Pumunta sa nilalaman

Teknolohiya

baguhin ang mga link
Mula sa Wikipedia, ang malayang ensiklopedya
Photo of technicians working on a steam turbine
Isang turbinang pinasisingawan, halimbawa ng modernong teknolohiya sa enerhiya.

Téknolohíya[a][2] ang paglapat sa kaalaman sa praktikal na paraan, lalo na sa paraang nauulit.[3] Sa karaniwang diskurso, maaari ring tumukoy ang salita sa mga produktong resulta ng paglalapat na ito,[4] kagaya ng mga pisikal na bagay tulad ng kagamitan at makina, at di-pisikal tulad ng software. Mahalaga ang papel ng teknolohiya sa maraming larangan, at madalas teknolohiya ang resulta ng mga ito, kagaya ng sa agham at inhinyera.

Nakakapagpabago ang pag-usad ng teknolohiya sa direksiyon ng lipunan. Kabilang sa mga pinakaunang teknolohiya ng mga tao ay ang mga kagamitang yari sa bato at ang pagkontrol sa apoy, na parehong nagpabilis sa paglaki ng utak ng tao, na humantong kalaunan sa pag-usbong ng mga wika noong Panahon ng Yelo. Lumawak ang malalakbay ng mga tao nang maimbento ang gulong noong Panahon ng Bronse, na nagpasimula sa paggawa sa mga mas komplikadong makina. Pagkatapos nito, ilan sa mga mahahalagang imbensiyon ng tao ay ang limbagan, makinang pinasisingawan, sasakyan, at ang internet, na nagpasimula sa ekonomiyang makakaalaman.

Bagamat direktang nakakaambag sa paglago ng ekonomiya, sanhi rin ang teknolohiya ng polusyon at pagkaubos ng yaman. Nakakaapekto rin ito sa lipunan sa negatibong paraan, kagaya ng kawalang-trabaho dulot ng teknolohiya dahil sa otomasyon. Bilang result nito, nagkaroon ng mga debate sa politika at pilosopiya ukol sa gampanin ng teknolohiya, ang etika nito, gayundin ang paghahanap sa mga paraan upang mabawasan ang mga masasamang epekto nito.

Etimolohiya

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Nagmula ang salitang "teknolohiya" sa wikang Espanyol na tecnología.[2] Nagmula ito sa salitang Griyego na tekhnología (Griyego: Τεχνολογία, lit. na  'kaalaman sa sining'), na ginamit noong Renasimiyento sa kahulugang "sistematikong pagtrato".[5] Sa kahulugan nito sa sinaunang wikang Griyego, saklaw ng salita ang kaalaman sa paano gawin ang mga bagay-bagay, tulad halimbawa ng sa arkitektura.[6]

Simula noong ika-19 na siglo sa Europa, nagsimulang gamitin ang mga salitang Teknik (mula wikang Aleman) at technique (mula wikang Pranses) upang tumukoy sa "pagsasagawa sa isang bagay". Kasama sa mga tinutukoy ng mga salitang ito ang mga teknikal na sining katulad ng sayaw, nabigasyon, at paglilimbag; walang kinalaman ang paggamit sa kagamitan o instrumento upang matawag na Teknik o technique ang isang gawain.[7] Sa panahong ito, tumutukoy ang salitang technologie sa isang akademikong disiplina na nag-aaral sa "mga kaparaanan ng sining at paggawa", o di kaya sa politikal na disiplinang "nakatuon sa pagsasabatas sa mga gawain ng sining at paggawa".[8] Dahil wala sa wikang Ingles ang pagkakaibang ito sa mga salita, pareho itong naisalin bilang technology, ang kahulugan na ginagamit din sa wikang Tagalog. Bihira noon ang paggamit sa salitang Ingles sa ganitong kahulugan, at madalas itong tumutukoy sa disiplina, kagaya ng kaso ng Massachusetts Institute of Technology.[9] Gayunpaman, pagsapit ng ika-20 siglo at ang Ikalawang Rebolusyong Industriyal, nawala na ang pagiging disiplina ng teknolohiya at nanatili ang kasalukuyan nitong kahulugan na tumutukoy sa praktikal na paraan upang sistematikong magamit ang kaalaman.[10]

Kasaysayan

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga pangunahing artikulo: Kasaysayan ng teknolohiya at Kronolohiya ng mga makasaysayang imbensiyon

Prehistoriko

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Prehistorikong teknolohiya
refer to caption
Isang halimbawa ng de-kamay na palakol.

Nagawa ng mga unang hominid na gumamit ng mga kagamitan sa pamamagitan ng obserbasyon o paulit-ulit na pagsubok (Ingles: trial and error).[11] Tinatayang 2 milyong taon ang nakaraan, nalaman nila kung paano gumawa ng mga kagamitang yari sa bato sa pamamagitan ng paghampas sa mga tuklap ng mga maliliit na bato upang makagawa ng isang de-kamay na palakol (Ingles: hand axe).[12] Napahusay ito bandang 75,000 taon ang nakaraan, nang ginamit nila ang proseso ng pagtuklap sa bato sa pamamagitan ng pagbabawas.[13]

Ang pagtuklas sa apoy ng mga sinaunang tao ang kinokonsidera ng marami, tulad ni Charles Darwin, bilang ang pinakamahalagang imbensiyon ng sangkatauhan.[14] Ayon sa arkeolohiya, tinatayang gumagamit na ang mga tao ng apoy noon pang 1.5 milyong taon ang nakaraan.[15] Dahil sa apoy, na nagagawa sa pamamagitan ng paggamit sa kahoy at uling, nagawa ng mga sinaunang tao na mailuto ang mga pagkain nila. Nagresulta ito sa pagtaas sa sustansiyang kinakain ng mga tao gayundin ang paglawak ng mga pwedeng kainin nila dahil hindi na limitado sila sa oras bago masira ang pagkain.[16] Ito ang sentrong paksa ng hinuha ng pagluto, na nagsasabing dahil sa abilidad ng pagluto sa mga pagkain, lumaki ang sukat ng utak ng mga tao, bagamat hindi lahat ng mga siyentipiko ay pabor sa ideyang ito.[17] May mga nakita ring dapog (Ingles: hearth) na tinatayang nagamit noong 790,000 taon ang nakaraan. Naniniwala ang mga siyentipiko na sa mga lugar na ito nagsimula ang pakikihalubilo ng mga tao at nagresulta sa pag-usbong ng mga pinakaunang wika.[18]

Bukod dito, ilan sa mga sinaunang teknolohiyang nagawa sa panahong Paleolitiko ang pananamit at bahay. Hindi nagkakasundo ang mga siyentipiko ukol sa kung kailan naimbento ang mga ito, bagamat may mga ebidensiya sa arkeolohiya na nagtuturo sa mga damit na tinatayang nagawa noong 90,000 hanggang 120,000 taon ang nakaraan,[19] at mga bahay na tinirhan noong tinatayang 450,000 taon ang nakaraan.[20] Sa paglipas ng Paleolitiko, lalong naging sopistikado ang mga bahay; simula pa noong tinatayang 380,000 taon ang nakaraan, nagtatayo na ang mga tao ng mga pansamantalang pamamahay.[21] Dahil sa damit, lalo na yung mga yari sa balat ng mga hayop, nagawa ng mga tao na makapasok sa mga mas malalamig na rehiyon. Nagsimulang lumabas ang mga tao mula sa Aprika bandang 200,000 taon ang nakaraan, at nagsimulang lumipat sa Eurasya bago sila kumalat sa iba't ibang panig ng mundo.[22]

Neolitiko

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Rebolusyong Neolitiko
Photo of Neolithic tools on display
Mga artepaktong nahukay mula sa Panahong Neolitiko, kabilang ang mga pinakinis na mga kagamitang bato gayundin sa ilang mga palamuti.

Bumilis ang pag-usad ng teknolohiya pagsapit ng Rebolusyong Neolitiko, na kilala rin sa tawag na Unang Rebolusyong Agrikultural, at nagpakomplikado sa mga lipunan bilang resulta.[23] Dahil sa pagkaimbento ng palakol na bato noong panahong Mesolitiko at pinakinis sa panahong Neolitiko, napabilis ang malawakang pangangahoy at pagsasaka.[24] Naging posible ang pagsuporta sa malaking populasyon sa iisang lugar dahil sa pag-usbong ng agrikultura at sedentismo. Dumami ang mga anak kada pamilya, na mahirap magawa sa mga lipunang pagala-gala. Kumpara sa mga lipunang nangangaso, mas may gamit ang mga bata sa pagsasaka.[25]

Ang paglobo ng populasyon at yaman sa panahong ito ang nagbigay-daan sa paghahati sa trabaho.[26] Bagamat hindi alam sa kasalukuyan ang pinakasanhi ng pag-usbong ng mga pinakaunang lungsod sa mundo kagaya ng Uruk, gayundin sa mga pinakaunang sibilisasyon tulad ng Sumer, ipinagpapalagay na ang kasabay na pag-usbong ng hiyarkiyang panlipunan gayundin ang espesyalisasyon sa trabaho, kalakalan, digmaan, at ang pangangailangan ng pagsasagawa ng mga kolektibong aksyon tulad ng irigasyon ang nagbigay-daan upang umusbong ang mga lungsod na ito.[27] Nagbigay-daan naman ang pagkaimbento sa pagsusulat sa paglawak ng kaalamang kultural at literatura, gayundin ang pagtatala sa kasaysayan at ang pagsisimula ng agham at pananaliksik.[28]

Sa panahon ding ito napahusay ang mga pandayan, at nagpahintulot sa pagbububo at pagpapanday sa unang pagkakataon ang ginto, pilak, tanso, at tingga.[29] Pagsapit ng tinatayang 10,000 BKP, naging malinaw sa mga sinaunang lipunan ang kalidad ng mga kagamitang yari sa tanso kesa sa mga bato. Bagamat hindi karaniwang makikita ang purong tanso, laganap ang anyo nito sa mga batong mineral, na madaling nakukuha sa pamamagitan ng simpleng pagsunog gamit ang uling. Kalaunan, nadiskubre nila ang mga balahak tulad ng bronse at brasa bandang 4000 BKP. Unang ginamit naman ang mga balahak na bakal tulas ng asero noong bandang 1800 BKP.[30]

Sinauna

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Sinaunang teknolohiya
Ang gulong na nakita sa Latian ng Ljubljana sa Eslobenya, ang pinakamatandang natuklasan sa kasalukuyan.

Matapos makontrol ng mga tao ang apoy, natuklasan din nila ang ibang mga anyo ng enerhiya. Pinakauna sa mga ito, ang enerhiyang galing sa hangin sa pamamagitan ng paggamit ng mga layag sa mga barko; tinatayang ginawa ang pinakamatandang halimbawa nito, isang bangkang ginamit sa Ilog Nilo, noong 7000 BKP.[31] Alam na ng mga nakatira sa paligid ng naturang ilog ang taunang pagbaha sa mga baybayin nito simula pa noong sinaunang panahon sa lugar, bilang irigasyon para sa kanilang mga pananim. Gumamit din sila kalaunan ng mga daanan ng tubig na sinadyang gawin upang maidirekta ang tubig nang mas maayos at mas mainam.[32] Samantala, gumawa naman ng sistema ng mga kanal ang mga nasa Sumer at Mesopotamia na umaagos patungo sa Ilog Eufrates at Tigris para din sa irigasyon.[33]

Itinuturing din bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensiyon ng tao, tinatayang magkahiwalay na naimbento ang gulong sa iba't ibang panig ng mundo sa halos pare-parehong panahon. Ayon sa mga ebidensiya sa arkeolohiya, naimbento ang gulong nang sabay sa gitnang Europa, Mesopotamia, at sa hilagang Kaukasyo sa pamamagitan ng kulturang Maykop, noong tinatayang 5500 BKP bilang pinakamaaga, hanggang 3300 BKP bilang pinakahuli, bagamat nagkakasundo ang marami sa 4000 BKP.[34][35] Tinatayang iginuhit ang mga pinakamatatandang depiksiyon ng mga karwaheng may gulong noong 3500 BKP.[36] Noong 2003, nahukay sa Latian ng Ljubljana sa Eslobenya ang pinakamatandang gulong sa kasalukuyan.[37]

Rebolusyonaryo sa kalakalan at pakikipagdigma ang pagkaimbento sa gulong. Mabilis na nadiskubre kalaunan na makakabuhat ng mga mas mabibigat na mga bagay ang mga karaheng nakagulong. Ginamit at posibleng naimbento rin sa Sumer ang gulong pampalayok (Ingles: potter's wheel);[38] nahukay sa lungsod ng Ur ang isang buong gulong pampalayok na tinatayang ginawa noong 3429 BKP, at meron ding mga mas matatandang piraso ng mga mas lumang gulong pampalayok sa parehong lugar.[39] Bagamat nakakagawa ito ng mga palayok nang maramihan at mabilisan, mas naging rebolusyonaryo ang paggamit ng gulong bilang paraan ng paggawa ng enerhiya, tulad ng mga mulino. Unang ginamit ang mga karwaheng may dalawang gulong sa Iran at Mesopotamia bandang 3000 BKP.[40]

Tinatayang ginawa noong 4000 BKP ang mga pinakamatatandang daanang gawa sa bato sa lungsod ng Ur, gayundin sa mga daanang gawa sa kahoy patungo sa mga latian ng Glastonbury sa Inglatera. Ang pinakamahabang daanan na nakita sa panahong ito ay ginawa noong 3500 BKP, at may habang aabot nang 2.4 kilometro mula sa Golpo ng Persia patungong Dagat Mediteraneo, bagamat hindi ito patag at bahagyang inayos lang. Bandang 2000 BKP, gumawa ang mga Minoano sa isla ng Creta ng isang 50 kilometrong daanan mula sa palasyo ng Gortyn sa katimugang bahagi ng isla patungo sa kabundukan hanggang sa palasyo ng Knossos sa hilaga. Di tulad ng naunang daanan, nakapatag ito.[41]

Ang paagusan ng Pont du Gard sa Pransiya, isa sa mga pinakasikat na paagusan na ginawa ng mga Romano.

May tubig-gripo ang mga kabahayan ng mga Minoano. Halimbawa nito ang isang banyera sa palasyo ng Knossos na halos kapareho ng mga modernong iterasyon nito. Meron din silang mga kubeta na nabubuhusan ng tubig.[42] Meron ding ganito sa sinaunang Roma, lalo na sa kanilang mga pampublikong palikuran, na posible dahil sa matinding sistema ng mga imburnal. Pinakamahalaga sa mga ito ang Cloaca Maxima sa Roma, na unang itinayo noong ika-6 na siglo BKP at ginagamit pa rin magpahanggang ngayon.[43]

Kilala ang mga Romano sa kanilang sistema ng mga paagusan na itinayo sa iba't-ibang bahagi ng kanilang imperyo. Itinayo ang una sa mga ito noong 312 BKP, at nagtayo pa sila ng karagdagang sampu hanggang noong 226 KP. Sumatotal, nagtayo ang mga Romano ng mga paagusan na may kabuuang haba ng 450 kilometro, bagamat di tataas sa 70 kilometro lang ang nakaangat sa lupa at sinusuportahan ng mga tulay at arko.[44]

Premoderno

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga pangunahing artikulo: Teknolohiyang medyebal at Teknolohiya ng Renasimiyento

Nagpatuloy ang mga inobasyon pagsapit ng Gitnang Kapanahunan dahil sa produksiyon ng sutla sa Asya at kalaunan sa Europa. Pinagsama ang mga simpleng makina tulad ng dalawit, tornilyo, at kalo upang makagawa ng mga mas komplikadong makina, tulad ng karetilya, mulino, at orasan.[45] Sa panahon ding ito nagsimulang umusbong ang mga pamantasan sa Europa, tulad ng Unibersidad ng Oxford at Cambridge.[46]

Itinuturing bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensiyon ng tao, ang bersyon ng limbagan na ginawa ni Johannes Gutenberg sa Alemanya ang nagpabilis sa paggawa ng mga aklat sa Europa. Bagamat may mga naunang bersyon ng limbagan na naimbento sa Silangang Asya bago ito, ang imbensiyon ni Gutenberg ang itinuturong dahilan ng mga iskolar bilang ang nagpasimula sa pagkalat ng mga makabagong kaisipan sa kontinente at humantong sa Renasimiyento.[47]

Moderno

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga pangunahing artikulo: Rebolusyong Industriyal, Ikalawang Rebolusyong Industriyal, at Panahon ng Impormasyon
Ang Ford Model T, ang kauna-unahang komersyal na kotse, unang lumabas noong 1908.

Nagsimula ang Rebolusyong Industriyal sa Reyno Unido, kung saan unang naimbento ang makinang pinasisingawan na nagpabilis sa trabaho sa maraming larangan kagaya ng metalurhiya, pagmimina, agrikultura, at pagmamanupaktura, gayundin sa pag-usbong ng mga unang pabrika.[48] Nadebelop sa panahong ito ang marami sa mga teknolohiyang may direktang epekto sa kasalukuyang panahon, kagaya ng imburnal, kuryente, bombilya, motor, riles, at kotse. Nagdulot ito ng malawak na pag-unlad sa mga larangan ng agham, lalo na sa medisina, kimika, pisika, at inhinyera.[49] Kasabay nito, lumawak ang mga lungsod, na humantong sa pagtatayo sa mga pinakaunang mga skyscraper.[50] Sentro rin sa panahong ito ang pag-unlad ng komunikasyon sa malalayong lugar, tulad ng telegrapo, telepono, radyo, at telebisyon.[51]

Mga kompyuter na desktop sa isang laboratoryo.

Lalo pang bumilis ang paglago ng teknolohiya pagsapit ng ika-20 siglo. Sa pisika, ang pagtuklas sa pisyong nukleyar ang nagpasimula sa Panahong Atomiko at ang pag-imbento sa mga sandata at lakas nukleyar. Pinabilis ng kompyuter ang pagproseso sa mga datos. Bagamat sa simula ay hadlang ang laki na inookupa ng mga pinakaunang kompyuter tulad ng ENIAC dahil sa mga tubong basyo (Ingles: vacuum tubes), ang pag-unlad ng agham ng pisikang kwantum ang nagpahintulot upang maibento ang mga transistor simula noong 1947 at nnagpaliit sa mga kompyuter upang magamit ng masa Samantala, lalo pang napabilis ang pangmaalayuang komunikasyon sa tulong ng fiber optics, na kalaunan ay nagresulta sa pagsisimula ng Panahon ng Impormasyon at ang internet. Nagsimula naman ang Panahon ng Kalawakan sa paglunsad ng Sputnik 1 ng Unyong Sobyet noong 1957 at sa kaakibat nitong karera sa pagitan ng Unyong Sobyet at Estados Unidos, at sa mga misyong may tauhan sa orbit ng Daigdig at paglapag sa Buwan kalaunan na ginawa ng misyong Apollo ng Estados Unidos sa sumunod na dekada. Nagkaroon din ng mga estasyong pangkalawakan tulad ng Mir noong 1986 hanggang 2001, ISS noong 1998, at gayundin sa Tiangong ng Tsina noong 2021. Nagsimula rin ang paghahanap sa mga senyales ng buhay sa labas ng Daigdig, partikular na ang SETI, na gumagamit ng mga teleskopyong de-radyo upang maghanap ng mga ganitong senyales sa mga malalayong bituin. Samantala, sa medisina, nagkaroon din ng mga bagong teknolohiya para sa pagsusuri (tulad ng CT, PET, at MRI scan), pagtrato (tulad ng makinang pang-dialysis, defibrillator, pacemaker, at mga bagong gamot at bakuna), at pananaliksik (tulad ng pagko-clone ng interferon at sa mga DNA microarray).[52]

Epekto

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Teknolohiya at lipunan

Lipunan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Trabaho

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Teknolohiya ang pinakamalaking sanhi ng pag-unlad ng ekonomiya sa paglipas ng panahon.[53] Pinalaki nito ang produkto na nagagawa ng mga tao. Naghatid ito ng otomasyon lalo na sa mga paulit-ulit na gawain, at bagamat pinalitan nito ang ilang mga trabaho, nagresulta rin ito sa pagdami ng mga trabahong may matataas na suweldo.[54] Ayon sa mga pag-aaral, hindi ganong katindi ang kawalang-trabaho dulot ng mga kompyuter.[55] Gayunpaman, hindi sigurado ang mga eksperto kung ganito rin ang kaso sa artipisyal na katalinuhan (AI), na umarangkada sa dekada 2020s. Dahil bago pa ang teknolohiyang ito, pinagdedebatehan ng mga ekonomista ang tunay na epekto nito sa mga trabaho ng tao. Noong 2017, walang nakuhang konsensus sa isang sarbey sa mga ekonomista ukol sa kawalang-trabahong dulot ng AI sa hinaharap.[56] Ayon sa isang ulat noong 2020 ng World Economic Forum, inaasahang papalitan ng AI ang 85 milyong trabaho pagsapit ng 2025, bagamat inaasahan din itong gagawa ng 97 milyong trabaho sa parehong panahon.[57]

Seguridad

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Kasabay ng pag-unlad ng teknolohiya, nagsimula rin ang pag-aalala sa pagkapribado at seguridad ng mga gumagamit nito. Maraming tao ang nagbabayad ngayon online, kagaya sa Gcash at Maya sa Pilipinas, gayundin sa PayPal at Alipay sa pandaigdigan. Bagamat may seguridad ang mga ito, napapasok pa rin ito ng mga kriminal.[58] Halimbawa, ginamit ng mga hacker mula sa Hilagang Korea ang mixer na Blender.io upang itago ang kanilang mga transaksyon sa kripto, na nagkakahalaga nang $20.5 milyon, mula sa larong Axie Infinity, at nakanakaw nang di bababa sa $600 milyon mula sa mga may-ari ng naturang laro. Dahil dito, pinarusahan ng Kagawaran ng Pananalapi ng Estados Unidos ang Blender.io, ang kauna-unahang aksyon laban sa isang mixer, upang mapigilan ang mga ganitong gawain.[59] Kinukuwestiyon din ang pagkapribado ng mga kripto, gayundin sa transparency at pagkamatatag nito.[58]

Kalikasan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Gumagawa ng parehong positibo at negatibong epekto sa kalikasan ang teknolohiya. Madalas, teknolohiya rin ang gagawa ng paraan upang mapababa ang epekto nito sa kalikasan na siyang gumagawa rin nito. Halimbawa, sinasagot ng mga makabagong teknolohiya ang pagbawas sa polusyon na ginawa rin ng ibang teknolohiya.[60] Sa pag-usad ng teknolohiya, tumataas din ang paglabas ng mga gas na greenhouse, tulad ng metano at karbong dioksido.[61] Gayunpaman, ganito ang resulta ng teknolohiya simula pa noon; halimbawa ang paggamit ng Imperyong Inca ng mga nakakalasong kemikal sa pagpapanday, na lumalabas sa himpapawid gayundin sa mga ilog.[62]

Pilosopiya

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Pilosopiya ng teknolohiya

Pilosopiya ng teknolohiya ang sangay ng pilosopiya na nakatuon sa pag-aaral sa "gawain ng pagdidisenyo at paggawa sa mga artepakto" at ang "kalikasan ng paggawa sa mga bagay-bagay". Naging disiplina ito noon lamang dalawang siglo ang nakaraan, at lumawak pa nang husto pagsapit ng dekada 1970s. Sentro din sa pag-aaral ang kahulugan ng pilosopiya at ang epekto nito sa lipunan at kultura.[63][64]

Unang tiningnan ng mga pilosopo ang teknolohiya bilang ekstensiyon ng tao na ginagaya o pinapahusay ang kakayahang pisikal o mental nito.[65] Ayon kay Karl Marx, teknolohiya ang kagamitan ginagamit ng mga kapitalista upang abusuhin ang proletaryo, bagamat naniniwala rin siya na isa itong puwersa na magpapalaya sa huli sa mga tao matapos nitong malinisan ng mga deporma ng lipunan. Nagpokus naman ang mga pilosopong tulad ni José Ortega mula sa ekonomika at politika papunta sa "pang-araw-araw na pamumuhay sa kulturang teknomateryal", at nagsasabi na maaari ding maapektuhan ng teknolohiya ang mga burgis "na siyang kumokontrol sa mga ito". Samantala, lumayo naman ang mga pilosopong tulad nina Don Ihde at Albert Borgmann mula sa pananaw na ito, at nagpokus sa empirisismo ng teknolohiya, at kinonsidera kung paano dapat mamuhay ang mga tao kasama ng teknolohiya.[64]

Sumesentro sa dalawang pangunahing argumento ang mga pinakaunang pag-aaral sa teknolohiya: determinismong teknolohikal at konstruksiyong panlipunan. Ayon sa determinismong teknolohikal, hindi maiiwasan ang pagbabago sa lipunan na hatid ng teknolohiya. Kaugnay sa ideyang ito ang otonomiyang teknolohikal, na nagsasabi na may sinusunod na likas na progreso ang teknolohiya na hindi kailanman mapipigilan. Samantala, salungat naman ang konstruksiyon panlipunan, na nagsasabing walang sinusunod na progreso ang teknolohiya, at nakadepende lang ito sa kultura, batas, politika, at insentibo sa ekonomiya. Sa modernong panahon, pinag-aaralan ng mga pilosopo ang mga sistemang sosyoteknikal, mga pagsasama ng tao, bagay, gawain, at kahulugan, at sinusuri ang mga halaga ng desisyon na nagdidikta sa magiging takbo ng teknolohiya.[66]

Inihiwalay naman ng kritikong si Neil Postman ang mga lipunang gumagamit ng kagamitan mula sa mga lipunang teknolohikal at mula sa aniya'y mga "teknopolyo" (Ingles: technopoly), lipunan na mas kumikiling sa ideolohiya ng progreso sa agham at teknolohiya kesa sa mga nakagawian, paniniwala, at pananaw sa mundo ng kultura.[67] Ayon naman kina Herbert Marcuse at John Zerzan, mauuwi kalaunan ang isang lipunang teknolohikal sa pagkasira ng kalayaan at kalusugang sikolohikal.[68]

Etika

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Etika ng teknolohiya

Pinag-aaralan sa etika ng teknolohiya ang implikasyon ng teknolohiya sa lipunan, mabuti man o masama. Isa itong malawak na sangay ng etika na may layunin na tumingin ng mga paraan para mapababa ang mga masasamang epekto ng teknolohiya sa sangkatauhan.[69] Kabilang sa mga debate sa larangan ang etika ng paggamit sa mga organismong henetikong binago (GMO), ang paggamit sa mga sundalong robot, kiling ng algoritmo, at ang isyu ng pag-ayon sa AI ayon sa kagustuhan ng mga gumawa nito.[70] Marami rin itong sangay, tulad ng bioetika, ang etika sa mga teknolohiyang bunga ng bioteknolohiya, siberetika, ang etika ng mga gawain sa internet, at nanoetika, ang etika ng paggamit sa mga teknolohiyang bunga ng nanoteknolohiya.[71]

Hinaharap

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Araling panghinaharap

Saklaw ng araling panghinaharap ang pag-aaral sa mga posibleng tahakin na hinaharap ng sangkatauhan base sa mga nagaganap sa kasalukuyan. Gumagamit ang mga mananaliksik ng mga pagsusuring kwalitatibo at kwantitatibo sa mga nakaraan at kasalukuyang pangyayari upang makagawa ng mga hinuha patungkol sa posibleng hinaharap, lalo na sa teknolohiya. Inspirasyon sa larangang ito ang dyanrang scifi.[72]

Banta

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Banta ng pandaigdigang sakuna

Sinusuri ng mga mananaliksik ang banta ng pagkaubos ng sangkatauhan sa hinaharap dahil sa isang pandaigdigang sakuna upang maagapan o mapigilan ito nang maaga.[73] Malaki ang gampanin ng teknolohiya sa bantang ito, mabuti man o masama.[74] Ayon sa pilosopong si Nick Bostrom noong 2019, nasa isang delikadong mundo ang mga tao kung saan siguradong may uusbong na teknolohiya na makakasira sa mga sibilisasyon, tulad halimbawa ng isang pandemyang sinadyang gawin ng mga bioterorista, o paunahan sa mga makabagong armas at ang pagtakwil sa doktrina ng parehong pagkasira (MAD).[75]

Papausbong na teknolohiya

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Papausbong na teknolohiya

Tinatawag na mga papausbong na teknolohiya ang mga makabagong teknolohiya na hindi pa naisasakatuparan nang buo at eksperimental pa lang sa kasalukuyan. Kabilang sa mga ito ang nanoteknolohiya, robotika, at AI.

Ayon kay Ray Kurzweil noong 2005, magsisimula ang susunod na rebolusyon sa teknolohiya sa henetika, nanoteknolohiya, at lalo na sa robotika, na inaasahan niyang pinakamalaking aambag sa rebolusyon ito.[76] Magagawa ng mga tao sa tulong ng inhinyerang henetiko na manduhan ang direksiyon ng ebolusyon ng tao, sa prosesong tinatawag na direktang ebolusyon. Gayunpaman, hindi pabor ang ilang mga eksperto patungkol rito, lalo na sa isyu ng etika at ang pagkilala sa sarili.[77] Sa nanoteknolohiya naman, magagawa naman ng mga tao na manipulahin ang pundamental na istraktura ng mga bagay-bagay hanggang sa antas ng molekula at maging atomiko.[78] Inaasahan na may malaking gamit sa medisina ang mga nanobot, lalo na sa pagsugpo sa mga sakit na mahirap malabanan tulad ng kanser, at maaari ding makagawa ng bagong organo.[79] Samantala, magagamit naman ang mga nagkukusang robot (Ingles: autonomous robot) sa mga sitwasyong delikado sa buhay ng mga tao, tulad ng pagsira sa mga pampasabog, digmaan, at maging sa search and rescue.[80]

Bagamat may mga nagagamit na'ng mga AI sa kasalukuyan, hindi pa umaabot ang mga ito sa antas ng pangkalahatang artipisyal na katalinuhan (AGI), isang AI na kayang gawin ang kahit anong gawaing iutos. Hati an opinyon ang mga eksperto ukol sa kung kailan mararating ng mga AI ito, pero noong 2018, inaasahan na mas mura ang paggamit ng AI sa mga gawain kesa sa mga tao pagsapit ng 2063, at otomasyon sa lahat ng mga trabaho ng tao pagsapit ng 2140.[81]

Kilusan

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Umusbong ang iba't-ibang mga pananaw sa paggamit sa teknolohiya pagsapit ng pag-arangkada ng Rebolusyong Industriyal. Sa Reyno Unido, lumitaw ang kilusang Ludismo, na kumokontra sa paggamit ng teknolohiya sa paghahabi.[82] Samantala, kasabay ng kontrakultura na unang umusbong sa Estados Unidos, nagsimula ring dumami ang mga ayaw sa modernong pamumuhay sa mga lungsod at nanawagan ng naaayon o limitadong paggamit ng teknolohiya. Noong sumunod na dekada, nagsagawa ng isang serye ng mga pambobomba ang Amerikanong teroristang si Ted Kaczynski, kilala rin sa taguri niyang "Unabomber", bilang pagkontra sa labis na paggamit ng teknolohiya ng mga tao, na isinulat niya sa isang sanaysay, Lipunang Industriyal at ang Hinaharap Nito.[83][b]

Sa kabilang banda, tinitingnan din ang teknolohiya bilang isang puwersa na magreresulta sa isang utopia, isang lipunan na itinuturing na perpekto kung saan lahat ng layaw ay natutugunan. Ayon sa pananaw na ito, mabuti ang teknolohiya, na maghahatid ng ekonomiyang walang kakapusan at magpapahaba sa buhay ng tao, bukod pa ibang mga mithiin ng sangkatauhan. Kabilang sa mga kilusang nasa ilalim nito ang transhumanismo at singularitaryanismo.[84]

Sa ibang mga hayop

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Mga pangunahing artikulo: Paggamit ng kagamitan bukod sa tao at Mga istrakturang gawang-hayop
Isang gorilya na gumagamit ng sanga upang sukatin ang kanyang dinadaanang tubig.

Bukod sa mga tao, gumagamit din ng kagamitan ang ilang mga espesye ng hayop. Inakala noon ng mga siyentipiko na natatangi ang paggamit ng kagamitan sa mga Homo, ang henus ng modernong tao;[85] nakontra ang pananaw na ito nang madiskubre na gumagamit din ng mga kagamitan ang ilang klase ng mga unggoy, chimpanzee, at ibang mga primates gayundin sa mga lumba-lumba at uwak.[86][87][88] Halimbawa, napatunayan sa pananaliksik na gumagamit ang mga chimpanzee ng mga kagamitan sa pangongolekta at sanga upang tusukin ang mga punso ng mga anay.[89] Gumagamit naman ang mga Pan troglodytes verus (kanlurang chimpanzee) at mga Cebinae ng mga batong pamukpok upang magbukas ng mga nuwes.[90][91] Samantala, gumagawa naman ng mga dam ang mga kastor, na may malaking epekto sa mga lokal na ekosistema sa mga ilog at sapa na binabahayan nito.[92]

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Pangunahing artikulo: Scifi

Sentrong paksa sa scifi ang pagtalakay sa relasyon ng tao sa teknolohiya, mabuti man o masama. Madalas itong nagkukuwento sa teknolohiya ng hinaharap, o di kaya'y isang pantasya na ipinapaliwanag ng mga konsepto sa agham. Ilan sa mga sikat na mga literaturang scifi ay ang Frankenstein (1818) ni Mary Shelley, Twenty Thousand Leagues Under the Sea (1870) ni Jules Verne, The War of the Worlds (1898) ni H.G. Wells, at Dune (1965) ni Frank Herbert. Samantala, isa rin dyanra sa pelikula at animasyon ang scifi; ilan sa mga sikat na halimbawa ang Star Wars at Star Trek.

Tingnan din

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Talababa

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ ibang katawagan: aghímuan[1]
  2. ↑ Ingles: Industrial Society and Its Future

Sanggunian

[baguhin | baguhin ang wikitext]

Pagsipi

[baguhin | baguhin ang wikitext]
  1. ↑ "aghímuan": Del Rosario, Gonsalo (1969). Salcedo, Juan (pat.). Maugnaying Talasalitaang Pang-agham Ingles-Pilipino (sa wikang Filipino). Maynila, Pilipinas: Lupon sa Agham. p. 77.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  2. ↑ 2.0 2.1 "téknolohíya". KWF Diksiyonáryo ng Wikang Filipíno. Komisyon sa Wikang Filipino. Nakuha noong 11 Hulyo 2024.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  3. ↑ Skolnikoff, Eugene B. (1993). "The Setting" [Ang Lugar]. The Elusive Transformation: Science, Technology, and the Evolution of International Politics [Ang Mailap na Transpormasyon: Agham, Teknolohiya, at ang Ebolusyon ng Pandaigdigang Politika] (sa wikang Ingles). Princeton University Press. p. 13. ISBN 0-691-08631-1. JSTOR j.ctt7rpm1. LCCN 92022141. OCLC 26128186.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  4. ↑ Mitcham, Carl (1994). Thinking Through Technology: The Path Between Engineering and Philosophy [Pag-iisip sa Teknolohiya: Ang Daan sa Pagitan ng Inhinyera at Pilosopiya] (sa wikang Ingles). University of Chicago Press. ISBN 0-226-53196-1. LCCN 93044581. OCLC 29518988.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  5. ↑ Simpson, J.; Weiner, Edmund, mga pat. (1989). "technology" [teknolohiya]. The Oxford English Dictionary (sa wikang Ingles). Oxford University Press. ISBN 978-0198611868.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  6. ↑ Aristoteles (2009). Brown, Lesley (pat.). The Nicomachean Ethics [Etikang Nikomakea]. Oxford World's Classics (sa wikang Ingles). Sinalin ni Ross, David. Oxford University Press. p. 105. ISBN 978-0-19-921361-0. LCCN 2009005379. OCLC 246896490.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  7. ↑ Salomon 1984, pp. 114–115.
  8. ↑ Salomon 1984, p. 117.
  9. ↑ Schatzberg, Eric (2006). ""Technik" Comes to America: Changing Meanings of "Technology" before 1930" [Pumasok sa Amerika ang "Technik": Pagbabago sa Kahulugan ng "Teknolohiya" bago ang 1930]. Technology and Culture (sa wikang Ingles). 47 (3): 486–512. doi:10.1353/tech.2006.0201. ISSN 0040-165X. JSTOR 40061169. S2CID 143784033. Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Setyembre 2022.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  10. ↑ Salomon 1984, p. 119: "With the industrial revolution and the important part England played in it, the word technology was to lose this meaning as the subject or thrust of a branch of education, as first in English and then in other languages it embodied all technical activity based on the application of science to practical ends."
  11. ↑ Schiffer, M. B. (2013). "Discovery Processes: Trial Models" [Mga Proseso sa Pagtuklas: Mga Modelo ng Pagsubok]. The Archaeology of Science [Ang Arkeolohiya ng Agham]. Manuals in Archaeological Method, Theory and Technique (sa wikang Ingles). Bol. 9. Heidelberg: Springer International Publishing. pp. 185–198. doi:10.1007/978-3-319-00077-0_13. ISBN 978-3319000770. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  12. ↑ Museong Britaniko. "Our earliest technology?" [Ang ating pinakamaagang teknolohiya?]. smarthistory.org (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 2 Setyembre 2022.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  13. ↑ Minogue, K. (28 Oktubre 2010). "Stone Age Toolmakers Surprisingly Sophisticated" [Sopistikado pala ang mga Mangagawa ng Kagamitan noong Panahon ng Bato]. science.org (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Setyembre 2022.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  14. ↑ Crump, Thomas (2001). A Brief History of Science [Maikling Kasaysayan ng Agham] (sa wikang Ingles). Constable & Robinson. p. 9. ISBN 978-1841192352.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  15. ↑ Gowlett, J. A. J.; Wrangham, R. W. (1 Marso 2013). "Earliest fire in Africa: towards the convergence of archaeological evidence and the cooking hypothesis" [Pinakamaagang apoy sa Aprika: tungo sa pagsasalubong ng mga ebidensiya sa arkeolohiya at ang hinuha ng pagluluto]. Azania: Archaeological Research in Africa (sa wikang Ingles). 48 (1): 5–30. doi:10.1080/0067270X.2012.756754. ISSN 0067-270X. S2CID 163033909.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  16. ↑ Stahl, Ann B. (1984). "Hominid dietary selection before fire" [Mga mapipiling pagkain ng mga hominid bago ang apoy]. Current Anthropology (sa wikang Ingles). 25 (2): 151–68. doi:10.1086/203106. JSTOR 2742818. S2CID 84337150.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  17. ↑ Wrangham, R. (1 Agosto 2017). "Control of Fire in the Paleolithic: Evaluating the Cooking Hypothesis" [Pagkontrol sa Apoy noong Paleolitiko: Pagsusuri sa Hinuha ng Pagluluto]. Current Anthropology (sa wikang Ingles). 58 (S16): S303–S313. doi:10.1086/692113. ISSN 0011-3204. S2CID 148798286. Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Setyembre 2022.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  18. ↑ Dunbar, R. I. M.; Gamble, C.; Gowlett, J. A. J., mga pat. (2014). Lucy to Language: the Benchmark Papers [Mula Lucy hanggang Wika: ang mga Papel Pang-benchmark] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. ISBN 978-0199652594. OCLC 1124046527. Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Agosto 2020. Nakuha noong 10 Setyembre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  19. ↑ Hallett, Emily Y.; Marean, Curtis W.; Steele, Teresa E.; Álvarez-Fernández, Esteban; Jacobs, Zenobia; Cerasoni, Jacopo Niccolò; Aldeias, Vera; Scerri, Eleanor M. L.; Olszewski, Deborah I.; Hajraoui, Mohamed Abdeljalil El; Dibble, Harold L. (24 Setyembre 2021). "A worked bone assemblage from 120,000–90,000 year old deposits at Contrebandiers Cave, Atlantic Coast, Morocco" [Assemblage ng mga ginamit na buto mula sa mga depositong 120,000–90,000 taong gulang sa Kuweba ng Contrebandiers, Baybayin ng Atlantiko, Morocco]. iScience (sa wikang Ingles). 24 (9): 102988. Bibcode:2021iSci...24j2988H. doi:10.1016/j.isci.2021.102988. ISSN 2589-0042. PMC 8478944. PMID 34622180.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  20. ↑ Shaar, Ron; Matmon, Ari; Horwitz, Liora K.; Ebert, Yael; Chazan, Michael; Arnold, M.; Aumaître, G.; Bourlès, D.; Keddadouche, K. (1 Mayo 2021). "Magnetostratigraphy and cosmogenic dating of Wonderwerk Cave: New constraints for the chronology of the South African Earlier Stone Age" [Magnetostratigrapiya at kosmohenikong pagpepetsa sa Kuweba ng Wonderwerk: Mga bagong paghihigpit para sa kronolohiya ng Maagang Panahon ng Bato sa Timog Aprika]. Quaternary Science Reviews (sa wikang Ingles). 259: 106907. Bibcode:2021QSRv..25906907S. doi:10.1016/j.quascirev.2021.106907. ISSN 0277-3791. S2CID 234833092.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  21. ↑ O'Neil, Dennis. "Evolution of Modern Humans: Archaic Homo sapiens Culture" [Ebolusyon ng mga Modernong Tao: Sinaunang Kultura ng Homo sapiens] (sa wikang Ingles). Palomar College. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Abril 2007.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  22. ↑ Harvati, Katerina; Röding, Carolin; Bosman, Abel M.; Karakostis, Fotios A.; Grün, Rainer; Stringer, Chris; Karkanas, Panagiotis; Thompson, Nicholas C.; Koutoulidis, Vassilis; Moulopoulos, Lia A.; Gorgoulis, Vassilis G.; Kouloukoussa, Mirsini (2019). "Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia" [Nagbibigay ang mga fossil sa Kuweba ng Apidima ng pinakamaagang ebidensiya ng mga Homo sapiens sa Eurasya]. Nature (sa wikang Ingles). Springer Science and Business Media LLC. 571 (7766): 500–504. doi:10.1038/s41586-019-1376-z. ISSN 0028-0836. PMID 31292546. S2CID 195873640. Inarkibo mula sa orihinal noong 1 Agosto 2022.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  23. ↑ Kuijt, i., pat. (2002). Life in Neolithic Farming Communities: Social Organization, Identity, and Differentiation [Buhay sa mga Nagsasakang Pamayanan ng Neolitiko: Organisasyong Panlipunan, Pagkakakilanlan, at Pagkakaiba]. Fundamental Issues in Archaeology (sa wikang Ingles). Springer New York. ISBN 9780306471667. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  24. ↑ Coghlan, H. H. (1943). "The Evolution of the Axe from Prehistoric to Roman Times" [Ebolusyon ng Palakol mula Sinaunang Panahon hanggang sa Panahon ng mga Romano]. The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland (sa wikang Ingles). 73 (1/2): 27–56. doi:10.2307/2844356. ISSN 0307-3114. JSTOR 2844356. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Setyembre 2022.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  25. ↑ University of Chicago Press Journals (4 Enero 2006). "The First Baby Boom: Skeletal Evidence Shows Abrupt Worldwide Increase In Birth Rate During Neolithic Period" [Ang Unang Baby Boom: Ipinapakita ng mga Kalansay na Ebidensiya ang Biglaang Pagtaas ng Antas ng Panganganak noong Panahong Neolitiko]. ScienceDaily (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Nobyembre 2016.{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  26. ↑ Ferraro, Gary P. (2006). Cultural Anthropology: An Applied Perspective [Antropolohiyang Kultural: Nalalapat na Pananaw] (sa wikang Ingles). The Thomson Corporation. ISBN 978-0495030393. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Marso 2021.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  27. ↑ Patterson, Gordon M. (1992). The Essentials of Ancient History [Mga Pangangailangan ng Sinaunang Kasaysayan] (sa wikang Ingles). Research & Education Association. ISBN 978-0878917044. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Marso 2021.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  28. ↑ Goody, J. (1986). The Logic of Writing and the Organization of Society [Ang Lohika ng Pagsusulat at ang Organisasyon ng Lipunan] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  29. ↑ Cramb, Alan W (1964). "A Short History of Metals" [Maikling Kasaysayan ng mga Metal]. Nature (sa wikang Ingles). 203 (4943): 337. Bibcode:1964Natur.203Q.337T. doi:10.1038/203337a0. S2CID 382712.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  30. ↑ "Ironware piece unearthed from Turkey found to be oldest steel" [Piraso ng kagamitang bakal na nahukay sa Turkey ang pinakamatandang asero]. The Hindu (sa wikang Ingles). 26 Marso 2009. Inarkibo mula sa orihinal noong 29 Marso 2009.{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  31. ↑ Usai, Donatella; Salvatori, Sandro. "The oldest representation of a Nile boat" [Ang pinakalumang representasyon ng isang bangka [sa] Nilo]. Antiquity (sa wikang Ingles). 81.
  32. ↑ Postel, Sandra (1999). "Egypt's Nile Valley Basin Irrigation" [Irigasyon sa Saluhan ng Lambak Nilo ng Ehipto]. Pillar of Sand: Can the Irrigation Miracle Last? [Sandigan ng Buhangin: Tatagal ba Kaya ang Himala ng Irigasyon?] (sa wikang Ingles). W.W. Norton & Company. ISBN 978-0393319378. Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Nobyembre 2020.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  33. ↑ Crawford, Harriet (2013). The Sumerian World [Ang Mundo ng Sumer] (sa wikang Ingles). New York & London: Routledge. pp. 34–43. ISBN 978-0203096604. Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Disyembre 2020.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  34. ↑ Potts, D.T. (2012). A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East [Katulong sa Arkeolohiya ng Sinaunang Malapit na Silangan] (sa wikang Ingles). p. 285.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  35. ↑ Childe, V. Gordon (1928). New Light on the Most Ancient East [Bagong Paliwanag sa Pinakasinaunang Silangan] (sa wikang Ingles). p. 110.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  36. ↑ Anthony, David A. (2007). The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World [Ang Kabayo, Gulong, at Wika: Paano Hinulma ng mga Nangangabayo ng Panahon ng Bronse mula sa Steppe ng Eurasya ang Modernong Mundo] (sa wikang Ingles). Princeton: Princeton University Press. p. 67. ISBN 978-0691058870.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  37. ↑ Gasser, Aleksander (Marso 2003). "World's Oldest Wheel Found in Slovenia" [Natagpuan sa Eslobenya ang Pinakamatandang Gulong sa Mundo] (sa wikang Ingles). Republic of Slovenia Government Communication Office. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Agosto 2016.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  38. ↑ Kramer, Samuel Noah (1963). The Sumerians: Their History, Culture, and Character [Ang mga Taga-Sumer: Kanilang Kasaysayan, Kultura, at Karakter] (sa wikang Ingles). Chicago: University of Chicago Press. p. 290. ISBN 978-0226452388. Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Agosto 2014.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  39. ↑ Moorey, Peter Roger Stuart (1999) [1994]. Ancient Mesopotamian Materials and Industries: The Archaeological Evidence [Mga Sinaunang Materyales at Industriya ng Mesopotamia: Ebidensiya sa Arkeolohiya] (sa wikang Ingles). Indiana: Eisenbrauns. p. 146. ISBN 978-1575060422. Inarkibo mula sa orihinal noong 17 Oktubre 2017.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  40. ↑ Lay, M G (1992). Ways of the World [Mga Gawi ng Mundo] (sa wikang Ingles). Sydney: Primavera Press. p. 28. ISBN 978-1875368051.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  41. ↑ Gregersen, Erik (2012). The Complete History of Wheeled Transportation: From Cars and Trucks to Buses and Bikes [Ang Kumpletong Kasaysayan ng De-gulong na Transportasyon: Mula Kotse at Trak hanggang Bus at Bisikleta] (sa wikang Ingles). New York: Britannica Educational Publishing. p. 130. ISBN 978-1615307012. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Marso 2021.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  42. ↑ Eslamian, Saeid (2014). Handbook of Engineering Hydrology: Environmental Hydrology and Water Management [Handbook ng Inhinyerang Hidrolohiya: Hidrolohiyang Pangkalikasan at Pamamahala sa Tubig] (sa wikang Ingles). Florida: CRC Press. pp. 171–175. ISBN 978-1466552500. Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Disyembre 2020.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  43. ↑ Lechner, Norbert (2012). Plumbing, Electricity, Acoustics: Sustainable Design Methods for Architecture [Pagtutubero, Kuryente, Akustika: Mga Kaparaanan sa Nasusustentong Disenyo para sa Arkitektura] (sa wikang Ingles). New Jersey, Estados Unidos: John Wiley & Sons, Inc. p. 106. ISBN 978-1118014752. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Marso 2021.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  44. ↑ Aicher, Peter J. (1995). Guide to the Aqueducts of Ancient Rome [Gabay sa mga Paagusan ng Sinaunang Roma] (sa wikang Ingles). Illinois: Bolchazy-Carducci Publishers, Inc. p. 6. ISBN 978-0865162822. Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Disyembre 2020.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  45. ↑ Davids, K.; De Munck, B., mga pat. (2019). Innovation and Creativity in Late Medieval and Early Modern European Cities [Inobasyon at Pagkamalikhain sa mga Huling Medyebal hanggang Maagang Modernong Lungsod ng Europa] (sa wikang Ingles). Routledge. doi:10.4324/9781315588605. ISBN 978-1317116530. S2CID 148764971. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  46. ↑ Courtenay, W. J.; Miethke, J.; Priest, D. B., mga pat. (2000). Universities and Schooling in Medieval Society [Mga Pamantasan at Pag-aaral sa Lipunang Medyebal] (sa wikang Ingles). BRILL. ISBN 978-9004113510. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  47. ↑ Deming, D. (2014). Science and Technology in World History [Agham at Teknolohiya sa Kasaysayan ng Mundo] (sa wikang Ingles). Bol. 3. McFarland. ISBN 978-0786490868.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  48. ↑ Stearns, P. N. (2020). The Industrial Revolution in World History [Ang Rebolusyong Industriyal sa Kasaysayan ng Mundo] (sa wikang Ingles). Routledge. ISBN 978-0813347295.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  49. ↑ Mokyr, J. (2000). "The Second Industrial Revolution, 1870–1914" [Ang Ikalawang Rebolusyong Industriyal, 1870-1914] (PDF) (sa wikang Ingles). Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 10 Setyembre 2022.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  50. ↑ Black, B. C. (2022). To Have and Have Not: Energy in World History [Magkaroon o Hindi: Enerhiya sa Kasaysayan ng Mundo] (sa wikang Ingles). Rowman & Littlefield. ISBN 978-1538105047. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  51. ↑ Albion, Robert G. (1 Enero 1933). "The Communication Revolution, 1760–1933" [Ang Rebolusyon sa Komunikasyon, 1760-1933]. Transactions of the Newcomen Society (sa wikang Ingles). 14 (1): 13–25. doi:10.1179/tns.1933.002. ISSN 0372-0187. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  52. ↑ Agar, J. (2012). Science in the 20th Century and Beyond [Agham sa Ika-20 Siglo at Hinaharap] (sa wikang Ingles). Polity. ISBN 978-0745634692. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  53. ↑ Solow, Robert M. (1957). "Technical Change and the Aggregate Production Function" [Teknikal na Pagbabago at ang Aggregate na Punsiyon ng Produksiyon]. The Review of Economics and Statistics (sa wikang Ingles). 39 (3): 312–320. doi:10.2307/1926047. ISSN 0034-6535. JSTOR 1926047. Inarkibo mula sa orihinal noong 15 Enero 2023.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  54. ↑ Autor, D. H. (2015). "Why Are There Still So Many Jobs? The History and Future of Workplace" [Bakit Andami pa ring mga Trabaho? Ang Kasaysayan at Hinaharap ng Pinagtatrabahuhan]. Journal of Economic Perspectives (sa wikang Ingles). 29 (3): 3–30. doi:10.1257/jep.29.3.3. Inarkibo mula sa orihinal noong 1 Setyembre 2022.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  55. ↑ Bessen, J. E. (3 Oktubre 2016). "How Computer Automation Affects Occupations: Technology, Jobs, and Skills" [Paano Nakakaapekto ang Otomasyon ng Kompyuter sa mga Trabaho: Teknolohiya, Trabaho, at Kakayahan]. Economic Perspectives on Employment & Labor Law EJournal. (sa wikang Ingles). New York. 15–49. doi:10.2139/ssrn.2690435. S2CID 29968989. SSRN 2690435. Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Marso 2024.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  56. ↑ "Robots and Artificial Intelligence" [Mga Robot at Artipisyal na Katalinuhan]. igmchicago.org (sa wikang Ingles). Initiative on Global Markets. 30 Hunyo 2017. Inarkibo mula sa orihinal noong 20 Setyembre 2022.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  57. ↑ "The Future of Jobs Report 2020" [Ang Ulat sa Hinaharap ng mga Trabaho 2020] (PDF). www3.weforum.org (sa wikang Ingles). Oktubre 2020. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 15 Enero 2023.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  58. ↑ 58.0 58.1 Rosenberg, Elizabeth; Harrell, Peter E.; Shiffman, Gary M.; Dorshimer, Sam (2019). "Financial Technology and National Security" [Teknolohiyang Pinansiyal at Pambansang Seguridad] (sa wikang Ingles). Center for a New American Security. Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Enero 2023.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  59. ↑ "U.S. takes aim at North Korean crypto laundering" [Inasinta ng Amerika ang laundering ng kripto ng Hilagang Korea]. NBC News (sa wikang Ingles). 6 Mayo 2022. Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Enero 2023.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  60. ↑ Austin, David; Macauley, Molly K. (1 Disyembre 2001). "Cutting Through Environmental Issues: Technology as a double-edged sword" [Pagputol sa mga Isyu sa Kalikasan: Teknolohiya bilang isang espadang kabilaang matalim]. Brookings (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 9 Pebrero 2023.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  61. ↑ Chaudhry, Imran Sharif; Ali, Sajid; Bhatti, Shaukat Hussain; Anser, Muhammad Khalid; Khan, Ahmad Imran; Nazar, Raima (Oktubre 2021). "Dynamic common correlated effects of technological innovations and institutional performance on environmental quality: Evidence from East-Asia and Pacific countries" [Pangkaraniwang dinamikong magkaugnay na mga epekto ng mga inobasyong teknolohikal at institusyonal na pagganap sa kalidad ng kalikasan: Ebidensiya mula sa mga bansa sa Silangang Asya at Pasipiko]. Environmental Science & Policy (sa wikang Ingles). 124 (Environmental Science & Policy): 313–323. Bibcode:2021ESPol.124..313C. doi:10.1016/j.envsci.2021.07.007. Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Pebrero 2023 – sa pamamagitan ni/ng Elsevier Science Direct.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  62. ↑ Smol, J. P. (2009). Pollution of Lakes and Rivers : a Paleoenvironmental Perspective [Polusyon sa mga Lawa at Ilog: Isang Perspektibong Paleoenvironmental.] (sa wikang Ingles) (ika-2 (na) edisyon). Chichester, Reyno Unido: John Wiley & Sons. p. 135. ISBN 978-1444307573. OCLC 476272945. Inarkibo mula sa orihinal noong 29 Abril 2024.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  63. ↑ Franssen, M.; Lokhorst, G.-J.; van de Poel, I. (2018). "Philosophy of Technology" [Pilosopiya ng Teknolohiya]. Sa Zalta, E. N. (pat.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy [Ang Ensiklopedya ng Pilosopiya ng Stanford] (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Setyembre 2022.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  64. ↑ 64.0 64.1 de Vries, M. J.; Verkerk, M. J.; Hoogland, J.; van der Stoep, J. (2015). Philosophy of Technology : An Introduction for Technology and Business Students [Pilosopiya ng Teknolohiya: Panimula para sa mga Estudyante ng Teknolohiya at Negosyo] (sa wikang Ingles). Reyno Unido: Taylor & Francis. ISBN 978-1317445715. OCLC 907132694. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  65. ↑ Brey, P. (2000). Mitcham, C. (pat.). "Theories of Technology as Extension of Human Faculties" [Mga Teorya ng Teknolohiya bilang Ekstensiyon ng Kakayahan ng Tao]. Metaphysics, Epistemology, and Technology. Research in Philosophy and Technology (sa wikang Ingles). 19.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  66. ↑ Johnson, Deborah G.; Wetmore, Jameson M. (2021). Technology and Society: Building Our Sociotechnical Future [Teknolohiya at Lipunan: Pagbuo sa Ating Sosyoteknikal na Hinaharap] (sa wikang Ingles) (ika-2 (na) edisyon). MIT Press. ISBN 978-0262539968. Inarkibo mula sa orihinal noong 29 Abril 2024.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  67. ↑ Postman, Neil (1993). Technopoly: The Surrender of Culture to Technology [Teknopolyo: Ang Pagsuko ng Kultura sa Teknolohiya] (sa wikang Ingles). New York: Vintage.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  68. ↑ Marcuse, H. (2004). Technology, War and Fascism: Collected Papers of Herbert Marcuse [Teknolohiya, Digmaan, at Pasismo: Koleksyon ng mga Papeles ni Herbert Marcuse] (sa wikang Ingles). Bol. 1. Routledge. ISBN 978-1134774661. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  69. ↑ Hansson, Sven Ove (2017). The Ethics of Technology: Methods and Approaches [Ang Etika ng Teknolohiya: Paraan at Pagtingin] (sa wikang Ingles). Rowman & Littlefield. ISBN 978-1783486595. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  70. ↑ Al-Rodhan, Nayef. "The Many Ethical Implications of Emerging Technologies" [Ang Maraming Etikal na Implikasyon ng mga Papausbong na Teknolohiya]. Scientific American (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Abril 2017.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  71. ↑ Luppicini, R. (2008). "The emerging field of Technoethics" [Ang umuusbong na larangan ng Teknoetika]. Sa Luppicini; R. Adell (mga pat.). Handbook of Research on Technoethics [Handbook sa Pananaliksik sa Teknoetika] (sa wikang Ingles). Hershey, Estados Unidos: Idea Group Publishing.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  72. ↑ Bell, W. Foundations of Futures Studies [Mga Pundasyon ng Araling Panghinaharap] (sa wikang Ingles). Bol. 1. Transaction Publishers. ISBN 978-1412823791. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  73. ↑ Gottlieb, J. (1 Mayo 2022). "Discounting, Buck-Passing, and Existential Risk Mitigation: The Case of Space Colonization" [Diskwento, Buckpass, at Eksistensiyal na Mitigasyon ng Banta: Ang Kaso ng Kolonisasyon sa Kalawakan]. Space Policy (sa wikang Ingles). 60: 101486. Bibcode:2022SpPol..6001486G. doi:10.1016/j.spacepol.2022.101486. ISSN 0265-9646. S2CID 247718992.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  74. ↑ Bostrom, Nick; Cirkovic, Milan M. (2011). Global Catastrophic Risks [Mga Pandaigdigang Banta ng Sakuna] (sa wikang Ingles). OUP Oxford. ISBN 978-0199606504. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  75. ↑ Bostrom, Nick (6 Setyembre 2019). "The Vulnerable World Hypothesis" [Ang Hinuhang Nanganganib na Mundo]. Global Policy (sa wikang Ingles). 10 (4): 455–476. doi:10.1111/1758-5899.12718. ISSN 1758-5880. S2CID 203169705.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  76. ↑ Kurzweil, Ray (2005). "GNR: Three Overlapping Revolutions" [GNR: Tatlong Nagaganap na Rebolusyon]. The Singularity is Near [Malapit na ang Singularidad] (sa wikang Ingles). Penguin. ISBN 978-1101218884.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  77. ↑ Kompridis, N. (2009). "Technology's challenge to democracy: What of the human" [Hamon ng teknolohiya sa demokrasya: Paano ang pagkatao] (PDF). Parrhesia (sa wikang Ingles). 8 (1): 20–33. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  78. ↑ Poole, C. P. Jr.; Owens, F. J. (2003). Introduction to Nanotechnology [Panimula sa Nanoteknolohiya] (sa wikang Ingles). John Wiley & Sons. ISBN 978-0471079354.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  79. ↑ Vince, G. (3 Hulyo 2003). "Nanotechnology may create new organs" [Posibleng makagawa ng mga bagong organo ang nanoteknolohiya]. New Scientist (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Setyembre 2022.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  80. ↑ Lee, Sukhan; Suh, Il Hong (2008). Recent Progress in Robotics: Viable Robotic Service to Human: An Edition of the Selected Papers from the 13th International Conference on Advanced Robotics [Kamakailang Progreso sa Robotika: Mainam na Serbisyong Robot sa Tao: Edisyon ng mga Napiling Papel mula sa ika-13 Pandaigdigang Kumperensiya sa Advanced na Robotika] (sa wikang Ingles). Springer Science & Business Media. p. 3. ISBN 978-3540767282. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  81. ↑ Grace, K.; Salvatier, J.; Dafoe, A.; Zhang, B.; Evans, O. (31 Hulyo 2018). "Viewpoint: When Will AI Exceed Human Performance? Evidence from AI Experts" [Pananaw: Kailan Kaya Malalampasan ng AI ang Kakayahan ng Tao? Ebidensiya mula sa mga Eksperto sa AI]. Journal of Artificial Intelligence Research (sa wikang Ingles). 62: 729–754. doi:10.1613/jair.1.11222. ISSN 1076-9757. S2CID 8746462. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  82. ↑ Jones, Steven E. (2013). Against Technology: From the Luddites to Neo-Luddism [Kontra Teknolohiya: Mula Ludismo hanggang Neoludismo] (sa wikang Ingles). Routledge. ISBN 978-1135522391. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  83. ↑ Fleming, Sean (7 Mayo 2021). "The Unabomber and the origins of anti-tech radicalism" [Si Unabomber at ang pinagmulan ng radikalismong kontra teknolohiya]. Journal of Political Ideologies (sa wikang Ingles). 27 (2): 207–225. doi:10.1080/13569317.2021.1921940. ISSN 1356-9317.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  84. ↑ Blackford, R.; Bostrom, N.; Dupuy, J.-P. (2011). H±: Transhumanism and Its Critics [H±: Transhumanismo at ang mga Kritiko nito] (sa wikang Ingles). Metanexus Institute. ISBN 978-1456815653. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Oktubre 2022.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  85. ↑ Oakley, K. P. (1976). "Man the Tool-Maker" [Tao ang Gumagawa ng Gamit]. Nature (sa wikang Ingles). 199 (4898): 1042–1043. Bibcode:1963Natur.199U1042.. doi:10.1038/1991042e0. ISBN 978-0226612706. S2CID 4298952.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  86. ↑ Sagan, Carl; Druyan, Ann; Leakey, Richard. "Chimpanzee Tool Use" [Paggamit ng mga Chimpanzee ng mga Kagamitan] (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 21 Setyembre 2006.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  87. ↑ Rincon, Paul (7 Hunyo 2005). "Sponging dolphins learn from mum" [Natuto sa nanay ang nag-iisponga na lumba-lumba]. BBC News (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Disyembre 2016.{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  88. ↑ Schmid, Randolph E. (4 Oktubre 2007). "Crows use tools to find food" [Gumamit ng mga kagamitan ang mga uwak para makahanap ng pagkain] (sa wikang Ingles). NBC News. Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Marso 2017.{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  89. ↑ McGrew, W. C (1992). Chimpanzee Material Culture [Materyal na kultura ng mga chimpanzee] (sa wikang Ingles). Cambridge u.a.: Cambridge Univ. Press. ISBN 978-0521423717.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  90. ↑ Boesch, Christophe; Boesch, Hedwige (1984). "Mental map in wild chimpanzees: An analysis of hammer transports for nut cracking" [Mapang mental ng mga chimpanzee sa kalikasan: Pagsusuri sa paggamit ng pamukpok sa pagbubukas ng nuwes]. Primates (sa wikang Ingles). 25 (2): 160–170. doi:10.1007/BF02382388. S2CID 24073884.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  91. ↑ Brahic, Catherine (15 Enero 2009). "Nut-cracking monkeys find the right tool for the job" [Nakahanap ng tamang gamit ang mga unggoy na nagbubukas ng nuwes]. New Scientist (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 15 Nobyembre 2016.{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  92. ↑ Müller, G.; Watling, J. (24 Hunyo 2016). The engineering in beaver dams [Ang inhinyera sa dam ng kastor]. River Flow 2016: Eighth International Conference on Fluvial Hydraulics (sa wikang Ingles). St. Louis, Estados Unidos: University of Southampton Institutional Research Repository. Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Setyembre 2022.{{cite conference}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

Pinagkunan

[baguhin | baguhin ang wikitext]
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Teknolohiya&oldid=2130768"