Gadymy şaýlyklar

In gadymy dowurlerden irki orta asyr eyyamyna cenli pul dolanysygy.

Umumy

Adamzat jemgiyetinin taryhy innan durli gornusli cesmelerden alynan esasy maglumatlary: arheologiya, etnografiya, edebiyat maglumatlary we beyleki maglumatlary owrenyar.

Pullaryn we pul aylanysygynyn taryhy ol yada beyleki wakalar, taryhy sahsyyetler, dini dusunjeler, ykdysady, syyasy, we jemgiyetcilik durmusy hakyndaky bilimlerin in mohum cesmelernin biridir. Pullaryn taryhy- munun ozi bir ya-da beyleki bir dowletlerin bolandygyny yeketak sayady bolup duryarlar, sebabi wagt diyilen zat beyleki medeni yadygarliklere rehim etmandir, sonun ucin-de saylyklar bolmadyk bolsa adamzat oz gecmisini kop sanly oran mohum wakalaryndan bihabar bolardy.

Komekci taryhy derslerin arasynda numizmatika ayratyn orun tutyar. Bu soz "Numizma" diyen sozden gelip cykyar we sayy pul diymegi anladyp, su ylmyn-saylar hakyndaky ylymyn ady bolup hyzmat edyar.

Uzak gecmisde adamlaryn arasynda alys-calys edilen wagtynda onun owezini tutup biljek ayratyn haryda-pula isleg dorandir. Arheologlar gazyw agtarys islerini gecirenlerinde sol yerlerde balykgulaklardan, merjenlerde, haywanlaryn dislerinden yasalan monjuklary we basgada toyundan yasalan onumleri tapyarlar. Alymlar sol zatlaryn gowy saklanyp galandygyna uns berip, olaryn dine bezegler hokmunde ulanmandyklaryna sayatlyk edyar. Olaryn hut pul hokmunde peydalanandygy subut edilyar. Arheologik tapyndylar boyunca pikiri yoredeninde "kauri" diyen deniz balykgulaklary pulun ornuny tutujy bolup cykys edyar. Onun ozune cekijiligi we oz eyeciliginde olary edinmek islegi bu "harydy" ilki basky pullara owrupdir. Kauri balykgulaklary XX asyra cenli hem Afrikanyn hem-de Gunorta Aziyanyn halklarynyn we taypalarynyn kopusi tarapyndan haryt pullar hokmunde peydalanypdyrlar. Turkmenistanyn caklerinde olary hatda sayylyklaryn eyyam pul hokmunde haryt pullary sowdadan gysyo cykarylan wagty bolan b.e VII-X asyrlaryna cenli dowre degisli medeni gatlaklardan hem tanayarlar.

Ilkinji saylyklar.

Ilkinji saylyklar b.e cenli VII asyra degislidir.Olaryn Kici Aziyada Lidiya diyen grek dowletinde zikgelap baslapdyrlar. Olar altynyn hem-de kumsi elektro-tebigy erginden tayyarlanylypdyr. Gresiya tabyn bolan saherlerin arasynda sowda isi calt osupdir. Ilki basda mis we burunc cybyjaklary ahliumumy denecer baha hokmunde ulanylypdyr. Bir neme sonrak bu cybyjaklary takyk belli bir agram boleklerine bolup baslapdyrlar, metalyn agramyny we arasalygyny gorkezmek ucin bolsa olara tagma basyp baslapdyrlar. Sular yaly cybyjaklaryn dessejigi "Drahma"(dessejik) diyen grek sozi bilen atlandyrylyk baslanypdyr. Bu soz hem dunyade ilkinji saylyklaryn adyna owrulipdir. Merkezi Aziyanyn ep-esli bolegi hususanda hazirki Turkmenistanyn cakleri b.e.cenli IV-VI asyrlarda Ahemenidlerin dowletinin duzumine giripdir ol yerde b.e. cenli VI asyrdan baslap ilki altyn sonra bolsa kumus saylyklar zikgelenip baslapdyr. Ahemenidler dowletinin saylyklarynyn dolansykda bolandygy hakynda ynandyryjy maglumatlar hazire cenli hem yok.

Ahimenidlerin kuwatly dowleti b.e cenli IV asyryn ahyrynda Aleksandr Makedonskinin gosunynyn zarbasy astynda synypdyr. (b.e cenli 323-336). beyik Serkerde tutus uc yyllap Merkezi Aziyany boyun egdirmek bilen mesgullanypdyr. Yenlis diyen zady bilmedik beyik serkerde oz obrazyny hudaylasdyrypdyr we Gerakl yaly Hudaylaryn nesli hasaplanypdyr. Sonun ucin saylyklarda hokumdar "sir" tuwalgasy diylip atlandyrylyan tuwalgaly sekillendirilipdir. Gadymy rowayatlara gora Gerakl basabas sowesde siri yenipdir we onun dersini geyipdir. Ozune huday Gerakla denesdiren Aleksandr Makedonskinin yeniji kesbi hem saylyklarda sekillendirilipdir. Umuman alanynda hakyky taryhy sahsyyetin sekili saylyklarda ilkinji gezek Aleksandr Makedonskinin yorusleri dowrunde peyda bolupdyr.

Parfiyanyn saylyklary.

B.e cenli 247-nji yylda Parfiyanyn sasy Arsak diyip jar edilyar. Arsak sonra Parfiya dowletini ruhy paytagty, sol dowletin salarynyn yadygarliklerinin yygnalyan yeri bolan Nusay galasyny ozune paytagt edinyar. Parfiya dowletinin sayycylyk sungaty yurdun yasan wagtynyn butin dowamynda anyk resmi hasiyete eye bolupdyr, sebabi sayylyklar sanyn adyndan zikgelenipdir. Parfiyanyn sayylyklarynda dowletin syyasy taryhy aydyn gorkezilipdir, ol bolsa, esasanam rowayatlarda gorkezilyar. Arsak derejesi gorkezilmedik ilkinji sayylyklaryny cykaranyndan son yuzune grekce "Sa Arsak" birneme sonrak bolsa "Allanyn nazar salan sasy Arsak" diyen sozleri yazylan sayylyklary cykaryar.

Turkmen-kusan saylyklary

Turkmen-kusan saylyklarynyn hazynalary Turkmenistanda Amyderyanyn orta hem-de asaky akymynyn sebitlerinden tapyldy. Hazirki Atamyrat etrabynyn Turkmen-kusan salygynyn duzumine girendigi subut edildi. Turkmen-kusan sayylyklary dili hem-de yuzundaki yazgylary babatda oran durli-durlidir. Turkmen-kusan yazuwynyn esasyna grek elipbiyi goyulupdyr. B.e cenli III asyryn baslarynda IV asyryn ahyrlarynda agirt uly gonsy dowletler bolan Turkmen-kusan salygy hem-de Parfiya pese dusyar. Olaryn ozalky mulkleri taze kuwwatly dowletin Sasanidlerin imperyasynyn awuna owrulyar. Turkmen-kusanlarynyn ozalky mulklerinde sasanidlerin bellan hakimleri Turkmen-kusan salary berkarar bolyar, olar Merkezi Aziyanyn sayycylyk isinde oran gyzykly hadysa bolan altyn, kumus hem-de mis saylyklaryny cykarypdyrlar.

Sasanidler dowletinin saylyklary

Sasanidler dowleti 400 yyldan gowrak yasapdyr (224-nji yyldan 651-nji yyllara cenli). Sasanidlerin dowrunde 4-nji asyrdan baslap feodalizm guycli osupdir. Artasir I mirasduserleri Sasanidler dowletinin sahynsahlary Sapur I (240-270-nji yyllar) Sapur II (309-379-nji yyllar) Yezdigerd I (399-420-nji yyllar). Gundogarda hem-de Gunbatarda ustunlikli uruslaryn birnacesini alyp barmak bilen oz serhetlerini gineldipdirler. Sasanidlerin sayylyklary altyndan hem-de kumusden zikgelenipdir. Sayylyklary zikgelemegin Sasanidler dowrunde oran uly mocberde yola goyulanlygy bellap gecmek zerurdyr. Ol dowletin saylyklary oz eyyamynyn aydyn yadygarlikleridir. Dowletin yasamagynyn ahyryna cenli zikge hanalaryn yuz yigrimisi uznuksiz islapdirler. Olar Aziyanyn bazarlaryna saylyklaryn millionlarcasyny iberipdirler.

Margiananyn saylyklary

Murgap deryasynyn orta we asaky akymynda yerlesyan welayat Margiana Aheminidler dowletini salaryndan baslap, Sasanidlerin sahynsahlaryna cenli hemme wagtda gadymyyetin ahli hokumdarlarynyn goz diken yeri bolupdyr. Bol hasylly toprak, mylayym howa, yokary medeniyetin, sowdanyn , hunarlerin merkezi hokmunde Margiananyn ir osmegine yardam edipdir. Merw (hazirki Bayramaly saheri) Margiananyn paytagty bolupdyr, ol adamlaryn 300 yyldan hem gowrak wagtlap yasan gadymy saheri hokmude belli bolupdyr. Merwin oz zikgehanasy bolmandyr, dine b.e cenli I asyrda Parfiyanyn gullap osen wagtynda Merwde zikgelenen ilkinji saylyklar peyda polupdyr. Merwin saylyklary tehniki taydan yerine yetirilisinin yokary hilliligi bilen tapawutlanypdyr. Olaryn duzuminde yokary hilli kumus bolupdyr, bu bolsa zikgelemegin usulynyn osusinde ep-esli ustunliklerin bolandygyny sayatlyk edyar. B.e. I asyrynda Margiana kop mukdarda mis we burunc saylyklary zikgelemage girisyar. Olar esasan welayatyn hem-de onun towereklerinin ownuk sayylyklara bolan islegini kanagatlandyrmaga niyetlenipdir. Merwde yokary hilli saylyklary zikgelemegin dabi ence yyllap saklanypdyr. Merwde zikgelenen sonky saylyklar Margiananyn Temirlenlerin dowletinin duzumine giren wagty bolan XV asyra degislidir. Bu yagday bolsa Merwin zikgehanasynyn bir yarym mun yylyn dowamynda nesilden nesile gecirilen oran uly ussatlygyna sayatlyk edyar.