคดี">{{cite journal |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |date= ตุลาคม 2539 |title= 20 ปี 6 ตุลา 19 บทเรียนจากประวัติศาสตร์ที่หลายคนอยากลืม |url= |journal=สารคดี |volume= 12 |issue= 140 |issn= 08571538}}</ref>{{rp|102}} เชื่อว่าเป็นฝีมือของผู้ชำนาญอาวุธ และคาดว่าน่าจะเป็นสัญญาณเข้าตี<ref name="ใจ"/>{{rp|167–8}} ไม่นานจากนั้น ตำรวจภายใต้บังคับบัญชาของพลตำรวจโท ชุมพล โลหะชาละ รองอธิบดีกรมตำรวจ ใช้อาวุธสงครามประกอบด้วย ปืนเล็กยาว (เช่น เอ็ม16), ปืนกลหนัก เอชเค 33, ปืนเอ็ม79, และปืนไร้แรงสะท้อน<ref name="ใจ"/>{{rp|168}}, ปืนครก<ref name="SJ">{{cite book |last1=เจียมธีรสกุล |first1=สมศักดิ์ |authorlink1=สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล |title=ประวัติศาสตร์ที่เพิ่งสร้าง |date=2544 |publisher=สำนักพิมพ์ 6 ตุลารำลึก |isbn=9745728772}}</ref>{{rp|195}} ปืนอานุภาพสูงติดกล้องเล็งและปืนต่อสู้รถถัง<ref name="สารคดี"/>{{rp|103}} ระดมยิงเข้ามาในมหาวิทยาลัยจาก[[พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ (ประเทศไทย)]] และด้านหน้าของมหาวิทยาลัยในลักษณะไม่เลือกหน้า<ref name="ใจ"/>{{rp|168}} พันตำรวจโท [[สล้าง บุนนาค]] ตำแหน่งรองผู้กำกับการ 2 เป็นผู้นำตำรวจปราบจลาจล 200 นายเข้าไปในมหาวิทยาลัย<ref>[https://www.bbc.com/thai/thailand-43189181 สล้าง บุนนาค กับเหตุการณ์ล้อมปราบ 6 ตุลา 2519]</ref> เวลาประมาณ 5.40–6.00 น. [[สุธรรม แสงประทุม]] เลขาธิการ ศนท. พยายามติดต่อขอเข้าพบนายกรัฐมนตรี และโฆษกให้ผู้ชุมนุมเข้าไปในตึกบัญชีและตึกคณะวารสารฯ<ref name="สารคดี"/>{{rp|102}} 6.00 น. การขนส่งผู้บาดเจ็บทางเรือถูกตำรวจสกัดไว้ และตำรวจและกระทิงแดงยิงปืนมาจากตลิ่งอีกฝั่ง<ref name="Puey"/>{{rp|6}} เวลา 7.00 น. ผู้ชุมนุมบางส่วนเล็ดรอดออกไปได้ แต่หลังจากนั้นประตูถูกปิดตาย แม้มีคำขอเปิดทางให้หญิงและเด็กแต่เจ้าหน้าที่ก็ไม่ยินยอม<ref name="SJ" /><ref name="สารคดี"/>{{rp|103}} มีกลุ่มคนไม่แต่งเครื่องแบบขับรถโดยสารประจำทางชนประตูใหญ่และตำรวจเร่งรุดเข้าไปในมหาวิทยาลัย<ref name="ใจ"/>{{rp|168}} สุธรรมและผู้แทน ศนท. รวมทั้งนักแสดงในละครล้อในวันที่ 4 ตุลาคมออกมาในรถพยาบาลและขึ้นรถตำรวจ ตำรวจปฏิเสธคำขอพบนายกรัฐมนตรีและทั้งหมดถูกจับกุม<ref name="Puey"/>{{rp|7}} โฆษกเวทีที่ประกาศยอมจำนนถูกยิงด้วยปืนเอ็ม16<ref name="Puey"/>{{rp|7}} พลตำรวจโทชุมพลอนุญาตให้ยิงเสรีในมหาวิทยาลัย<ref name="Handley"/>{{rp|255}} ในเวลาประมาณ 7.30 น.<ref name="Puey"/>{{rp|7}} จนถึงเวลา 8.00 น. ตำรวจรุกเข้ามาในสนามฟุตบอล และยิงใส่ตึก อมธ. ตึกคณะวารสารฯ และตึกบัญชี แล้วนำกำลังเข้ายึด<ref name="สารคดี"/>{{rp|104}} เวลา 7.45 น. มีนักศึกษาจำนวนหนึ่งหนีกระสุนปืนโดยปีนรั้วมหาวิทยาลัยออกไป จนถูกกลุ่มคนที่อยู่ภายนอกรุมประชาทัณฑ์<ref name="สารคดี"/>{{rp|104}}  ฝูงชนที่อยู่ตามดาดฟ้าเชียร์ตำรวจโดยบอกว่านักศึกษาไม่มีอาวุธหนัก<ref name="Puey"/>{{rp|7}} 

มีเจ้าหน้าที่ใช้กำลังปราบปรามต่อนักศึกษาที่หนีลง[[แม่น้ำเจ้าพระยา]] สำหรับผู้ที่ขึ้นฝั่งบริเวณท่าพระจันทร์และไปหลบตามบ้านเรือนราษฎรได้ก็ถูกตามจับตัวได้กว่า 1,000 คน<ref name="สารคดี"/>{{rp|103}} นักศึกษาที่หนีลงแม่น้ำเจ้าพระยาจมน้ำเสียชีวิตหลายคน<ref name="Puey"/>{{rp|7}} วิมลวรรณ รุ่งทองใบสุรีย์ นักศึกษาพยาบาลศาสตร์ ถูกยิงขณะพยายามว่ายน้ำเข้าสู่ที่ปลอดภัย<ref name="Ungpakorn"/> นักศึกษาที่หนีขึ้นฝั่งได้และหลบอยู่ตามอาคารต่าง ๆ ถูกบังคับให้ยอมมอบตัว มิฉะนั้นตำรวจจะยิงปืนใส่ร้านอย่างไม่เลือก<ref name="Puey"/>{{rp|8}} 

นีล อูเลวิชเล่าว่าเสียงกระสุนกว่าร้อยละ 90 มีทิศทางไปยังนักศึกษา<ref name="APN">[https://www.khaosodenglish.com/politics/2016/10/05/oct-6-massacre-photographer/ Oct. 6 Massacre: The Photographer Who Was There].</ref> พฤติกรรมโหดร้ายทารุณของตำรวจในวันนั้น เช่น การทำร้ายฆ่าฟันนักศึกษาที่กำลังหนีหรือว่ายน้ำในแม่น้ำเจ้าพระยา หรือที่ยอมจำนนแล้ว หรือถูกมัดมือแล้ว<ref name="ใจ"/>{{rp|169}} ไม่ชัดเจนว่ารัฐบาลเสนีย์มีอำนาจมากน้อยเพียงใดในวันนั้น<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|250}} เสนีย์แถลงข่าวเมื่อเวลาประมาณ 9.30 น. ว่าตำรวจจะเลือกใช้วิธีใดในการปราบปรามนั้นขึ้นอยู่กับตำรวจ<ref name="Puey"/>{{rp|8}} ในเดือนตุลาคม 2537 พันตำรวจตรี มนัส สัตยารักษ์ เขียนว่า ตำรวจใช้กำลังเกินกว่าเหตุทั้งการใช้อาวุธและการควบคุมนักศึกษา "ตำรวจที่อยู่รอบนอก [มหาวิทยาลัย] ใช้อาวุธปืนประจำตัวยิงเข้าไปในมหาวิทยาลัยโดยไม่ได้หวังผลอะไรมากไปกว่าสร้างความพอใจให้แก่ตัวเอง" และตำรวจบางนายไม่เห็นด้วยกับวิธีการปราบปรามในวันนั้น<ref name="ใจ"/>{{rp|39–40}} เขายังเล่าว่าเขาถ่ายทอดคำสั่งให้หยุดยิงของพลตำรวจตรี วิเชียร แสงแก้ว แล้ว แต่ตำรวจตระเวนชายแดนไม่ยอมหยุด เขาเห็นว่าการปราบปรามครั้งนี้เห็นจะเป็นเรื่องส่วนตัว<ref name="SJ" />{{rp|192}}

กลุ่มกึ่งทหาร ได้แก่ ลูกเสือชาวบ้านและกระทิงแดงจำนวนหนึ่งบุกเข้าไปในมหาวิทยาลัยพร้อมกับตำรวจเพื่อเข้าทำร้ายนักศึกษา ในลักษณะทำงานร่วมกับตำรวจและตำรวจมิได้ห้ามปราม<ref name="ใจ"/>{{rp|177}} หลายคนมีบทบาทโดยตรงในการทำร้ายฆ่าฟัน เช่น แขวนคอ เผาทั้งเป็น ทุบตีจนตาย และยังรวมถึงการทำลายศพ เช่น ตอกไม้ ใช้ไม้ทำอนาจารศพหญิง หรือปัสสาวะรด<ref name="ใจ"/>{{rp|177}} หญิงคนหนึ่งถูกเปลื้องผ้าและยิงปืนใส่หลายครั้ง<ref name="Puey"/>{{rp|8}} นักศึกษาจำนวนหนึ่งหนีกระสุนปืนโดยปีนรั้วมหาวิทยาลัยออกไปถูกกลุ่มคนที่อยู่ภายนอกรุมประชาทัณฑ์<ref name="สารคดี"/>{{rp|104}} ผู้ประท้วงที่หนีออกไปทางหน้าประตูมหาวิทยาลัยจำนวน 20 คนถูกลากไปแขวนคอทั้งที่ยังมีชีวิต และมีการนำศพมาเผากลาง[[ถนนราชดำเนิน]]<ref name="สารคดี"/>{{rp|104}} กลุ่มนี้พยายามลงประชาทัณฑ์นักศึกษาที่ตำรวจจับไว้แล้วที่สนามฟุตบอลแต่ตำรวจห้ามไว้และช่วยหญิงไว้ได้คนหนึ่ง<ref name="Puey"/>{{rp|8}} มีการแขวนคอศพผู้ที่เสียชีวิตแล้วไว้กับต้นไม้ริมสนามหลวงแล้วเตะต่อย ทั้งถุยน้ำลายรดและตะโกนด่าสาปแช่ง<ref name="Time"/> ศพของวัชรี เพชรสุ่นถูกเปลื้องผ้า นำไม้มาวางไว้ข้างศพให้เข้าใจว่าถูกไม้นั้นแทงอวัยวะเพศจนเสียชีวิต โดยมีคนอยู่รอบศพด้วยความพอใจ<ref>{{cite news |author= พวงทอง ภวัครพันธุ์; ธงชัย วินิจจะกูล |title= การทำร้ายศพเมื่อ 6 ตุลา 2519: ใคร อย่างไร ทำไม |url= https://prachatai.com/journal/2018/11/79622 |work= ประชาไท |location= |date= 2561 |access-date= 2020-07-19 }}</ref> ธงชัยตั้งข้อสังเกตว่าชายปรากฏในภาพใช้เก้าอี้ฟาดศพ (ของอูเลวิช), ภาพการแขวนคอวิชิตชัยและภาพเผาศพ 4 ศพเป็นคนคนเดียวกัน<ref>[https://prachatai.com/english/node/7726 Puangthong Pawakapan : A Record of the Search for the Chair Man]</ref> อาจเป็นสายลับที่ถูกส่งมาปลุกปั่นให้คนอื่นเลียนแบบตามหรือไม่<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|281}} มีผู้ตั้งข้อสังเกตว่าผู้ที่ใช้วิธีการป่าเถื่อนกับศพนั้นน่าจะเป็นตำรวจนอกเครื่องแบบหรืออดีตทหาร-ตำรวจที่ได้รับการฝึกจากอเมริกา<ref name="SJ" />{{rp|182}} ด้านพระกิตติวุฒิโฑไล่นักศึกษาที่เข้าไปหลบในวัดมหาธาตุออกนอกเขตวัดไปให้ตำรวจจับ<ref name="ใจ"/>{{rp|177}}

[[ไฟล์:6 ตุล ธรรมศาสตร์ 2563 ครบรอบ 44 ปี 05.jpg|thumb|left|ป้ายจัดแสดงในนิทรรศการ 44 ปี 6 ตุลา ที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์]]
เวลาประมาณ 11.00 น.<ref name="สารคดี"/>{{rp|104}} นักศึกษาและประชาชนผู้ร่วมชุมนุมทั้งชายหญิงราว 1,000 คนถูกบังคับให้ถอดเสื้อนอนลงกับพื้น ส่วนผู้หญิงให้ถอดเหลือแต่ยกทรง บังคับให้คลานไปตามพื้นสนามหญ้า ทั้งถูกเตะต่อยและรุมทำร้าย<ref name="Time"/> เช่นเดียวกับมีการนำศพมาวาง<ref name="สารคดี"/>{{rp|104}} กลุ่มฝ่ายขวาปล้นทรัพย์สินส่วนตัวของนักศึกษา<ref name="ใจ"/>{{rp|170}} ตำรวจถอดพระเครื่องของนักศึกษา เพราะเป็นคอมมิวนิสต์ไม่คู่ควร<ref name="gd">[https://www.theguardian.com/theguardian/1976/oct/07/fromthearchive Brutal Thai coup]</ref> แพทย์สามคนไม่รีบรักษาผู้ประท้วงที่มีเลือดออกถึง 2 ชั่วโมงเพราะ "กำลังรอคำสั่ง"<ref name="gd"/> จากนั้นตำรวจยิงปืนกลข้ามหัวนักศึกษาที่หมอบคว่ำอยู่เข้าไปในตึกคณะบัญชี<ref name="ใจ"/>{{rp|170}} เย็นนั้น กลุ่มนวพลบางคนอวดเพื่อนว่า ตน "ล้วงผู้หญิงตามสบาย"<ref name="ใจ"/>{{rp|171}} ผู้ได้รับบาดเจ็บในวันนั้นต้องรอการรักษาพยาบาลเป็นเวลานาน ส่วนผู้ที่ถูกจับต้องรอหลายวัน<ref name="ใจ"/>{{rp|171}}

สุธรรมเล่าว่าตนถูกตำรวจรั้งตัวไว้ขณะเดินทางเพื่อไปเจรจากับนายกรัฐมนตรี ตำรวจไปส่งที่จวนนายกรัฐมนตรีแต่ไม่ได้เข้าพบ จนสุดท้ายตำรวจนำตัวสุธรรมเข้าที่คุมขังทันทีซึ่งน่าจะเป็นช่วงหลังเกิดการเปลี่ยนแปลงทางการเมือง สุดท้ายการเจรจาระหว่าง ศนท. กับนายกรัฐมนตรีจึงไม่เกิดขึ้น<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|250}} หลังเหตุการณ์สังหารหมู่ผ่านไปแล้ว ช่วงบ่ายมีลูกเสือชาวบ้านและตำรวจจะเข้าไปทำร้าย[[ป๋วย อึ๊งภากรณ์]]ที่[[ท่าอากาศยานดอนเมือง]] โดยพันตำรวจโท [[สล้าง บุนนาค]]ที่เดินทางไปยังท่าอากาศยานดอนเมืองโดยไม่มีคำสั่งตบหูโทรศัพท์ของป๋วย<ref name="ใจ"/>{{rp|176}} จากเหตุการณ์ ตำรวจพบอาวุธของผู้ชุมนุมเพียงปืนเล็กยาว 2 กระบอกเท่านั้น ไม่มีอาวุธหนัก<ref name="Puey"/>{{rp|8}}

นักศึกษาและประชาชนที่รอดชีวิต 3,094 คนถูกจับกุมภายในวันนั้น<ref name="ใจ"/>{{rp|63}} ถูกนำตัวไปคุมขังที่โรงเรียนตำรวจนครบาลบางเขน ที่จังหวัดนครปฐมและชลบุรี<ref name="ilaw">{{Cite web |url=https://freedom.ilaw.or.th/blog/6oct-historical-case |title=คดีประวัติศาสตร์ 6 ตุลาคม 2519 : แง่มุมในหลืบประวัติศาสตร์ |access-date=2020-07-21 |archive-date=2020-07-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200721143654/https://freedom.ilaw.or.th/blog/6oct-historical-case |url-status=dead }}</ref> ผู้ถูกจับกุมเกือบทุกคนถูกตำรวจรุมซ้อมเมื่อมาถึงสถานที่คุมขัง<ref name="ใจ"/>{{rp|171}} นอกจากนี้ ยังมีพยานว่าตำรวจเรียกผู้ถูกจับกุมว่า "เชลย" อันสื่อว่า ตำรวจกำลังทำสงครามกับนักศึกษา<ref name="ใจ"/>{{rp|171}} ส่วนใหญ่ได้รับประกันตัวในสัปดาห์ถัดมา

ตัวเลขอย่างเป็นทางการบ่งว่า มีผู้เสียชีวิต 46 คน และบาดเจ็บ 167 คน<ref name="Handley"/>{{rp|236}} [[ป๋วย อึ๊งภากรณ์]] อธิการบดีมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ขณะนั้น ให้ตัวเลขประมาณผู้เสียชีวิตอย่างไม่เป็นทางการกว่า 100 คน โดยอิงแหล่งข้อมูลนิรนามในสมาคมจงหัวแห่งประเทศไทย (Chinese Benevolent Association) ซึ่งกำจัดศพ<ref name="Puey"/>{{efn|This figure was accepted by the ''Washington Post''. ("Deaths" [Obituary for Sudsai Hasadin], ''Washington Post'', August 18, 2001)}} ภัทรภร ภู่ทอง นักวิจัย ระบุว่า ในบรรดาผู้เสียชีวิตจากไฟล์ชันสูตรพลิกศพ มีจำนวน 45 คน ไม่มีการกล่าวถึงชาวเวียดนามจำนวน 10 คน และทราบว่ามีผู้เสียชีวิตถูกแขวนคอ 4 คน แต่อาจมากกว่านั้น ทราบชื่อได้แก่ วิชิตชัย อมรกุล และปรีชา แซ่เฮีย<ref>{{cite news |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |title= สรุปวงเสวนา ‘ความรู้และความไม่รู้ ว่าด้วย 6 ตุลา 2519’ 40 ปีที่ยังหาคำตอบไม่ได้ |url= https://www.matichon.co.th/politics/news_304265 |work= |location= |date= 30 กันยายน 2559 |access-date= 2020-07-19}}</ref> มีรายงานว่าช่างภาพยูไนเต็ดเพรสอินเตอร์เนชันแนลเสียชีวิต<ref name="Puey"/>{{rp|7}} มีนักศึกษาแพทย์และพยาบาลที่เป็นสมาชิกหน่วยอาสาสมัคร "พยาบาลเพื่อมวลชน" ถูกฆ่าตาย 5 คน<ref name="ใจ"/>{{rp|170}} การกระทำดังกล่าวขัดต่อกฎการศึก[[อนุสัญญาเจนีวา]] อย่างไรก็ตามเชื่อว่าผู้เสียชีวิตจริงสูงกว่านี้ ข้อมูลของมูลนิธิร่วมกตัญญูระบุว่าผู้ประท้วงและประชาชนเสียชีวิตกว่า 500 คน และมีมูลค่าความเสียหายทรัพย์สินกว่า 50 ล้านบาท<ref name="ilaw"/> พยานนายตำรวจนายหนึ่งเชื่อว่าน่าจะมีผู้เสียชีวิตมากกว่า 70 คน<ref name="ไม่รู้"/> พยานนักศึกษาและอดีตกระทิงแดงเห็นศพที่ถูกแขวนคอ "เป็นสิบ ๆ คน"<ref name="ไม่รู้"/> วิโรจน์ มุทิตานนท์ อดีตช่างภาพ ''ไทยรัฐ'' บรรยายเหตุการณ์ว่า "คือการเข่นฆ่าคนที่ไร้ทางสู้ ... เป็นการปิดประตูตีแมว"<ref name="ใจ"/>{{rp|170}} นิตยสาร''[[ไทม์]]'' อธิบายเหตุการณ์ดังกล่าวว่าเป็น "ฝันร้ายของการลงประชาทัณฑ์และการเผา"<ref name="Time"/>

=== ผู้รับผิดชอบและผู้บงการ ===
{{Quote box | width=25%
|1= "คำถามที่ว่า ใครก่อเหตุการณ์ 6 ตุลา ยังตอบไม่ได้อย่างเป็นทางการ เวลาที่ตอบไม่ได้อย่างเป็นทางการไม่ใช่ว่าประชาชนไม่รู้ รู้แต่ไม่ตอบ เพราะคดี 6 ตุลาเป็นคดีลึกลับเหมือนประวัติศาสตร์สมัยรัตนโกสินทร์นั้นแหละ ไม่ว่าจะตอบได้หรือไม่ได้ ผลมันเหมือนกันหมด เหมือนกับ[[การสวรรคตของพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล|คดีสวรรคต]]นั่นแหละ"
|2= —[[สุธาชัย ยิ้มประเสริฐ]]<ref>[https://prachatai.com/journal/2011/10/37289 6 ตุลา ประวัติศาสตร์อิหลักอิเหลื่อ และความพ่ายแพ้ทางประวัติศาสตร์ของอนุรักษ์นิยม]</ref>
}}

หน่วยตำรวจที่ปฏิบัติการในวันที่ 6 ตุลาคมมีสามหน่วย ได้แก่ ตำรวจตระเวนชายแดน พลร่มจากค่ายนเรศวรฯ หัวหิน ภายใต้การบังคับบัญชาของพลตำรวจตรี กระจ่าง ผลเพิ่ม และพลตำรวจตรี เสน่ห์ สิทธิพันธ์, [[กองปราบปราม|ตำรวจกองปราบ]] ภายใต้บังคับบัญชาของพลตำรวจตรี วิเชียร แสงแก้ว, และกองปฏิบัติการพิเศษ[[กองบัญชาการตำรวจนครบาล (ไทย)|ตำรวจนครบาล]] ภายใต้การบังคับบัญชาของพลตำรวจตรีเสริม จารุรัตน์<ref name="ใจ"/>{{rp|169}} สมศักดิ์ เจียมธีรสกุลประเมินว่ามีตำรวจอย่างน้อย 400 นาย<ref name="SJ" />{{rp|190–1}} เวลา 2.00 น. ของวันที่ 6 ตุลาคม พยานตำรวจว่า ตำรวจตระเวนชายแดนที่หัวหินได้รับคำสั่งที่ไม่มีคำอธิบายให้เคลื่อนเข้ากรุงเทพมหานคร แต่หม่อมราชวงศ์เสนีย์ยืนยันว่ารัฐบาลไม่ได้สั่ง<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|249–50}} แต่ควรทราบว่าตำรวจตระเวนชายแดนมีความใกล้ชิดกับราชสำนัก<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|250}}<ref name="SJ" />{{rp|194}} นายกรัฐมนตรีระบุว่ามาตรการกวาดล้างมีความจำเป็นเพราะมีการโจมตีสวนตำรวจขณะเข้าจับกุม<ref name="Puey"/>{{rp|9}} ต่อมาตำรวจแสดงหลักฐานคำสั่งจับกุมของนายกรัฐมนตรีลงเวลา 7.30 น. วันที่ 6 ตุลาคม ซึ่งเป็นเวลาหลังผู้ต้องหาหมิ่นพระบรมเดชานุภาพเข้ามอบตัวแล้วตั้งแต่ 7.00 น.<ref name="Puey"/>{{rp|9}} คำสั่งของพลตำรวจเอก [[ศรีสุข มหินทรเทพ]] อธิบดีกรมตำรวจ ไม่น่าจะใช่ผู้สั่งการแท้จริง หรือก็คงเป็นคำสั่งตรายางเท่านั้น<ref name="SJ" />{{rp|196}} รัฐบาลเสนีย์ไม่ได้รู้เห็นกับคำสั่งบุกปราบปรามผู้ประท้วงหรือยุทธวิธีที่ตำรวจใช้เลย นายกรัฐมนตรีเพียงแต่ออกแถลงการณ์ในวันที่ 5 ตุลาคมกำชับให้ตำรวจสืบสวนสอบสวนหาผู้กระทำผิดเท่านั้น<ref name="SJ" />{{rp|195}}

คณะกรรมการรับข้อมูลและสืบพยานเหตุการณ์ 6 ตุลาคม 2519 สรุปว่า ตำรวจก่ออาชญากรรมทางการเมือง ปราบปรามนักศึกษาโดยใช้อาวุธสงคราม และปล่อยให้มีผู้บริสุทธิ์ถูกฆ่าบริเวณท้องสนามหลวง<ref name="ใจ"/>{{rp|15}} คณะกรรมการฯ พิจารณาเหตุผลที่ฝ่ายรัฐอ้างในการปราบปราม พบว่าทั้งหมดนั้นขาดน้ำหนักและเหตุผลโดยสิ้นเชิง<ref name="ใจ"/>{{rp|16}} โดยสรุปคือ

{| class="wikitable"
|-
! width=20%| เหตุผลตามอ้างของรัฐในการปราบปราม !! ข้อค้นพบของคณะกรรมการฯ
|-
| นักศึกษาเล่นละครหมิ่นพระบรมเดชานุภาพ[[พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว]] ขณะดำรงพระราชอิสริยยศสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร || สมาชิกกลุ่มนวพล ตำรวจ และสื่อมวลชนที่ชมการแสดงในวันที่ 4 ตุลาคม ไม่มีผู้ใดมองว่าเป็นการเล่นละครดูหมิ่น นายตำรวจพยานโจทก์หลายนายว่า ตนทราบข่าวนักศึกษาหมิ่นฟ้าชายจากหนังสือพิมพ์''บางกอกโพสต์'' ฉบับวันที่ 5 ตุลาคม<ref name="ใจ"/>{{rp|86}}
|-
| นักศึกษาชุมนุมและสะสมอาวุธในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์เพื่อก่อกบฏ || โฆษกรัฐบาลยอมรับว่าหาอุโมงลับและบังเกอร์ไม่พบ และเมื่อนักข่าวถามว่า "นักศึกษามีอาวุธมากน้อยแค่ไหน ขอดูได้ไหม และถ้านักศึกษามีอาวุธทำไมนักศึกษาตายมากกว่าตำรวจ" เขาตอบว่า "ไม่ทราบ"<ref name="ใจ"/>{{rp|89–90}}<p>ในเรื่องการพกอาวุธของนักศึกษานั้น มีความจำเป็นเพราะการชุมนุมมักถูกกลุ่มกระทิงแดงก่อกวนลอบยิงและขว้างระเบิดใส่เป็นประจำ อาวุธที่นักศึกษามีในมหาวิทยาลัยวันที่ 6 ตุลาคมมีปืนสั้นไม่เกิน 30 กระบอก ปืนลูกซองยาว 2 กระบอก และระเบิดมือประมาณ 10 ลูกเท่านั้น<ref name="ใจ"/>{{rp|90}}
|-
| ตำรวจควบคุมสถานการณ์ระหว่างสองฝ่ายไว้ไม่ได้ || พลตำรวจโทชุมพลอ้างว่า ตำรวจต้องใช้อาวุธบุกเข้าไปในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์เพื่อปกป้องประชาชนที่บุกเข้าไป "มือเปล่า" ขณะที่นักศึกษายิงปืนออกมา เขาว่าพลเรือนที่บุกเข้าไปมีเป็น "พัน ๆ" แต่พยานฝ่ายโจทก์ว่ามีเพียง 70–80 คนเท่านั้น ฝ่ายพันตำรวจโทสล้างชี้แจงว่า ตนควบคุมลูกน้องไม่ได้<ref name="ใจ"/>{{rp|92}} ทว่า คำบอกเล่าของพยานว่า ตำรวจยิงปืนกลกราดเข้าไปในตึกบัญชี และมีการนำตำรวจมาประจำทางเข้าออกเพื่อป้องกันนักศึกษาหนี<ref name="ใจ"/>{{rp|93}} ด้าน[[ประเสริฐ ณ นคร]] ปลัดทบวงมหาวิทยาลัย ชี้แจงว่า "การปฏิบัติงานของเจ้าหน้าที่ตำรวจมิได้กระทำเกินกว่าเหตุ เพราะในวันดังกล่าวประชาชนมีความเคียดแค้น และต้องการเข้าจับตัวนักศึกษาที่หมิ่นพระบรมเดชานุภาพ ถ้าเจ้าหน้าที่ตำรวจไม่เข้าไปปฏิบัติงานก่อน ประชาชนที่เคียดแค้นก็อาจจะเข้าไปประชาทัณฑ์นักศึกษา และทรัพย์สินของมหาวิทยาลัยทั้งหมดอาจถูกทำลาย" ซึ่งเป็นความเท็จ<ref name="ใจ"/>{{rp|93–4}}
|-
| นักศึกษาฉวยโอกาสเผยแพร่[[ลัทธิคอมมิวนิสต์]]อันมีวัตถุประสงค์ทำลายชาติ || ฝ่ายขวามองว่าการปกป้องชาติ ศาสนาและพระมหากษัตริย์จะใช้ความรุนแรงเท่าไรก็ได้ และมีความชอบธรรมทั้งสิ้น และมองว่าสังคมจะมีเสถียรภาพได้ต้องมีเผด็จการ ทว่า แม้แต่พลเอก [[เปรม ติณสูลานนท์]] ยังมองว่า เสถียรภาพของสังคมไทยมาจากสิทธิเสรีภาพ นอกจากนี้ นักศึกษาที่ไปเข้ากับ พคท. ถกเถียงกับผู้นำพรรคก่อนออกจากป่า เพราะไม่พอใจที่พรรคเป็นเผด็จการ ซึ่งช่วยลดบทบาทและอิทธิพลของพรรคในที่สุด<ref name="ใจ"/>{{rp|94–5}}
|}

{| class="wikitable floatright" style=text-align:center;
! "คณะปฏิรูปการปกครองแผ่นดิน"<br />{{เล็ก|(คณะรัฐประหาร)}} !! กลุ่มซอยราชครู–"ทรราช"
|-
| {{plainlist |
* [[สงัด ชลออยู่]]
* [[เกรียงศักดิ์ ชมะนันทน์]]
* [[บุญชัย บำรุงพงศ์]]
* [[เปรม ติณสูลานนท์]]
* [[กมล เดชะตุงคะ]]
}}
| {{plainlist |
* ฉลาด หิรัญศิริ
* [[วิฑูรย์ ยะสวัสดิ์]]
; ผู้สนับสนุน
* [[ประมาณ อดิเรกสาร]]
* [[ชาติชาย ชุณหะวัณ]]
* [[ธรรมนูญ เทียนเงิน]]
* [[สมัคร สุนทรเวช]]
}}
|}

พบว่ามีนายทหารอย่างน้อยสองกลุ่มที่เตรียมรัฐประหารโดยฉวยเหตุการณ์ความรุนแรงที่เกิดขึ้นเป็นข้ออ้าง กลุ่มหนึ่งเป็นกลุ่มสายกลางซึ่งก่อการเพื่อชิงตัดหน้ากลุ่มขวาจัดของพลตรีประมาณ<ref name="Ungpakorn"/> ชัยอนันต์ สมุทวณิชกับเดวิด มอร์เรล อธิบายว่า พรรคชาติไทย ฝ่ายขวาของพรรคประชาธิปัตย์ และนายทหารที่ใกล้ชิดกับจอมพลประภาส-ถนอมวางแผนนำตัว "ทรราช" กลับประเทศเพื่อก่อเรื่อง [[สุธาชัย ยิ้มประเสริฐ]]เห็นว่าตัวการปราบปรามนักศึกษาน่าจะเป็นกลุ่มพลเอกฉลาดและพลโทวิทูรย์ และเตรียมก่อรัฐประหารในเวลาดึก<ref name="ใจ"/>{{rp|75}} ยังเป็นคำถามที่ไม่มีคำตอบอยู่ว่า "คณะปฏิรูปการปกครองแผ่นดิน" มีส่วนเกี่ยวข้องกับการสังหารหมู่ด้วยหรือไม่ และผู้สมคบคิดอื่น ๆ (ของกลุ่มหลัง) เช่น ตำรวจและลูกเสือชาวบ้านได้รับประโยชน์หรือไม่ แต่เท่าที่เห็นคือ สมาชิกหลายคนยังเป็นผู้มีอิทธิพลในการเมืองไทยในคริสต์ทศวรรษ 1990<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|251}}

นักวิชาการลงความเห็นว่าสหรัฐไม่มีความจำเป็นต้องสั่งการปราบปรามนักศึกษา และชนชั้นปกครองไทยมีเหตุผลสำคัญลงมือเอง ศรพรหม วาดสุรางค์สรุปว่า ไม่ปรากฏหลักฐานว่ามีองค์การหรือหน่วยงานของรัฐบาลสหรัฐเกี่ยวข้องกับเหตุการณ์<ref name="ใจ"/>{{rp|40}} สำหรับบทบาทโดยอ้อมจะเป็นไปในทางให้การสนับสนุนความช่วยเหลือทางทหารและช่วยจัดตั้งองค์การฝ่ายขวามากกว่า<ref name="ใจ"/>{{rp|41}} นอกจากนี้ ในช่วงเวลานั้นสหรัฐเน้นการส่งเสริม[[สิทธิมนุษยชน]]มากขึ้น<ref name="ใจ"/>{{rp|40}}

พคท. ได้สมาชิกเพิ่มขึ้นมากหลังจากเหตุการณ์ จนมีการกล่าวหาว่าพรรคอาจอยู่เบื้องหลังเหตุการณ์นี้เพื่อบีบให้ฝ่ายซ้ายหันการต่อสู้ในเมืองเข้าป่าแทน แต่หลักฐานพบว่าเหตุการณ์ความรุนแรงที่เกิดขึ้นไม่อาจคาดเดาล่วงหน้าได้คือไม่ทราบว่าการแสดงล้อการเมืองจะนำมาสู่การกล่าวหาหมิ่นพระบรมเดชานุภาพ<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|251–2}} แม้สมศักดิ์ เจียมธีรสกุลเคยโพสต์ว่า ขบวนการนักศึกษา "เป็นขบวนการเมืองคอมมิวนิสต์ (อยู่ภายใต้การนำทางความคิด การเมืองและจัดตั้งของ พคท.)"<ref name=EB>{{cite news |title='สุวินัย' ยันขบวนนักศึกษา6ตุลาเป็นคอมมิวนิสต์แบบเหมาอิสต์ 'สมศักดิ์เจียม' ยังยอมรับความจริง |url=https://www.thaipost.net/main/detail/79681 |accessdate=21 February 2021 |work=Thai Post |language=en}}</ref> อย่างไรก็ดี ประวัติศาสตร์ฉบับ กอ.รมน. เชื่อว่ามีอิทธิพลของคอมมิวนิสต์ต่างประเทศ คำให้การของพันโท อุทาร สนิทวงศ์ ณ อยุธยามองว่าคอมมิวนิสต์สายจีนกับโซเวียตแตกกัน ขบวนการนักศึกษาอยู่ใต้อิทธิพลของโซเวียต มีความต้องการปองร้ายพระเจ้าอยู่หัว ทำให้ฝ่ายจีนที่เสียการควบคุมนักศึกษามาป้อนข่าวแก่ทางราชการหวังให้ขบวนการนักศึกษาปะทะกับฝ่ายขวาแล้วฝ่ายจีนรอตวงผลประโยชน์<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|451}}

บทบาทของสถาบันพระมหากษัตริย์ต่อเหตุการณ์สังหารหมู่และรัฐประหาร 6 ตุลาคม 2519 ยังคงเคลือบคลุม พคท. กล่าวหาว่าสถาบันพระมหากษัตริย์จากอาชญากรรมดังกล่าว<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|259}} [[สมยศ พฤกษาเกษมสุข]] บรรณาธิการและนักเคลื่อนไหว ถูกจำคุกฐานพิมพ์เผยแพร่บทความตั้งคำถามถึงบทบาทของสถาบันในเหตุการณ์<ref name="tyrell"/>{{rp|278–9}} อย่างไรก็ดี นักวิชาการต่างประเทศอธิบายว่าสถาบันพระมหากษัตริย์มีส่วนส่งเสริมเหตุการณ์ เช่น การสนับสนุนลูกเสือชาวบ้านและการเสด็จฯ เยี่ยมพระถนอม<ref name="ใจ"/>{{rp|31}}

=== การรายงานของสื่อ ===
สถานีโทรทัศน์ช่อง 9 เป็นสถานีโทรทัศน์แห่งเดียวที่ถ่ายทอดสดเหตุการณ์ในเวลาเช้า [[สรรพสิริ วิรยศิริ]] ผู้อำนวยการ ไปถ่ายภาพเพื่อ "เอาความจริงมาเปิดเผยให้คนรับรู้ นี่เป็นหน้าที่ของผม" ต่อมาเขาถูกปลดจากตำแหน่ง<ref name="ใจ"/>{{rp|178}} ในช่วงบ่าย สถานีโทรทัศน์กองทัพบกช่อง 5 และวิทยุยานเกราะถ่ายทอดสดการสัมภาษณ์ตำรวจ 5 นาย พันตำรวจโทสล้างให้สัมภาษณ์ว่า "รัฐบาลควบคุมบงการไม่ให้ตำรวจลงมือจับกุม", พวกตนตกลงนำชาวบ้านที่กระเหี้ยนกระหือรือเข้าไป เขายังเล่าว่านักศึกษาทำร้ายตำรวจที่ถือธงนำเข้าไปขอเจรจาอย่างไม่มีเหตุผล ตลอดการให้สัมภาษณ์มีการสอดแทรกมุกตลก และเปิดเพลง "[[หนักแผ่นดิน]]"<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|421–2}} ภาพถ่ายของนีล อูเลวิชจากสำนักข่าวเอพี (ที่อยู่บนสุดของบทความ) เป็นภาพที่ขึ้นชื่อที่สุดจากเหตุการณ์ ได้รับรางวัลพูลิตเซอร์ประจำปี 2520 สาขาข่าวสด (spot news) ต่อมาได้กลายเป็นแรงบันดาลใจของผลงานศิลปะอีกหลายงาน

=== การเปลี่ยนแปลงทางการเมือง ===
{{บทความหลัก|รัฐประหารในประเทศไทย พ.ศ. 2519}}
รัฐบาลตอบสนองต่อเหตุการณ์ได้ช้า ช่วงเช้าวันเดียวกัน [[คณะรัฐมนตรีไทย คณะที่ 38|คณะรัฐมนตรี]]นัดประชุมด่วนเพื่อประเมินสถานการณ์และพิจารณาประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินเพื่อให้ผู้ชุมนุมทุกฝ่ายยุติการชุมนุม แต่ชาติชายคัดค้านเพราะต้องการให้ลูกเสือชาวบ้านชุมนุมต่อ<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|250}} พลตำรวจโทชุมพลรายงานเท็จว่าตำรวจซึ่งเข้าไปในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ถูกนักศึกษาทำร้ายจนถึงแก่ชีวิตเป็นอันมาก แต่รายงานของพลตำรวจเอกศรีสุขซึ่งน่าจะไม่ได้ร่วมแผนรัฐประหารด้วย แจ้งว่ามีตำรวจได้รับบาดเจ็บเพียงไม่กี่นาย สุดท้ายรัฐบาลออกแถลงการณ์ประณามการใช้ความรุนแรงของฝ่ายนักศึกษา โดยไม่ได้มีมาตรการอย่างอื่น<ref name=Thongchai-2002/>{{rp|251}} ในวันเดียวกัน รัฐบาลออกข้อหาโดยไม่มีมูลว่ามีเวียดนามปะปนอยู่กับผู้ประท้วง<ref name="Puey"/>{{rp|10}}

9.30 น. ลูกเสือชาวบ้านและฝ่ายขวาชุมนุมกันประมาณ 30,000 คนที่ลานพระบรมรูปทรงม้า บางคนมาจากจังหวัดพระนครศรีอยุธยา<ref name="Puey"/>{{rp|9}} เวลาประมาณ 16.00 น. ลูกเสือชาวบ้านและประชาชนเดินทางไปยังที่ทำการพรรคประชาธิปัตย์ [[ถนนพระอาทิตย์]] เรียกร้องให้ปลดสมาชิกระดับสูง 3 คน ซึ่งเป็นรัฐมนตรีร่วมรัฐบาล ได้แก่ [[สุรินทร์ มาศดิตถ์]], [[ดำรง ลัทธพิพัฒน์]] และ[[ชวน หลีกภัย]] โดยนำเชือกไปด้วยเพื่อเตรียมแขวนคอบุคคลทั้งสาม เพราะเชื่อว่าฝักใฝ่คอมมิวนิสต์ ต่อมาประชาชนกลุ่มนี้เดินทางต่อไปยังทำเนียบรัฐบาลเพื่อยื่นคำขาดต่อนายกรัฐมนตรี ลูกเสือชาวบ้านชุมนุมที่[[ลานพระบรมรูปทรงม้า]]จนหลังรัฐประหาร และ[[พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว]] ขณะดำรงพระราชอิสริยยศสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมารปรากฏพระองค์และตรัสให้ผู้ชุมนุมกลับบ้าน<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|251}}

ในเวลา 18.00 น. คณะทหารที่เรียกตนเองว่า "คณะปฏิรูปการปกครองแผ่นดิน" ซึ่งมีพลเรือเอกสงัดเป็นหัวหน้าคณะ ประกาศยึดอำนาจ เขาเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหมที่เพิ่งได้รับแต่งตั้งในวันที่ 25 กันยายน คณะรัฐประหารมีแถลงการณ์ว่าการยึดอำนาจมีความจำเป็นเพราะนักศึกษาหมิ่นพระบรมเดชานุภาพและขัดขืนการจับกุมโดยมีอาวุธหนักและร่วมมือกับนักคอมมิวนิสต์เวียดนาม<ref name="gd"/> ข้อเท็จจริงที่ว่าชุมพลเจตนาอนุญาตให้ยิงแสดงว่าเขาทราบว่าจะมีรัฐประหาร เพราะรัฐบาลพลเรือนจะสั่งดำเนินคดีต่อเขา<ref name="Handley"/>{{rp|255}}

== หลังเหตุการณ์ ==

=== ผลกระทบทางการเมือง ===
คณะปฏิรูปการปกครองแผ่นดินแต่งตั้ง[[ธานินทร์ กรัยวิเชียร]] ที่พระมหากษัตริย์โปรด เป็นนายกรัฐมนตรี ธานินทร์เลือก[[คณะรัฐมนตรีไทย คณะที่ 39|คณะรัฐมนตรี]]ด้วยตัวเองโดยไม่สนใจรายชื่อของคณะรัฐประหาร<ref name="Handley"/>{{rp|259}} รัฐบาลสั่งปิดสื่อห้ามเผยแพร่เกี่ยวกับเหตุการณ์ 6 ตุลาทั้งหมด 3 วัน รัฐบาลชุดนี้เป็นชุดที่[[กษัตริย์นิยม|นิยมเจ้า]]และต่อต้านฝ่ายซ้ายดุดันที่สุดในประวัติศาสตร์ไทย ประชาชนซึ่งส่วนใหญ่เป็นนักศึกษาหนีไปเข้ากับพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย (พคท.) กว่า 3,000 คน<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|258}} มีการโจมตีกองโจรเป็นระลอกตามมา ซึ่งเพิ่มถึงขีดสุดในต้นปี 2520<ref name="Weinstein">Franklin B. Weinstein, "The Meaning of National Security in Southeast Asia,". ''Bulletin of Atomic Scientists'', November 1978, pp. 20-28.</ref> มีการจับกุมผู้ต้องสงสัยเป็นภัยสังคมเชื่อว่าจำนวนอย่างน้อย 8,000 คนระหว่างเดือนตุลาคม 2519 ถึงมิถุนายน 2520<ref name="US">''Human Rights in Thailand : Hearings Before the Subcommittee on International Organizations of the Committee on International Relations, House of Representatives, Ninety-Fifth Congress, First Session, June 23 and 30, 1977'', U.S. Government Printing Office, 1977.</ref>{{rp|50}} และถูกนำเข้าฝึกอบรมหลายเดือนเพื่อมิให้เป็นภัยต่อสถาบันหลักของชาติ<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|423}} มีสื่อไม่กี่สำนักซึ่งเป็นหนังสือพิมพ์ฝ่ายขวาที่ได้รับใบอนุญาตจากรัฐบาลเหลือรอดจากเหตุการณ์<ref name="US"/>{{rp|52}} มีเจ้าหน้าที่ราชการลับคอยนั่งฟังบรรยายของครูอาจารย์<ref name="US"/>{{rp|52}} ไม่ช้าลัทธิคลั่งชาติของธานินทร์ก็ได้บาดหมางกับแทบทุกภาคส่วนของสังคมไทย<ref name="Handley"/>{{rp|246}} รัฐบาลถูกวิจารณ์ว่ามีแนวคิดขวาจัด อีกทั้งเสถียรภาพของรัฐบาลเองก็ไม่มั่นคงเพราะถูกคณะนายทหารครอบงำ [[กบฏ 26 มีนาคม พ.ศ. 2520|วันที่ 26 มีนาคม 2520]] มีความพยายามรัฐประหารโดยมีพลเอก [[ฉลาด หิรัญศิริ]] อดีตรองผู้บัญชาการทหารบก เป็นผู้นำ แต่กระทำการไม่สำเร็จ พลเอกฉลาดถูกประหารชีวิตฐานเป็นกบฏ<ref name="นร"/> สุดท้ายรัฐบาลชุดนี้สิ้นสุดลงด้วย[[รัฐประหารในประเทศไทย พ.ศ. 2520|รัฐประหาร]]โดยคณะที่มีพลเรือเอกสงัดเป็นหัวหน้าคณะ โดยอ้างถึงความมั่นคงของรัฐ และความล่าช้าในการร่างรัฐธรรมนูญ<ref name="นร">นรนิติ เศรษฐบุตร ศ., ''26 มีนาคม'' คอลัมน์ส่วนร่วมสังคมไทย: หน้า 8 เดลินิวส์ฉบับที่ 22,807 ประจำวันศุกร์ที่ 23 มีนาคม พ.ศ. 2555</ref> ทั้งนี้ สุรพล ธรรมร่มดี ผู้ช่วยอธิการบดี [[สถาบันอาศรมศิลป์]] เห็นว่าบทบาทของ พคท. ช่วยถ่วงดุลอำนาจระหว่างฝ่ายซ้ายและขวา ทำให้ไม่เกิดการปราบปรามรุนแรงและภาวะเผด็จการยาวนานเหมือนกับประเทศอินโดนีเซียสมัย[[ซูการ์โน]]<ref>{{cite journal |last1= ธรรมร่มดี |first1= สุรพล |date= มกราคม–มิถุนายน 2545 |title= พินิจเหตุการณ์ 6 ตุลาคม 2519 และดอกผลของการปฏิวัติสังคม |url= http://www.library.polsci.chula.ac.th/dl/a56bb395c0c6f9aa8ae06d9c099a84b0 |journal= สังคมศาสตร์ |volume= 33 |issue= 1 |access-date= 2020-07-21}}</ref>{{rp|100}}

หลังหมดรัฐบาลธานินทร์การปฏิรูปประชาธิปไตยเป็นไปอย่างทีละน้อย แต่เป็นระบอบที่ไม่ท้าทายผลประโยชน์ของชนชั้นนำเหมือนสมัยปี 2516–2519 อีก คือไม่สนใจเรื่องความขัดแย้งของชนชั้น<ref name="ลิเก">{{cite journal |last1= อึ๊งภากรณ์ |first1= ใจ |date= 2545 |title= จากโศกนาฏกรรมถึงลิเกการเมือง การปฏิรูปการเมืองการปกครองไทยในเงาของ ๖ ตุลา |url= http://www.library.polsci.chula.ac.th/dl/0f08dc1dfab876eea10798cc57a676c4 |journal= สังคมศาสตร์ |volume= 33 |issue= 1 |access-date= 2020-07-21}}</ref>{{rp|65}} กระแสสังคมนิยมถูกทำลาย<ref name="ลิเก"/>{{rp|76}} หลังเหตุการณ์[[พฤษภาทมิฬ]] มีความพยายามตีความเหตุการณ์ 6 ตุลาใหม่โดยไม่ได้มองว่าเป็นจุดจบของกระบวนการประชาธิปไตยอีกต่อไป แต่เป็นกระบวนการที่ดำเนินต่อไปได้ใหม่<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|271}}

=== ผลกระทบทางสังคม ===
[[ไฟล์:นิทรรศการ แขวน ระลึก 44 ปี 6 ตุลา ในปี 2563 ภาพที่ 01.jpg|thumb|ส่วนหนึ่งของนิทรรศการชั่วคราวที่ระลึกถึงเหตุการณ์]]
กฎหมาย[[ความผิดต่อองค์พระมหากษัตริย์ไทย]]ตามประมวลกฎหมายอาญา มาตรา 112 ได้รับการแก้ไขหลังเกิดเหตุการณ์นี้ มีการปรับโทษจากเดิมไม่เกินเจ็ดปี เป็นจำคุกตั้งแต่สามปีถึงสิบห้าปี สำหรับคดีที่อยู่ในเขตอำนาจของศาลทหาร จะมีผลทำให้มีการตีความถอยกลับคืออาจมีการฟ้องคดีซ้ำได้แม้ศาลต่างประเทศพิพากษาถึงที่สุดและยังไม่พ้นโทษ, คุ้มครองพระมหากษัตริย์ พระมเหสี รัชทายาทและผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ทุกรัชกาล และต้องระวางความตามประมวลกฎหมายอาญาและประมวลกฎหมายทหารต่างกรรมกัน และห้ามอุทธรณ์ฎีกาในเวลาไม่ปกติ (เช่น กฎอัยการศึก)<ref>[https://prachatai.com/journal/2011/12/38272 พุฒิพงศ์ พงศ์เอนกกุล "มาตรา 112 : ผลพวงรัฐประหาร 6 ตุลา 2519"]</ref>

ผลของรัฐประหารปี 2519 ทำลายขบวนการเคลื่อนไหว 3 ประสาน หรือแนวร่วมระหว่างนักศึกษา กรรมกรและชาวนา ทำให้องค์การแรงงานต้องพึ่งตนเอง<ref name="แรงงาน">{{cite journal
| last       = ธนชัยเศรษฐวุฒิ
| first      = บัณฑิตย์
| date       = มกราคม–มิถุนายน 2545
| title      = อาชญากรรมคดี 6 ตุลา กับผลกระทบต่อขบวนการแรงงาน
| url        = http://www.library.polsci.chula.ac.th/dl/b8b6306225d026df89a4695b7d45e6ed
| journal    = สังคมศาสตร์
| volume     = 33
| issue      = 1
| access-date = 2020-07-22
}}</ref>{{rp|82}} ค่าจ้างขั้นต่ำเพิ่มขึ้นช้ามากเมื่อเทียบกับช่วงประชาธิปไตย คือ จาก 12 บาทต่อวันในปี 2516 เป็น 25 บาทต่อวันในปี 2518 ก่อนเพิ่มเป็น 28 บาทต่อวันในปี 2520 เป็นอัตราค่าจ้างขั้นต่ำที่บังคับใช้นานที่สุดนับแต่มีกำหนดขึ้น<ref name="แรงงาน"/>{{rp|82}} การดำเนินการของสหภาพแรงงานถูกควบคุมอย่างสูง มีการจัดตั้งองค์การน้อยลง จำนวนข้อพิพาทแรงงานลดลง<ref name="แรงงาน"/>{{rp|82}} ลูกจ้างที่หยุดงานในช่วงรัฐบาลธานินทร์ถูกจับในข้อหาภัยสังคม<ref name="แรงงาน"/>{{rp|85}} รัฐบาลออกกฎหมายห้ามนัดหยุดงานอยู่ช่วงหนึ่งก่อนยกเลิกไป<ref name="แรงงาน"/>{{rp|86–7}} มีการออกกฎกระทรวงจำกัดสิทธิการนัดหยุดงานของกิจการบางประเภทที่ใช้มาถึงปัจจุบัน เช่น รัฐวิสาหกิจ กิจการขนส่งหรือกิจการจำหน่ายน้ำมันเชื้อเพลิง<ref name="แรงงาน"/>{{rp|88}} 

ช่วงปี 2521–3 นักศึกษาจัดตั้งองค์การเคลื่อนไหวได้ใหม่อีกแต่อยู่ภายใต้อิทธิพลของ พคท. อย่างลึกซึ้ง จนอิทธิพลดังกล่าวหมดไปในปี 2526<ref name="ภคน">{{cite journal |last1= ชมสินทรัพย์มั่น |first1= ภาคิไนย์ |date=  |title= ขบวนการนักศึกษาไทย: วิเคราะห์ความเคลื่อนไหวของขบวนการนักศึกษาไทยในเมืองช่วงระหว่าง 6 ตุลาคม พ.ศ. 2519 ถึงปี พ.ศ. 2531 |url= http://www.polsci-law.buu.ac.th/journal/document/4-2/5.pdf |journal= การเมือง การบริหาร และกฎหมาย |volume= 4 |issue= 2 |pages=  |doi=  |access-date= 25-07-2563 |archive-date= 2020-07-24 |archive-url= https://web.archive.org/web/20200724172357/http://www.polsci-law.buu.ac.th/journal/document/4-2/5.pdf |url-status= dead }}</ref>{{rp|144}} ช่วงปี 2526–31 หลังจากเครือข่ายนักศึกษาระหว่างสถาบันหมดบทบาทลง ได้มีการจัดตั้งองค์การเคลื่อนไหว 4 แนวทาง เช่น สหพันธ์นิสิตนักศึกษาแห่งประเทศไทย (สนนท.)<ref name="ภคน"/>{{rp|166}} การประท้วงของนิสิตนักศึกษาหายไปจนเหตุการณ์[[พฤษภาทมิฬ]] (2535) และสร้างบรรยากาศกดขี่อย่างทารุณจนถึงคริสต์ทศวรรรษ 1980<ref>{{cite journal
| last       = Sripokangkul
| first      = S.
|display-editors=etal
| date       = 2019 
| title      = Understanding the social environment determinants of student movements: A consideration of student activism in Thailand and the Thai “social cage.”
| url        = http://ijaps.usm.my/wp-content/uploads/2019/01/IJAPS-151_ART3-59-96.pdf
| journal    = International Journal of Asia Pacific Studies
| volume     = 15
| issue      = 1
| doi        = 10.21315/ijaps2019.15.1.3
| access-date = 2020-07-24
}}</ref>{{rp|77}} [[ชาญวิทย์ เกษตรศิริ]]เตือนในปี 2563 ว่า หากคิดจัดการชุมนุมทางการเมืองอย่าค้างคืนเพื่อไม่ให้ทางการวางแผนปราบปรามได้ จะซ้ำรอยเหตุการณ์ 6 ตุลา<ref>[https://www.prachachat.net/politics/news-493657 “ชาญวิทย์” เตือนม็อบ “เยาวชนปลดแอก” อย่าค้างคืน หวั่นซ้ำรอย “6 ตุลา”]</ref> 

[[ตลาดหลักทรัพย์แห่งประเทศไทย]]มีอัตราผลตอบแทนของหลักทรัพย์ที่เกินปกติเป็นลบช่วงสั้น ๆ แต่เปลี่ยนกลับมาเป็นบวกภายใน 1–2 สัปดาห์<ref>{{cite thesis |type= MSc |last= Nimkhunthod |first=Weerasak |date=2007 |title=An Impact of Political Events on the Stock Exchange of Thailand |publisher= Faculty of Commerce and Accountancy, Thammasat University }}</ref>{{rp|20–1}}

วงการ[[ภาพยนตร์ไทย]]หลังเหตุการณ์ 6 ตุลามีแต่ภาพยนตร์ข่าวของทางการเป็นส่วนใหญ่ ภาพยนตร์กึ่งสารคดี ''[[ทองปาน]]'' ว่าด้วยชาวบ้านที่ได้รับผลกระทบจากโครงการของรัฐ ทีมงานต้องหนีออกนอกประเทศ และกลับมาฉายในปี 2520 หลังตัดต่อแล้ว สำหรับเรื่องที่สะท้อนทัศนะของคนที่สมัยนั้น เช่น ''หนักแผ่นดิน'' กำกับโดย[[สมบัติ เมทะนี]] เนื้อหาว่าด้วย[[ลูกเสือชาวบ้าน]]ที่ต่อสู้กับผู้ก่อการร้าย<ref name="voice">[https://www.voicetv.co.th/read/529825 ‘6 ตุลา’ ผ่านสายตานักทำหนังไทย] สืบค้น 24-07-2020.</ref>

=== กระบวนการทางกฎหมาย ===
{{Quote box
 |quote  = "แล้วก็ให้แล้วกันไป ลืมมันเสียเถิดนะ"<ref name="ใจ"/>{{rp|64}}
 |author = {{ubl | — พลเอก [[เกรียงศักดิ์ ชมะนันทน์]] | นายกรัฐมนตรีคนที่ 15}}
}}
ผู้ประท้วง 27 คนถูกอายัดตัวเพื่อดำเนินคดี ไม่มีผู้ก่อการคนใดถูกนำตัวเข้าสู่กระบวนการยุติธรรม อันที่จริงผู้ฆ่าได้รับความดีความชอบในฐานะผู้พิทักษ์ชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์<ref name="ใจ"/>{{rp|64}} สมาชิกคณะผู้ยึดอำนาจการปกครองได้รับการนิรโทษกรรม แต่ไม่ห้ามดำเนินคดีกับบุคคลอื่นที่เกี่ยวข้อง<ref name="Handley"/>{{rp|266}} นอกจากนี้ ไม่มีการสืบสวนของรัฐใด ๆ ทั้งสิ้นต่อสาเหตุของเหตุการณ์ หรือว่านักศึกษาสะสมอาวุธหรือไม่<ref name="ใจ">{{cite book
 |last1= อึ๊งภากรณ์
 |first1= ใจ
 |last2= ยิ้มประเสริฐ
 |first2= สุธาชัย
 |display-authors= etal
 |date= 2544
 |title= อาชญากรรมรัฐในวิกฤตการเปลี่ยนแปลง
 |url= http://dl.parliament.go.th/bitstream/handle/lirt/417753/2544_%E0%B8%AD%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%8D%E0%B8%B2%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%A3%E0%B8%A1%E0%B8%A3%E0%B8%B1%E0%B8%90_%E0%B8%AA%E0%B8%B8%E0%B8%98%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%B1%E0%B8%A2.pdf
 |publisher= คณะกรรมการรับข้อมูลและสืบพยานเหตุการณ์ 6 ตุลาคม 2519
 |isbn= 9748858626
 |access-date= 2020-07-19
 |archive-date= 2020-07-19
 |archive-url= https://web.archive.org/web/20200719052738/http://dl.parliament.go.th/bitstream/handle/lirt/417753/2544_%E0%B8%AD%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%8D%E0%B8%B2%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%A3%E0%B8%A1%E0%B8%A3%E0%B8%B1%E0%B8%90_%E0%B8%AA%E0%B8%B8%E0%B8%98%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%B1%E0%B8%A2.pdf
 |url-status= dead
 }}</ref>{{rp|8–9}} ธงชัยเห็นว่าสุดท้ายแล้วไม่น่าเอาผิดผู้ใดได้ ส่วนหนึ่งเพราะความจริงจะทำลายบุคคลจำนวนมาก และสามสถาบันของชาติ<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|252}} จนถึงปี 2554 ญาติผู้เสียชีวิตกล่าวว่ายังไม่มีการชดเชยจากรัฐบาลใด<ref name="newphotos">[https://prachatai.com/english/node/2814New photos of 6 Oct 1976 massacre emerge]{{ลิงก์เสีย|date=ตุลาคม 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
 
สุวรรณ แสงประทุมกับพวกรวม 18 คนที่ถูกจำคุกมาตั้งแต่แรกโดยไม่มีการตั้งข้อหา จนถูกฟ้องฐานก่อกบฏ ก่อจลาจล ต่อสู้และพยายามฆ่าเจ้าหน้าที่รัฐ และรวมกันกระทำการอันเป็นคอมมิวนิสต์ และอีก 1 คนถูกฟ้องศาลพลเรือนข้อหาหมิ่นพระบรมเดชานุภาพ<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|434}} คดีเริ่มในศาลทหารตามคำสั่งของคณะรัฐประหารเมื่อวันที่ 25 สิงหาคม 2520 หรือประมาณ 10 เดือนหลังถูกจับ รัฐบาลกำหนดให้ผู้ต้องหาไม่มีสิทธิใช้ทนายความ แต่มีผู้แทนรัฐบาลต่างประเทศเข้าร่วมสังเกตการณ์ในคดีเพื่อให้เกิดความโปร่งใส<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|254}} ต่อมา หลังรัฐบาลธานินทร์ล้มไป นักวิชาการและผู้นำพลเรือน ทนายความ ชาวไทยในต่างประเทศ รัฐและองค์การระหว่างประเทศจำนวนมากเข้าชื่อเรียกร้องให้นิรโทษกรรมผู้ถูกดำเนินคดี<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|254}} ผู้ต้องหาค่อยได้รับอนุญาตให้มีทนายความ<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|434}} การพิจารณาคดีทุกครั้งมีผู้เข้าร่วมนับพันคน ข้อเท็จจริงได้รับการเปิดเผยมากขึ้น ฝ่ายผู้เกี่ยวข้องได้รับการชี้ความผิดและข้อน่าสงสัยจนเป็นผู้เสียประโยชน์เอง<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|434–5}} 

รัฐบาลเร่งผ่านพระราชบัญญัตินิรโทษกรรมฯ กรณี 6 ตุลาอย่างรวดเร็วจนตราในวันที่ 16 กันยายน 2521<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|435}} จำเลยในคดีถูกปล่อยตัวและถอนข้อหาทั้งหมด<ref name=Haberkorn-2015>Haberkorn, Tyrell (2015). "The Hidden Transcript of Amnesty: The 6 October 1976 Massacre and Coup in Thailand". ''Critical Asian Studies'', Vol. 47, No. 1.</ref>{{RP|44}} นับเป็นการเคลื่อนไหวทางกฎหมายเพื่อคุ้มครองผู้อยู่เบื้องหลังเหตุการณ์สังหารหมู่และรัฐประหารไม่ต้องถูกดำเนินคดีใด ๆ ในอนาคต<ref name=Haberkorn-2015/>{{rp|64}} กฎหมายยังระบุด้วยว่าจำเลยกระทำความผิดเนื่องจากด้อยประสบการณ์<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|254}} เกรียงศักดิ์ย้ำว่าสถาบันพระมหากษัตริย์ทรงพระราชทานอภัยโทษให้ จำเลยควรสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณ และเตือน "ไม่ให้ผิดซ้ำอีก"<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|254}}

=== ปฏิกิริยาและมติมหาชน ===
[[ไฟล์:อนุสรณ์สถาน 14 ตุลา ถ่ายเมื่อกันยายน 2563 14 October 1973 Memorial 08.jpg|thumb|[[อนุสรณ์สถาน 14 ตุลา]]เกือบไม่ได้สร้างขึ้น เพราะปฏิกิริยาของเหตุการณ์ 6 ตุลา]] 
ประชาชนต้อนรับรัฐประหารด้วยความโล่งใจอย่างกว้างขวางเพราะการชุมนุมประท้วงสร้างความวิตกกังวลใหญ่หลวง<ref name="Time"/> หนังสือพิมพ์ระหว่างเดือนตุลาคม 2519 ถึงมกราคม 2520 เรียกผู้เสียหายว่าผู้ก่อความไม่สงบ ผู้ก่อความวุ่นวาย คอมมิวนิสต์ กบฏ ผู้หลงผิดและศัตรู<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|253}} ทางการจัดกิจกรรมโฆษณาชวนเชื่อในหลายจังหวัด เช่น นิทรรศการเหตุการณ์ 6 ตุลาคมที่บริเวณสนามไชย<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|422}} ซึ่งเล่าว่าประชาชนที่เคียดแค้นพยายามจะเข้าไปจัดการกับ ศนท. ด้วยตนเอง ส่วนเจ้าหน้าที่พยายามระงับเหตุไทยฆ่ากันเอง แต่ถูกนักศึกษาใช้อาวุธก่อนจึงต้องตอบโต้ และเจ้าหน้าที่ไม่ได้ทำทารุณ<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|423}} วันที่ 7 ตุลาคม 2519 สมเด็จพระเจ้าลูกเธอสองพระองค์เสด็จ ฯ เยี่ยมตำรวจที่ได้รับบาดเจ็บ และอีกสองสัปดาห์เสด็จฯ ในงานบรรจุศพของลูกเสือชาวบ้านผู้เสียชีวิต<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|423}} [[พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร|พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร]]ทรงมีพระราชดำรัสในวันที่ 31 ธันวาคม 2519 ตอนหนึ่งว่า "...ประชาชนคนไทยมีการแสดงออกชัดเจนขึ้น ว่าต้องการอะไร เมื่อแสดงออกมาเช่นนี้ ก็ทำให้รู้ใจกัน และสามารถช่วยกันทำ ช่วยกันสร้างสิ่งที่ต้องการ มีจะมีอุปสรรค แม้ความยากลำบากขัดขวางอยู่ก็ทำได้ ขอเพียงให้ร่วมมือ ร่วมใจกันจริง ๆ..."<ref>[https://www.bangkokbiznews.com/news/detail/727272 เผยพระราชดำรัส 'รัชกาลที่9' ประกอบ MV เพลงสรรเสริญพระบารมี]</ref> ด้านพลตำรวจเอก [[วสิษฐ เดชกุญชร]] นายตำรวจพระราชสำนัก ให้ความเห็นต่อพระราชดำรัสว่า "ที่ถูกที่สุดก็คืออย่าแปล รับสั่งว่าอย่างไรก็ต้องอย่างนั้น ถ้าแปลแล้วอาจจะถูกก็ได้ อาจจะผิดก็ได้"<ref>[https://www.matichonweekly.com/column/article_127896 พลตำรวจเอกวสิษฐ เดชกุญชร ตอนที่ 7 : “ในหลวงรัชกาลที่ 9 กับเหตุการณ์ 6 ตุลา 2519”]</ref> 

การพิจารณาคดี 6 ตุลาในปี 2520–21 ทำให้มติมหาชนเปลี่ยนไป โดยในคดีนั้นธงชัยรู้สึกว่ารัฐกลายเป็นจำเลยเสียเอง<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|254}} อย่างไรก็ดี แม้หลังรัฐบาลนิรโทษกรรมแกนนำนักศึกษาแล้ว แต่รัฐบาลยังห้ามเผยแพร่วาทกรรมสวนทาง คือจะปล่อยให้สังคมลืมไปเอง<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|254}} รัฐบาลใช้วิธีตรวจพิจารณาสื่อ คงไว้เฉพาะการรำลึกถึงในมหาวิทยาลัยไม่กี่แห่งเท่านั้น<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|255}} แม้สังคมจะหันมาเห็นใจนักศึกษามากขึ้นแล้ว แต่ก็มาพร้อมเงื่อนไข "หุบปากเหยื่อ"<ref name="ใจ"/>{{rp|37–8}} กิจกรรมรำลึกครบรอบ 20 ปีของเหตุการณ์ในปี 2539 มีปฏิกิริยาของสื่อและสาธารณะในทางยอมรับเสียงของผู้ถูกกระทำ เริ่มมีการพูดถึงในวงกว้างขึ้นในฐานะความเหี้ยมโหดที่ไทยฆ่ากันเองเพราะความเห็นต่าง เป็นประวัติศาสตร์ที่รอการชำระ<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|445}}

วีรชนเดือนตุลาที่กลุ่มการเมืองแทบทุกฝ่ายยกเว้นกองทัพกลับถูกตีความใหม่ว่าเป็นผู้ก่อความวุ่นวาย เป็นเหตุให้ไม่ได้สร้างอนุสาวรีย์ทั้งที่วางศิลาฤกษ์แล้วในเดือนตุลาคม 2518<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|266}} เริ่มมีความพยายามสร้างอนุสาวรีย์แก่วีรชนเดือนตุลา และนักศึกษา 6 ตุลาในปี 2532 แต่ล่าช้ามาเรื่อย ๆ จนสุดท้ายในปี 2541 มีการตั้งอนุสาวรีย์อุทิศให้แก่วีรชน 14 ตุลา 2516 ซึ่งธงชัยแย้งว่าที่ตั้งได้ส่วนหนึ่งเพราะกันนักศึกษา 6 ตุลาไปแล้ว{{efn|เรื่องอนุสาวรีย์วีรชนเดือนตุลานั้น ในปี 2532 รัฐบาลชาติชาย (ซึ่งตัวเขาเองสนับสนุนการเดินขบวนของฝ่ายขวาในเหตุการณ์ 6 ตุลา) ตกลงจะสร้างอนุสาวรีย์ แต่ก็ไม่ได้สร้าง ในปี 2538 แผนการสร้างอนุสาวรีย์ได้เริ่มขึ้นแล้วที่สวนสันติพร แต่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงมีพระราชดำริให้สร้างถนนเลี่ยงเมืองในบริเวณนั้น ทำให้แผนต้องถูกยกเลิกไปอีก จนในปี 2541 [[ธีรยุทธ บุญมี]]อาศัยความสัมพันธ์ส่วนตัวกับ[[อานันท์ ปันยารชุน]]เจรจาทำสัญญาส่วนตัวกับผู้อำนวยการ[[สำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์]] จนสุดท้ายมีการสร้าง[[อนุสรณ์สถาน 14 ตุลา|อนุสาวรีย์]]จนได้ แต่อุทิศให้แก่วีรชน 14 ตุลา 2516 เท่านั้น<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|268–9}} }}

==== ปฏิกิริยาของฝ่ายซ้าย ====
ทัศนะเกี่ยวกับการล่มสลายของขบวนการฝ่ายซ้ายที่ได้รับการยอมรับมากที่สุดมีว่า การกระทำของฝ่ายซ้ายเองในช่วงปี 2516–2519 ทำให้ฝ่ายขวามีข้ออ้างสวนกลับได้<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|270}} ก่อนหน้าเหตุการณ์ 6 ตุลาคม ดูไม่ออกเลยว่าคณะรัฐประหารจะรอดจากปฏิกิริยา แต่หลังเหตุการณ์ทำให้การประท้วงเป็นไปไม่ได้อีก<ref name="Puey"/>{{rp|10}} นักศึกษาจำนวนมากไปเข้ากับ พคท. เพราะเชื่อตามพรรคที่ว่าแนวทางรัฐสภาใช้ไม่ได้ผล<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|258–9}} หลายคนรู้สึกขมขื่นและแค้นใจซึ่งหวังใช้พรรคแก้แค้นเพื่อนที่เสียชีวิต<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|259}} แต่ต่อมานักศึกษาที่เข้าป่าก็ขัดแย้งกับ พคท. หมดศรัทธาเนื่องจากอุดมการณ์แบบ[[ลัทธิเหมา]]ซึ่งเป็นเผด็จการเบ็ดเสร็จ ต่างทยอยออกมารับ[[คำสั่งสำนักนายกรัฐมนตรีที่ 66/2523|ข้อเสนอของรัฐให้กลับคืนสู่สังคม]]<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|260–1}} นับแต่นั้นฝ่ายซ้ายหลายคนจึงละอายใจ ส่วนหนึ่งเพราะกลับมารับความเมตตาของรัฐไทย อีกส่วนหนึ่งเพราะรู้สึกผิดกับการแบ่งฝ่ายและความตายของสมาชิกที่ชักชวนเข้าพรรค<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|261–2}} หลายคนฆ่าตัวตาย บางคนยังยึดถือแนวทางรุนแรงก็ไปเข้ากับศาสนาพุทธมูลวิวัติและ[[องค์การนอกภาครัฐ]][[ประชานิยม]]<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|261}} หลังปี 2539 ฝ่ายซ้ายหลายคนกล้าเปิดเผยเรื่องของตนมากขึ้น หลายคนเล่าอดีตที่เคยเกี่ยวข้องกับคอมมิวนิสต์ด้วยความภูมิใจ<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|445}}

==== ปฏิกิริยาของฝ่ายขวา ====
{{Quote box | width=25%
 |1  = ความจริงที่เขาและผู้เขียนรู้อาจจะเป็นชุดเดียวกันมากที่สุดก็เป็นได้ แต่เขาก็จะไม่แคร์และไม่ปิดบัง เพียงแต่เขาให้คุณค่าความหมายแบบหนึ่ง ผู้เขียนให้ตรงข้ามไปอีกแบบ [...] -ณ- ต้องการเทศนาแก่ผู้เขียนว่าจะต้องเข้าใจความจริงนั้นในแบบที่เขาคิด แถมยังเตือนว่าความเข้าใจแบบนั้นเป็นเรื่องง่ายๆ ที่ผู้เขียนเองได้ยินได้ฟังมานักต่อนักซ้ำแล้วซ้ำอีกแต่ยังคงดื้อด้านอยู่ '''ดังนั้นก็จงตระหนักว่ามี "คนประเภทเดียวกับเขา" อยู่เต็มประเทศไทย'''
 |2 = —ธงชัย วินิจจะกูล{{efn|ธงชัย วินิจจะกูลเขียนในบทความ "6 ตุลาในความทรงจำของฝ่ายขวา 2519–2549 : จากชัยชนะสู่ความเงียบ (แต่ยังชนะอยู่ดี)" เล่าถึงการสัมภาษณ์ของตนกับนายพล "ณ" นายทหารเกษียณอายุราชการ ผู้เคยมีบทบาทในสถานีวิทยุยานเกราะ<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|495}}}}
}}

หลายเดือนหลังจากนั้นฝ่ายขวาตอกย้ำความเลวร้ายของนักศึกษา และตนประกอบวีรกรรมรักษาประเทศชาติไว้ได้<ref name="ฝ่ายขวา">{{cite book|last= ธงชัย วินิจจะกูล
 |first= ศาตราจารย์
 |author-link= ธงชัย วินิจจะกูล
 |date= 2553
 |chapter=6 ตุลาในความทรงจำของฝ่ายขวา 2519–2549 : จากชัยชนะสู่ความเงียบ (แต่ยังชนะอยู่ดี)
 |title=ความรุนแรงซ่อน/หาสังคมไทย
 |url=http://k4ds.psu.ac.th/k4ds_search/pdf/books/BK00107.pdf
 |publisher=มติชน
 |isbn=9789740207009
}}</ref>{{rp|411}} ฝ่ายขวาได้สร้างความทรงจำแบบฉบับขึ้นแทบทันที<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|426}} เป็นการโฆษณาที่ ท่ามกลางบรรยากาศ "ล่าแม่มด" สมัยรัฐบาลธานินทร์มีครูบาอาจารย์ให้การแก่ตำรวจเรื่องนักเรียนนักศึกษาฝ่ายซ้าย อาจารย์แพทย์รายหนึ่งแจ้งจับแพทย์และบุคลากรโรงพยาบาลเดียวกัน ข้าราชการมหาวิทยาลัยให้ชื่ออาจารย์และบุคลากรร่วมมหาวิทยาลัย<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|430}} 

การส่งเสริมให้สังคมลืมเหตุการณ์หลังพระราชบัญญัตินิรโทษกรรมฯ ปี 2521 หมายความว่าเหตุการณ์ 6 ตุลาไม่ใช่ชัยที่ควรฉลองอีกต่อไป<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|436}} ผู้มีอำนาจหลายคน เช่น พลตรี [[จำลอง ศรีเมือง]] นายทหารกลุ่ม "ยังเติร์ก", พลเอกชาติชาย และสมัคร<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|437–8}} ต่างปฏิเสธส่วนเกี่ยวข้องกับการสังหารหมู่และความสัมพันธ์กับขบวนการฝ่ายขวา<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|255–6}} เป็นอันว่าวาทกรรมของฝ่ายขวาก็ถูกกดให้เงียบ คงเหลือเพียงการแก้ตัวหรือหลบเลี่ยง<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|438}} ถึงอย่างนั้นควรสังเกตว่าพวกเขาไม่ประณามเหตุดังกล่าว เข้าใจว่าบุคคลเหล่านี้กลบเกลื่อนไว้เพื่อประโยชน์ด้านความนิยมเท่านั้น<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|256–7}} บทความของพันตำรวจตรีมนัสในปี 2537 นับเป็นครั้งแรกที่ฝ่ายปราบปรามออกมาเล่าแย้งกับทัศนะแบบฉบับของฝ่ายขวา เช่น เห็นนักศึกษายอมแพ้<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|439}} กระนั้นเขายังมีทัศนะฝ่ายขวาว่านักศึกษาเป็น "เชลย" และคนถูกยิงเป็นญวน<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|439–40}} ในปี 2541 พลตำรวจโท สมควร หริกุล ผู้ร่วมก่อตั้งลูกเสือชาวบ้าน ให้สัมภาษณ์ยอมรับว่านักศึกษาและ พคท. หวังดีต่อชาติ<ref name="ใจ"/>{{rp|45}} ส่วนพลตรี สุดสาย หัสดิน หัวหน้ากระทิงแดง ว่ายัง "ภูมิใจที่ช่วยให้ประเทศไทยยังรักษาประชาธิปไตยไว้ได้"<ref name="ใจ"/>{{rp|45}} เมื่อปี 2551 [[สมัคร สุนทรเวช]]ปฏิเสธว่าไม่เคยมีการสังหารหมู่ในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เขาว่ามีผู้เสียชีวิตโดยอุบัติเหตุเพียงคนเดียว โดยอ้างถึง "ชายโชคร้ายคนหนึ่งถูกทุบตีและเผาที่สนามหลวง" (คือศิลปิน [[มนัส เศียรสิงห์]] ซึ่งร่างถูกลากออกมาจากกองศพและถูกตัดแขนขาต่อหน้าผู้เห็นเหตุการณ์ที่ยืนเชียร์)<ref name="Samak">[http://edition.cnn.com/2008/WORLD/asiapcf/02/18/talkasia.samak/index.html Interview with Samak Sundaravej] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131012055509/http://edition.cnn.com/2008/WORLD/asiapcf/02/18/talkasia.samak/index.html |date=2013-10-12 }} (recovered 8:06 PM 2/22/2008)</ref><ref>Bryce Beemer, [http://www2.hawaii.edu/~seassa/explorations/v1n1/art6/v1n1-frame6.html Forgetting and Remembering "Hok Tulaa", the October 6 Massacre]</ref>

ฝ่ายขวาหลายคนรู้สึกว่าพวกตนตกเป็นจำเลยสังคม แต่ส่วนใหญ่ยังมิได้มองว่าพวกตนกระทำผิด<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|411–2}} สมาชิกกระทิงแดงระดับล่างหลายคนบอกว่าพวกตนเป็น "ผู้ปิดทองหลังพระ" หมายความถึง การยอมรับการถูกประณามเพื่อส่วนรวม "คนเบื้องหลังที่เป็นอีแอบของคน 2 กลุ่มเคยถูกขุดคุ้ยออกมาพูดไหม ไม่เคย คนที่เป็นอีแอบปัจจุบันก็ยังเป็นอีแอบอยู่"<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|445}} ยืนยันว่าพวกตนไม่ได้เกี่ยวข้องในเหตุการณ์โดยตรง คนหนึ่งว่าจะเข้าไปช่วยนักศึกษาด้วยซ้ำ<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|448}} ธงชัยเสนอว่ายังมีฝ่ายขวาในประเทศไทยอีกมากที่รับทราบข้อเท็จจริง และยอมรับโดยไม่ปิดบัง แต่มีทัศนะต่างไปจากฝ่ายซ้าย ซึ่งทำให้ตนถูก และฝ่ายซ้ายผิดอยู่ดี<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|495}}

== ประวัติศาสตร์นิพนธ์ ==
[[ไฟล์:ประตูที่พนักงานการไฟฟ้าถูกแขวนคอในนิทรรศการแขวน ระลึก 44 ปี 6 ตุลา.jpg|thumb|ภาพประตูเหล็กที่ใช้แขวนคอพนักงานการไฟฟ้าในนิทรรศการระลึก 44 ปีหกตุลาที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์]]
ประวัติศาสตร์กระแสหลักแทบไม่ได้กล่าวถึงเหตุการณ์ 6 ตุลา ในปี 2562 หนังสือพิมพ์''ประชาไท'' ได้สำรวจแบบเรียนสังคมศึกษาระดับมัธยมจำนวน 23 เล่ม ที่ใช้หลักสูตรปี 2544, 2559 และ 2560 มี 17 เล่ม (74%) ที่ไม่กล่าวถึงเลย, 2 เล่ม (8.5%) กล่าวถึงในลักษณะพาดพิงเท่านั้น, 4 เล่ม (17.5%) ให้รายละเอียดและบริบทมากน้อยต่างกัน<ref>[https://prachatai.com/journal/2019/01/80694#_ftnref4 ฉันไม่รู้จัก 6 ตุลา (1): สำรวจแบบเรียน-ความเข้าใจของนักเรียนไทยในปี 2562]</ref> ตัวอย่างของความรู้เกี่ยวกับเหตุการณ์ที่มีอยู่น้อย เช่น การระบุว่าภาพที่ถ่ายโดยนีล อูเลวิชนั้น เป็นภาพถ่ายร่างของวิชิตชัย อมรกุล ซึ่งเพิ่งมาทราบว่าผิดเมื่อโครงการ 6 ตุลาตีแผ่<ref name="ไม่รู้">[https://prachatai.com/journal/2019/01/80738 ฉันไม่รู้จัก 6 ตุลา (2): นักสืบประวัติศาสตร์ผู้(กำลัง)ทำงานแข่งกับเวลา]</ref> ศาสตราจารย์ [[ธงชัย วินิจจะกูล]] หนึ่งในผู้ประท้วงนักศึกษา เขียนว่าเหตุการณ์ 6 ตุลาเป็นเหตุการณ์ที่อยู่ผิดที่ทางในประวัติศาสตร์นิพนธ์ของไทย เพราะเบี่ยงเบนไปจากวาทกรรมปกติอย่างมาก ส่วนหนึ่งเพราะไทยฆ่ากันเองอย่างรุนแรงจนบุคคลทั่วไปคาดไม่ถึง และเป็นการกระทำในนามของสามสถาบันหลักของไทย ทั้งยังสั่นคลอนความเชื่อว่าประเทศไทยมีแต่ความสงบสุข<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|265}} แม้แต่ชื่อ "เหตุการณ์ 6 ตุลา" ก็ยังกำกวมเพราะส่อความเลื่อนลอยและบดบังอดีต<ref name=Thongchai-2002>Thongchai Winichakul (2002). "[https://www.academia.edu/9881279/2002_Remembering_Silencing_the_Traumatic_Past_the_Ambivalent_Memories_of_the_October_1976_Massacre_in_Bangkok_ Remembering/ Silencing the Traumatic Past]". In Shigeharu Tanabe and Charles F. Keyes eds., ''Cultural Crisis and Social Memory: Modernity and Identity in Thailand and Laos''. Honolulu: University of Hawaii Press.</ref>{{RP|265}} ประวัติศาสตร์ฉบับสมบูรณ์ของเหตุการณ์ไม่อาจเขียนขึ้นภายใต้[[ประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข|ระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข]]<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|253}} ธงชัยเสนอเหตุผลที่ทำให้ไม่มีประวัติศาสตร์สาธารณะของเหตุการณ์ 6 ตุลาว่าส่วนหนึ่งเพราะเหตุการณ์นี้เป็นความขัดแย้งทางอุดมการณ์ ไม่ได้มีผู้ร้ายเป็นเผด็จการทหารฝ่ายเดียวเหมือนกับ[[เหตุการณ์ 14 ตุลา]] จึงมักมีการแบ่งแยกสองเหตุการณ์นี้ นอกจากนี้แม้สังคมไทยจะเปลี่ยนทัศนคติจากที่มองว่านักศึกษากระทำผิดเป็นเหยื่อ แต่กระแสหลักของสังคมกำหนดให้เลิกตั้งข้อสงสัยต่าง ๆ "เพื่อสมานฉันท์สังคม"<ref name="ใจ"/>{{rp|23}} 

อนุสรณ์ในปี 2539 เป็นการหยุดการปิดปากเงียบที่สำคัญ แต่ยังงดกล่าวถึงกองทัพหรือองค์การอนุรักษนิยม<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|274}} แม้แต่การประณามความรุนแรงโดยรัฐก็เลี่ยงไม่โทษบุคคลใดบุคคลหนึ่ง เพียงยกย่องการเสียสละตนของผู้เสียหายเท่านั้น<ref name="Thongchai-2002" />{{RP|274–5}} ด้านไทเรล ฮาเบอร์คอร์น สันนิษฐานว่า เมื่อ[[พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร|พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร]]เสด็จสวรรคตในปี 2559 คงทำให้เอ่ยถึงผู้ลงมือได้ยากยิ่งขึ้นเพราะรัชกาลของพระองค์จะถูกทำให้เป็นอุดมคติ<ref name="tyrell">{{cite journal |last1=Haberkorn |first1=Tyrell |title=The Anniversary of a Massacre and the Death of a Monarch |journal=The Journal of Asian Studies |date=2017 |volume=76 |issue=2 |page=269 |doi=10.1017/S0021911817000018 |url=http://bellschool.anu.edu.au/sites/default/files/publications/attachments/2017-06/tyrell_haberkorn_2017_anniversary_of_a_massacre_and_the_death_of_a_monarch.pdf |accessdate=3 April 2020 |archive-date=2020-07-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200719081512/http://bellschool.anu.edu.au/sites/default/files/publications/attachments/2017-06/tyrell_haberkorn_2017_anniversary_of_a_massacre_and_the_death_of_a_monarch.pdf |url-status=dead }}</ref>{{rp|271}} มีการจัดตั้ง "คณะกรรมการรับข้อมูลและสืบพยานเหตุการณ์ 6 ตุลาคม 2519" ราวเดือนกรกฎาคม 2543 โดยมีศาสตราจารย์ (พิเศษ) ชลธิชา สัตยาพัฒนาเป็นประธาน คณะกรรมการฯ ได้รับฟังข้อมูลจากผู้มาให้ปากคำ 62 คนในเดือนกันยายน 2543<ref name="ใจ"/>{{rp|8–9}} ประกอบกับใช้หลักฐานอื่น เช่น คำให้การของตำรวจ แหล่งข้อมูลตีพิมพ์ และเทปบันทึกภาพและเสียง จนได้รายงานออกมาสองเล่ม คือ ''อาชญกรรมรัฐ ในวิกฤตการเปลี่ยนแปลง'' และ ''กรีดแผล กลัดหนอง กรองความจริง โดยผู้หญิง 6 ตุลาฯ''<ref name="ใจ"/>{{rp|10}} ธนาพล อิ๋วสกุล บรรณาธิการ ''ฟ้าเดียวกัน'' เป็นผู้พบเอกสารที่หอจดหมายเหตุของสำนักงานอัยการสูงสุดเมื่อราวปี 2540 แล้วคัดลอกออกมาเท่าที่ได้<ref name="ไม่รู้"/> พวงทอง ภวัครพันธุ์ อาจารย์จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ตั้งโครงการหอจดหมายเหตุ (archive) "บันทึก 6 ตุลา"<ref name="bkp"/> การค้นหาข้อมูลของโครงการฯ ได้ชุดภาพถ่ายของเหตุการณ์จากหลายแหล่ง ส่วนหนึ่งได้มาจากแฟรงค์ ลอมบาร์ด อดีตนักข่าวสถานีวิทยุนิวซีแลนด์ที่เป็นภาพสีถ่ายด้วยตนเอง ส่วนหนึ่งได้มาจากปฐมพร ศรีมันตะ ซึ่งได้มาจากผู้อื่นอีกทอดหนึ่ง เมื่อดูจากมุมมองที่ถ่ายแล้วน่าจะเป็นเจ้าหน้าที่รัฐถ่าย<ref name="ไม่รู้"/> ข้อมูลจากเอกสารชันสูตรพลิกศพของ[[โรงพยาบาลศิริราช]]ทำให้สามารถระบุรูปพรรณของผู้ถูกแขวนคอได้อีก 1 คน<ref name="ไม่รู้"/> การค้นหาข้อมูลจากเอกสารราชการเพิ่มเติมอาจไม่สามารถกระทำต่อไปได้แล้วเพราะกฎหมายให้ทำลายเอกสารราชการที่มีอายุเกิน 25 ปี<ref name="ไม่รู้"/> สำหรับการสืบสวนหลักฐานที่มูลนิธิร่วมกตัญญูพบว่าภาพถ่ายเหตุการณ์ถูกทำลายไปแล้วในปี 2535<ref name="ไม่รู้"/> ส่วนมูลนิธิป่อเต็กตึ๊งไม่อนุญาตให้เข้าถึงภาพนั้นเพราะเป็นเรื่องการเมือง<ref name="ไม่รู้"/> ภัทรกรติดต่อญาติผู้เสียชีวิตเพื่อขอสัมภาษณ์ พบว่ามีปฏิกิริยาทั้งยินดี โกรธ กลัวและเย็นชา บางครอบครัวมองว่าการเปิดเผยข้อมูลไม่ได้เปลี่ยนแปลงอะไร ส่วนบางครอบครัวบอกว่าต้องการความจริง<ref>[https://prachatai.com/journal/2016/10/68177 40 ปีผ่าน เจอข้อมูลใหม่ 6 ตุลา! คนถูกแขวนคอสนามหลวงมีมากกว่า 2 คน]</ref> 

{{external media
| float  = right
| width  = 250px
| image1 = [https://www.facebook.com/6tula2519/photos/pcb.5724698290922278/5724668744258566 ภาพ "ตอกอก" โดยปรีชา การสมพจน์] ที่เพิ่งเผยแพร่ในปี 2565
}}

ภาพถ่ายของอูเลวิชเป็นแรงบันดาลใจให้เกิดภาพยนตร์และละครเวทีหลายเรื่อง และกลายเป็น[[อินเทอร์เน็ตมีม]]เสียดสีที่ใช้กับความคิดเชิงต่อต้านสถาบันพระมหากษัตริย์<ref>{{cite news|last1=Rithdee|first1=Kong|title=In the eye of the storm|url=http://www.bangkokpost.com/lifestyle/art/1098817/in-the-eye-of-the-storm|accessdate=5 October 2016|work=Bangkok Post|publisher=Post Publishing|date=30 September 2016}}</ref> ความพยายามตามหาชายที่ใช้เก้าอี้ตีศพที่ปรากฏในภาพของอูเลวิชในปี 2560 นั้นไม่เป็นผล<ref>[https://prachatai.com/english/node/7726 Puangthong Pawakapan : A Record of the Search for the Chair Man]</ref> ในปี 2562 พวงทองนำประตูแดงอันเป็นที่พบศพพนักงานการไฟฟ้าในจังหวัดนครปฐมมาเก็บไว้เป็นหลักฐานประวัติศาสตร์<ref>[https://prachatai.com/journal/2019/06/83050 รื้อประตูแดงชนวนเหตุ ‘6 ตุลา’ รอแสดงนิทรรศการบันทึกความรุนแรงรัฐต่อ ปชช.]</ref> ในปี 2565 มีการเปิดเผยว่ายังมีรูปถ่ายประวัติศาสตร์อีกจำนวนหนึ่งที่ยังไม่มีการเผยแพร่เนื่องจากคำสั่งตรวจพิจารณาสื่อหลังรัฐประหารปี 2519 ในนิทรรศการ 6 ตุลาปี 2565 มีการเปิดเผยภาพถ่ายของปรีชา การสมพจน์ อดีตช่างภาพข่าวหนังสือพิมพ์เดลินิวส์ ซึ่งมีภาพคนใช้ไม้ตอกอกศพนักศึกษาที่ได้รับรางวัลพูลิตเซอร์จากสมาคมนักข่าวแห่งประเทศไทยในปี 2519 และเป็นภาพที่สำนักข่าวเอพีคัดสรรให้เป็นหนึ่งในภาพข่าวยอดเยี่ยมที่สุดแห่งศตวรรษในปี 2542<ref>{{cite news |title=6 ตุลา : การเผชิญหน้า "ปีศาจ" ของช่างภาพข่าวในวันที่ "คนไทยฆ่ากันเอง" |url=https://www.bbc.com/thai/articles/cj7344n5neno |accessdate=7 October 2022 |work=BBC News ไทย |date=1 October 2022 |language=th}}</ref>

== อนุสรณ์และมรดก ==
[[ไฟล์:6 ตุลา อนุสรณ์สถานที่ธรรมศาสตร์ 2563 ครบรอบ 44 ปี 01.jpg|thumb|อนุสรณ์ 6 ตุลาที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์]]

=== การรำลึก ===
การจัดงานรำลึกประจำปีปกติเน้นเพื่อกระตุ้นเตือนสังคมถึงการไม่ต้องรับผิด จิตวิญญาณประชาธิปไตยและการเคลื่อนไหวทางการเมือง แต่ไม่ค่อยเกิดผลเท่าใดนัก<ref name="pct_digest">[https://prachatai.com/english/node/6633 ‘Digestible’ methods commemorate 6 October Massacre]</ref> วิภา ดาวมณี อาจารย์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ระบุว่า หลัง[[วิกฤตการณ์การเมืองไทย พ.ศ. 2548–2553]] ทำให้ญาติผู้เสียชีวิตแตกออกเป็น[[เสื้อเหลือง]]และ[[เสื้อแดง]] ทำให้ขาดความร่วมมือในการจัดงานรำลึก<ref name="newphotos"/>

ในปี 2539 มีการจัดงานรำลึกครบรอบ 20 ปี เป็นครั้งแรกที่ผู้อยู่ในเหตุการณ์รวมกันบอกเล่าเรื่องในแบบผู้ถูกกระทำ<ref name="ฝ่ายขวา"/>{{rp|444}} มีการตีพิมพ์หนังสือหลายเรื่องซึ่งเป็นการเปิดมุมมองใหม่ ๆ ตัวอย่างหนังสือสำคัญ เช่น ''เราไม่ลืม 6 ตุลา'', ''มหาวิทยาลัยของฉัน'', ''ตุลากาล'', ''6 ตุลาจารึก ความทรงจำ ความหวัง บทเรียน'' ฯลฯ

งานรำลึกครบรอบ 40 ปีของเหตุการณ์จัดขึ้นที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ระหว่างวันที่ 6–8 ตุลาคม 2559 แม้[[คณะรักษาความสงบแห่งชาติ]]อนุญาตให้จัดงานเป็นส่วนใหญ่ แต่ก็เตือนว่าได้วางกำลังนอกเครื่องแบบ และอาจสั่งปิดกิจกรรมที่ไม่เหมาะสม<ref name="tyrell"/>{{rp|272–3}} นับเป็นงานที่มีผู้เข้าร่วมมากที่สุดนับแต่งานครบรอบ 20 ปีของเหตุการณ์ในปี 2539<ref name="tyrell"/>{{rp|273}} การจัดงานที่จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยเน้นกลุ่มเป้าหมายเป็นเยาวชน [[วิญญู วงศ์สุรวัฒน์]] นักแสดง กล่าวถึงความสำคัญของกระบวนการยุติธรรมและมาตรฐานเดียว ส่วนเจษฎา เด่นดวงบริพันธ์ อาจารย์จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย กล่าวว่าอาจต้องรออีก 40 ปีเหตุการณ์นี้จึงจะเป็นประวัติศาสตร์ของสังคม เช่นเดียวกับ[[การสังหารหมู่นานกิง]]ที่เป็นบทเรียนแก่ชาวญี่ปุ่น<ref name="pct_digest"/> [[เนติวิทย์ โชติภัทร์ไพศาล]] นักกิจกรรม มองว่ากลยุทธ์อันจืดชืดของนักกิจกรรมในอดีตอาจเป็นสาเหตุหนึ่งทำให้มีการจัดรำลึกของนักศึกษาน้อย ส่วนเขาจัดกิจกรรมโดยมีเกม และระดมทุนจากการขายเสื้อยืด<ref>[https://prachatai.com/english/node/6582 6 October to mark new generation of student activists]</ref> นอกจากนี้ ยังมีการจัดงานที่มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ มหาวิทยาลัยแม่โจ้ และมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์

ในปี 2562 มีการจัด "นิทรรษการ <nowiki>|</nowiki> พยาน" และโครงการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์ 6 ตุลา ซึ่งรวบรวมพยานหลักฐานในเหตุการณ์<ref>[https://thestandard.co/october-6-1976-exhibition-2/‘นิทรรศการ ประจักษ์ I พยาน’ พยานวัตถุของความจริงในเหตุการณ์ 6 ตุลา 2519]{{ลิงก์เสีย|date=ตุลาคม 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. สืบค้น 24-07-2020.</ref> ในเดือนตุลาคม 2564 มีการมอบ[[รางวัลจารุพงษ์ ทองสินธุ์ เพื่อประชาธิปไตย]] เป็นครั้งแรกโดยสภานักศึกษามหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ที่มอบให้แก่นักกิจกรรมที่เคลื่อนไหวเรียกร้องและปกป้องประชาธิปไตย โดยตั้งชื่อตาม[[จารุพงษ์ ทองสินธุ์]] นักกิจกรรมที่เสียชีวิตในเหตุการณ์ 6 ตุลา<ref>{{cite news |title="43 ปี 6 ตุลา" รวบรวมหลักฐานจัดตั้ง “พิพิธภัณฑ์ 6 ตุลา” |url=https://news.thaipbs.or.th/content/284904 |work=Thai PBS |date=6 October 2019 |trans-title=Collecting evidences to build ''6 October Musuem'}}</ref> การจัดงานรำลึกเหตุการณ์ 6 ตุลาในปีหลัง ๆ ถูกขัดขวางจากผู้บริหารสถานศึกษาหลายกรณี<ref>{{cite news |title=มธ.แจ้งปิดท่าพระจันทร์ ถึงสิ้นต.ค. กระทบงานรำลึก 45 ปี 6 ตุลา |url=https://www.khaosod.co.th/around-thailand/news_6659577 |accessdate=6 October 2021 |work=ข่าวสด |date=5 October 2021 |language=th}}</ref><ref>{{cite news |title=กลายร่างชั่วข้ามคืน เปิดภาพ ‘สนามบอล มธ.’ หลัง ‘เครือข่าย น.ศ.’ จะใช้กรรไกรตัด เข้าไปจัด 6 ตุลา |url=https://www.matichon.co.th/local/quality-life/news_3598649 |accessdate=6 October 2022 |work=มติชนออนไลน์ |date=4 October 2022 |language=th}}</ref><ref>{{cite news |title=ฝ่ายบริหารจุฬาฯ ไม่ให้จัดงาน 6 ตุลาฯ ที่อุทยาน 100 ปี อ้างไม่ไว้ใจคนนอกจะใส่ประเด็นการเมือง |url=https://prachatai.com/journal/2022/10/100832 |accessdate=6 October 2022 |work=ประชาไท |language=th}}</ref> ในงานดนตรี "6ตุลาหวังว่าเสียงลมจะพาล่องไป" เมื่อปี 2565 เกิดเหตุกระทบกระทั่งกันเมื่อผู้ร่วมการแสดงบางส่วนไม่พอใจที่มีนักกิจกรรมเรียกร้องให้ยกเลิกประมวลกฎหมายอาญา มาตรา 112 ในงาน<ref>{{cite news |title=ผู้จัดคอนเสิร์ต 6 ตุลาแถลงขอโทษ แจงให้ถือได้ไม่ผิด แต่เริ่มมีกระทบกระทั่งเลยให้เอาลง |url=https://prachatai.com/journal/2022/10/100860 |accessdate=8 October 2022 |work=ประชาไท |language=th}}</ref> โดยมีคำพูดอย่าง "ใครตายก็ช่างแม่ง จะดูคอนเสิร์ต"<ref>{{cite news |title=สรุปดราม่า คอนเสิร์ต 6 ตุลา ผู้จัดโบ้ยศิลปิน สุดท้ายต้องแถลงขอโทษ |url=https://www.khaosod.co.th/special-stories/news_7305403 |accessdate=8 October 2022 |work=ข่าวสด |date=7 October 2022 |language=th}}</ref>

=== วัฒนธรรมสมัยนิยม ===
ในปี 2520 มีภาพยนตร์ที่สะท้อนทัศนะฝายขวา ''เก้ายอด'' โดยสุพรรณ พราหมณ์พันธุ์ ที่นำภาพข่าวชุมนุมมาสื่อว่าต้องการล้มล้างประชาธิปไตย<ref name="voice"/> แต่ในปีเดียวกัน ก็มีชาวญี่ปุ่น โอโอกะ เรียวโออิจิ เรียบเรียงฟุตเทจภาพเหตุการณ์ประวัติศาสตร์ตั้งแต่เหตุการณ์ 14 ตุลาถึง 6 ตุลา เป็นภาพยนตร์ชื่อ ''จักจำไว้จนวันตาย'' (''They Will Never Forget'')<ref>[https://www.matichon.co.th/entertainment/news_680149 หอภาพยนตร์จัด ‘ลืมเสียเถิดอย่าคิดถึง’ รำลึก 6 ตุลา 19 ฉาย ‘จักจำจนวันตาย’ ให้ดูการต่อสู้สำคัญทางการเมือง]</ref> ปี 2546 ภาพยนตร์สั้นเรื่อง ''อย่าลืมฉัน'' ที่ได้รางวัลรัตน์ เปสตันยี ประจำปี 2546<ref>[https://prachatai.com/journal/2012/10/42985 ศาสวัต บุญศรี: 6 ตุลา 2519 อย่าลืมฉัน] ประชาไท สืบค้นเมื่อ 4 ตุลาคม 2555</ref> ในปี 2548 มีภาพยนตร์เรื่อง ''[[โคลิค เด็กเห็นผี]]'' มีการเล่าเรื่องลิฟท์แดงซึ่งเกิดจากการยิงปืนเข้าไปในลิฟต์ระหว่างเหตุการณ์ 6 ตุลา<ref>{{Cite web|last=konmongnangetc|date=2015-10-05|title=“ลิฟท์แดง” : หนังว่าด้วยเหตุการณ์ 6 ตุลาฯ ที่ไปไกลกว่าเรื่องความรุนแรง|url=https://konmongnangetc.com/2015/10/05/%e0%b8%a5%e0%b8%b4%e0%b8%9f%e0%b8%97%e0%b9%8c%e0%b9%81%e0%b8%94%e0%b8%87-%e0%b8%ab%e0%b8%99%e0%b8%b1%e0%b8%87%e0%b8%a7%e0%b9%88%e0%b8%b2%e0%b8%94%e0%b9%89%e0%b8%a7%e0%b8%a2/|website=คนมองหนัง|language=en}}</ref> ปี 2552 มีภาพยนตร์ที่เนื้อหาว่าด้วยเหตุการณ์ 6 ตุลา หลายเรื่อง เช่น ''[[ฟ้าใส ใจชื่นบาน]]'' เล่าเรื่องของนักศึกษาที่หนีเข้าป่าในเชิงขบขัน, ''มหาลัยสยองขวัญ'' ตอนลิฟท์แดง และ ''October Sonata: รักที่รอคอย'' ที่นำเสนอผ่านความรัก การรอคอย และนวนิยายเรื่อง ''สงครามชีวิต'' ของศรีบูรพา<ref name="voice"/>  

ภาพยนตร์เรื่อง ''[[ดาวคะนอง (ภาพยนตร์)|ดาวคะนอง]]'' (2559) เล่าถึงผู้สร้างภาพยนตร์ที่ต้องการสร้างเกี่ยวกับเหตุการณ์ 6 ตุลา เป็นภาพยนตร์ได้รับทุนสนับสนุนจากกระทรวงวัฒนธรรม<ref name="bbcดาว">[https://www.bbc.com/thai/thailand-42270293 “ดาวคะนอง” ชวด ออสการ์รอบสุดท้าย]</ref> ได้รับรางวัลสุพรรณหงส์ และชมรมวิจารณ์บันเทิง และเป็นตัวแทนภาพยนตร์ไทยเข้าชิง[[รางวัลออสการ์]]<ref name="voice"/> แต่ตำรวจสั่งงดฉายในประเทศไทย<ref name="bbcดาว"/> ภาพยนตร์สั้น ''พิราบ'' (2560) กำกับโดยบัณฑิตมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ว่าด้วยเรื่องราวของนักศึกษาที่ถูกปราบปรามในวันที่ 6 ตุลาคม 2519 ได้รับรางวัลพิราบขาว จากมูลนิธิ 14 ตุลา และรางวัลชมเชย สาขาช้างเผือก<ref>[https://prachatai.com/journal/2017/10/73574 '6 ตุลา' มองผ่านหนัง#2: ภาษิต พร้อมนำพล ‘พิราบ’ ในความทรงจำของพ่อ]</ref>

ภัทรภร ภู่ทองเป็นผู้กำกับสารคดีบทสัมภาษณ์ญาติและเพื่อนของผู้เสียชีวิต ภาพยนตร์สารคดีเรื่อง ''ด้วยความนับถือ'' (''Respectfully Yours'', 2559) ฉายครั้งแรกในวันครบรอบ 40 ปีของเหตุการณ์ นำเสนอบทสัมภาษณ์ของญาติผู้เสียชีวิต พวงทอง ภวัครพันธุ์ ผู้ผลิต กล่าวว่า เป็นความพยายามขับเน้นใบหน้าของผู้เสียหาย ไม่ใช่ถูกทำให้เป็นตัวเลข<ref>{{cite web |last1=Rithdee |first1=Kong |title=Massacre's memory |url=https://www.bangkokpost.com/life/social-and-lifestyle/1290455/massacres-memory |website=Bangkok Post |accessdate=4 April 2020}}</ref> เป็นจุดเริ่มต้นของโครงการหอจดหมายเหตุดิจิทัล<ref name="tyrell"/>{{rp|273}} ''สองพี่น้อง'' เป็นภาพยนตร์สั้นที่นำเสนอนิยายของนักกิจกรรมสองพี่น้องช่างไฟฟ้านักกิจกรรมที่ถูกลงประชาทัณฑ์เมื่อวันที่ 24 กันยายน 2519 ภาพยนตร์แสดงบทสัมภาษณ์ชีวประวัติของญาติผู้เสียชีวิต ชุมพรและวิชัย ภาพยนตร์ยังแสดงที่เกิดเหตุซึ่งเป็นประตูทางเข้าที่ดินว่างเปล่าแปลงหนึ่งในจังหวัดนครปฐม ที่เรียก "ประตูแดง"<ref name="bkp">{{cite web |last1=Rithdee |first1=Kong |title=The inciting incident |url=https://www.bangkokpost.com/life/arts-and-entertainment/1337603/the-inciting-incident |website=Bangkok Post |accessdate=4 April 2020}}</ref> อีกเรื่องหนึ่งคือ ''ความทรงจำ-ไร้เสียง'' (2557)<ref name="voice"/>

ในปี 2561 มิวสิกวิดีโอเพลงแร็ปใต้ดิน "[[ประเทศกูมี]]" ของกลุ่มแร็ป Rap Against Dictatorship ใช้ฉากหลังเป็นการลงประชาทัณฑ์ในเหตุการณ์ 6 ตุลา<ref>[https://www.khaosod.co.th/special-stories/news_1729605 แด่เผด็จการ? เจาะลึก MV "ประเทศกูมี" ทำไมต้องใช้ฉาก เหตุการณ์ 6 ตุลา (คลิป)]</ref>

== ดูเพิ่ม ==

* [[การก่อการกำเริบคอมมิวนิสต์ในประเทศไทย|การก่อการกำเริบของพรรคคอมมิวนิสต์ประเทศไทย]]

== เชิงอรรถ ==
{{Notelist}}

== อ้างอิง ==
{{รายการอ้างอิง|2}}

== ดูเพิ่ม ==
* [[:หมวดหมู่:บุคคลที่เกี่ยวข้องกับเหตุการณ์ 6 ตุลา]]
* [[คนเดือนตุลา]]
* [[รายชื่อผู้เสียชีวิตในเหตุการณ์ 6 ตุลา]]

== แหล่งข้อมูลอื่น ==
{{สถานีย่อยวิกิซอร์ซ}}
{{คอมมอนส์-หมวดหมู่|6 October 1976 Massacre|เหตุการณ์ 6 ตุลา}}

* [https://doct6.com/ บันทึก 6 ตุลา]
* [https://waymagazine.org/6-october-in-newspaper/ 6 ตุลา: อ่านข้อเท็จ-จริง จาก ‘หน้าหนึ่ง’ เมื่อ 43 ปีที่แล้ว]. WAY MAGAZINE.
* [https://doct6.com/archives/13844 โทรเลขรายงานของทูตอังกฤษ ตุลา 2519], เอกสารโทรเลขทูตโดย เดวิด โคล เอกอัครราชทูตสหราชอาณาจักรประจำประเทศไทย รายงานต่อกระทรวงการต่างประเทศสหราชอาณาจักรในช่วงเดือนตุลาคม 2519 (ระบุว่าได้มาจากธงชัย วินิจจะกุล)

{{6ตุลา}}
{{รวมการเมืองไทยหลัง2475|state=collapsed}}

{{Subject bar|portal1 = ประเทศไทย|portal2 = การเมือง | portal3= ประวัติศาสตร์ |commons = y|commons-search = Category:6 October 1976 Massacre |q=y |q-search = th:เหตุการณ์ 6 ตุลา |s=y |s-search = th:สถานีย่อย:เหตุการณ์ 6 ตุลา}}

[[หมวดหมู่:เหตุการณ์ 6 ตุลา| ]]
[[หมวดหมู่:การประท้วงในประเทศไทย]]
[[หมวดหมู่:การตรวจพิจารณาในประเทศไทย]]
[[หมวดหมู่:การสังหารหมู่ในประเทศไทย]]
[[หมวดหมู่:การสังหารหมู่ที่ก่อการโดยไทย]]
[[หมวดหมู่:มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์]]
[[หมวดหมู่:เหตุการณ์ในรัชกาลที่ 9]]
[[หมวดหมู่:การละเมิดสิทธิมนุษยชน]]
[[หมวดหมู่:เหตุการณ์ในกรุงเทพมหานคร]]
[[หมวดหมู่:ประเทศไทยในปี พ.ศ. 2519]]
[[หมวดหมู่:ถนอม กิตติขจร]]
[[หมวดหมู่:การใช้กำลังเกินกว่าเหตุโดยตำรวจในประเทศไทย]]
[[หมวดหมู่:ความรุนแรงทางการเมืองในประเทศไทย]]
[[หมวดหมู่:เหตุการณ์ในประเทศไทยในเดือนตุลาคม พ.ศ. 2519]]