İçeriğe atla

Özgür yazılım

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Özgür yazılım, açık kaynakla benzerdir ve her iki terimi de kapsayan özgür ve açık kaynak kodlu yazılımın bir parçasıdır.
GNU Guix Linux dağıtımı. Bazı temsili uygulamaları çalıştıran GNU FSDG uyumlu özgür yazılım işletim sisteminin bir örneği. GNOME masaüstü ortamı, GNU Emacs metin düzenleyicisi, GIMP görüntü düzenleyicisi ve VLC medya oynatıcısı gösterilmektedir.

Özgür yazılım (İngilizce: free software), kullanıcısına yazılımı herhangi bir amaç için çalıştırma, inceleme, değiştirme ve dağıtma özgürlükleri tanıyan yazılım türüdür. Tersi, özel mülk yazılımdır.

Özgür yazılım ile kastedilen özgürlük, ücreti ile değil yazılımın kullanım hakları ile ilgilidir. Özgür yazılımlar çoğunlukla ücretsiz olsalar da ücretsiz olmaları gerekmez. İngilizce sözlükler "İngilizce: free" kelimesi için yirmiye yakın anlam sıralar. Bunlardan sadece bir tanesi "bedava" iken geri kalanları özgürlük ve sınırlamaların olmaması (İngilizce: freedom) kavramlarına atıfta bulunur. Kullanıcılar bir özgür yazılımın kopyasına sahip olmak için para ödemiş olup olmamasından bağımsız olarak her zaman için yazılımı kopyalama, değiştirme ve hatta kopyalarını satma özgürlüğüne sahiptir.[1]

Bağlam

[değiştir | kaynağı değiştir]

Özgür yazılım, aşağıdakilerden ayrılır:

Telif hakkı kapsamındaki bir yazılımın özgür olabilmesi için, kullanıcılara yazılımı herhangi bir amaç için çalıştırma, inceleme, değiştirme ve dağıtma haklarını tanıyan bir yazılım lisansına sahip olması gerekir. Ayrıca herhangi bir lisansı olmayan kamu malı yazılımlar, kaynak kodu da; kamu malı olduğu sürece ve erişilebilir olduğu sürece özgürdür.

Özel mülk yazılımlar, kısıtlayıcı bir yazılım lisansı veya EULA kullanır ve genellikle kullanıcılara kaynak kodunu sunmazlar. Bu nedenle kullanıcıların yazılımı değiştirmeleri yasal veya teknik olarak engellenir. Bu durum güncelleme, yardım ve destek sağlamak için yayıncıya güvenilmesine neden olur (ayrıca satıcıya bağımlılık ve terk edilmiş yazılım konularına da bakın). Kullanıcılar genellikle özel mülk yazılımlarda tersine mühendislik yapamaz, bunları değiştiremez veya yeniden dağıtamaz.[2][3]

Telif hakkı yasası, sözleşmeler ve kaynak kodu eksikliğinin haricinde, kullanıcıların yazılım patentleri ve dijital haklar yönetimi (daha spesifik olarak tivoizasyon) gibi bir yazılım parçası üzerinde özgürlüklerini kullanmalarını engelleyen ek engeller bulunabilir.[4]

Özgür yazılım kâr amaçlı, ticari bir faaliyet olabilir veya olmayabilir. Bazı özgür yazılımlar gönüllü bilgisayar programcıları tarafından, bazıları şirketler tarafından, bazıları ise her ikisi tarafından geliştirilmektedir.

Açık kaynakla adlandırma ve farklılıklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Açık kaynak § "Açık", "özgür" ve "özgür ve açık"

1998'de özgür yazılım topluluğundan bir grup insan, özgür yazılım kavramındaki "özgür" kelimesinin ima ettiği felsefi ve siyasi gündem yerine özgür yazılımın iş dünyasına pragmatik terimlerle tanıtılmasın amacıyla açık kaynak kavramını ortaya koymuştur. Her iki tanım da hemen hemen eşdeğer program gruplarına atıfta bulunsa da, Özgür Yazılım Vakfı "açık kaynaklı yazılım" yerine "özgür yazılım" teriminin kullanılmasını önermektedir. Özgür Yazılım Vakfı'na göre, "Açık kaynak" ve bununla ilgili kampanya çoğunlukla kamu geliştirme modelinin teknik yönlerine ve özgür yazılımın işletmelere pazarlanmasına odaklanırken, kullanıcı haklarına ilişkin etik konuyu çok hafife almaktadır.[5]

Özgür Yazılım Tanımı ve dört temel özgürlüğü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Özgür yazılımın ilk resmi tanımı Şubat 1986'da Özgür Yazılım Vakfı tarafından yayınlandı.[6] Richard Stallman tarafından yazılan bu tanım bugün hala geçerliliğini koruyor ve yazılımın bir kopyasını alan kişilerin aşağıdaki dört özelliğe sahip olması durumunda yazılımın özgür yazılım olduğunu belirtiyor. Buna göre özgür yazılım kullanıcılara olmazsa olmaz 4 özgürlük sunar:[7]

  • 0 numaralı özgürlük: Herhangi bir amaç için, istediğiniz şekilde yazılımı çalıştırma özgürlüğü.
  • 1 numaralı özgürlük: Her ne istiyorsanız onu yaptırmak için programın nasıl çalıştığını inceleme ve onu değiştirme özgürlüğü. Yazılımın kaynak koduna ulaşmak, bu iş için ön koşuldur.
  • 2 numaralı özgürlük: Kopyaları dağıtma özgürlüğü, böylece başkalarına yardım edebilirsiniz.
  • 3 numaralı özgürlük: Değiştirilmiş sürümlerinizin kopyalarını dağıtma özgürlüğü. Böylece değişikliklerinizden yararlanması için tüm topluma bir şans vermiş olursunuz. Kaynak koduna erişmek, bunun için bir ön koşuldur.

Bu özgürlüklere sahip olmak, kimseden izin almamayı ve izin için hiçbir bedel ödememeyi de içerir.[7]

Genel kanının aksine özgür bir yazılım, ücretsiz dağıtılabileceği gibi ücretli de dağıtılabilir. Bu nedenle ticari yazılım olarak satılmasına engel yoktur. Özgür yazılımın kopyalarına sahip olmak için ücret ödemeniz gerekebilir veya kopyaları hiçbir ücret karşılığı olmadan da edinmiş olabilirsiniz. Kopyalara nasıl sahip olduğunuzdan bağımsız olarak, her zaman için yazılımın kopyalama, değiştirme ve hatta kopyalarını para karşılığında satma haklarına sahipsinizdir (özgürlük 2).[7]

1990'ların sonlarında diğer özgür yazılım grupları neredeyse aynı yazılım setini tanımlayan kendi tanımlarını yayınladılar. Bunlardan en dikkate değer olanları 1997'de yayınlanan Debian Özgür Yazılım Yönergeleri[8] ve 1998'de yayınlanan Açık Kaynak Tanımıdır.

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Richard Stallman, GNU Tasarısı'nın mimarı ve özgür yazılım hareketinin önemli isimlerinden biri

1950'lerden 1970'lerin başına kadar bilgisayar kullanıcılarının özgür yazılımla ilgili yazılım hürriyetlerine sahip olmaları normaldi.[9] Yazılım genellikle fertler arasında paylaşılır, kişilerin yazılım yaparak donanımlarını daha kullanışlı yapmalarını iyi karşılayan donanım üreticileri tarafından dağıtılırdı. Yazılım değiş dokuşunu kolaylaştırmak için SHARE gibi kullanıcı ve tedarikçi organizasyonları oluşturuldu. 1970'lerin ilk yıllarında durum değişti; yazılım masrafları hızla yükselirken büyümekte olan yazılım endüstrisi, donanım üreticilerinin bilgisayar satışıyla beraber verdikleri "yazılım demetleri", kiraya verilen bilgisayarların kâr getirmeyen yazılım desteğiyle rekabet başlamıştı. Bazı müşterilerin kendi ihtiyaçlarını daha iyi karşılamasıyla "özgür" yazılım masraflarının donanım masraflarıyla bütünleşmesini istemiyordu.

17 Ocak 1969'da yayınlanan Amerika Birleşik Devletleri IBM'ye karşı yazısında hükûmet, yazılım demetlerinin rekabet engelleyici olarak sıfatlandırdı.[10] Bazı yazılım her zaman hürken ancak ödemeyle alınabilen yazılımlar artıyordu. 1970'ler ve 1980'lerde yazılım endüstrisi, bilgisayar programlarını sadece kullanıcıların kodu incelemesi ve değiştirmesini önleyen çalıştırılabilirler şeklinde dağıtmaya başlamasıyla teknik tedbirler almaya başladı. 1980'de copyright kanununun kapsamı bilgisayar programlarını içine aldı.

1980'ler: GNU Projesinin kuruluşu

[değiştir | kaynağı değiştir]

1983'te Massachusetts Teknoloji Enstitüsü Yapay Zekâ Laboratuvarı'ndaki hacker topluluğunun uzun süreli üyesi Richard Stallman, bilgisayar endüstrisi ve kullanıcılarının kültürel değişiminden yıldığını açıklayarak GNU projesini îlan etti.[11] GNU işletim sistemi için yazılım geliştirmesine Ocak 1984'te başlandı. Ekim 1985'te de Özgür Yazılım Vakfı kuruldu. Projeyi ve hedeflerini özetleyen bir makale Mart 1985'te GNU Manifestosu adıyla yayımlandı. Kendisi hür (özgür) yazılımı tanımladı ve yazılım hürriyeti garantilemek için "copyleft" kavramını ortaya çıkardı.

1990'lar: Linux çekirdeğinin piyasaya sürülmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Linus Torvalds tarafından başlatılan Linux çekirdeği, 1991 yılında kaynak kodu serbestçe değiştirilebilir olarak piyasaya sürüldü. İlk lisans, özel mülk bir yazılım lisansıydı. Ancak Şubat 1992'de 0.12 sürümüyle projeyi GNU Genel Kamu Lisansı kapsamında yeniden lisansladı.[12] 1995'te Apache HTTP Sunucusu, Apache Lisansı 1.0 kapsamında yayımlandı.

Lisanslama

[değiştir | kaynağı değiştir]
Özgür Yazılım Vakfı tarafından tanımlandığı şekliyle özgür ve özgür olmayan yazılım şeması. Sol: özgür yazılım, sağ: özel mülk yazılım, daire içine alınmış: ücretsiz yazılım
Bir yazılımın ve türevlerinin daima özgür kalmasını garantileme yöntemi olan Copyleft, özgür yazılım dünyasından doğmuştur.

Özgür Yazılım Tanımı ve Açık Kaynak Tanımı pratikte birbirine çok yakın olduklarından Özgür Yazılım Vakfı'nın özgür kabul ettiği yazılım lisansları ile Açık Kaynak Girişimi'nin açık kaynak kabul ettiği yazılım lisanslar çok büyük ölçüde örtüşmektedir. Özgür Yazılım Vakfı tarafından özgür kabul edilen lisanslar ile özgür kabul edilmeyen lisanslar GNU'nun Çeşitli Lisanslar ve Haklarında Yorumlar sayfasında listelenmektedir. Benzer şekilde Açık Kaynak Girişimi tarafından açık kaynak kabul edilen lisanslar OSI Approved Licenses sayfasında listelenmektedir. FSF listesi kuralcı değildir: FSF'nin duymadığı veya hakkında yazacak kadar önemli olduğunu düşündüğü özgür yazılım lisansları mevcut olabilir. Yani bir lisansın özgür olması ve FSF listesinde olmaması mümkündür. OSI listesi yalnızca gönderilen, değerlendirilen ve OSI tarafından onaylanan lisansları listeler.

Aşağıda yaygın kullanılan belli başlı bazı özgür ve açık kaynak yazılım lisansları listelenmiştir:[13]

Özgür yazılımlar üç tür lisans kategorisi kapsamında lisanslanır:

  • Copyleft lisans: Yazar, garantiyi reddetmek, değiştirilmiş çalışmalara uygun şekilde atıf yapılmasını talep etmek ve yeniden dağıtımın aynı lisans kapsamında lisanslanması sağlamak için telif hakkını elinde tutar. Başkaları tarafından yapılan değiştirilmiş kopyaların orijinal yazılım ile aynı copyleft lisansı kapsamında yayınlanmasını zorunlu tutar. Bu nedenle copyleft koruması, bir özgür yazılımın değiştirilmiş kopyalarının özel mülk yazılıma dönüşmemesini garanti altına alır. GNU GPL, GNU AGPL bu tür lisanslara örnek verilebilir.
  • Hoşgörülü lisans: Yazar, yalnızca garantiyi reddetmek ve değiştirilmiş çalışmalara uygun şekilde atıf yapılmasını talep etmek için telif hakkını elinde tutar. Değiştirilmiş kopyalarının özel mülk (kapalı kaynak) yazılıma dönüşmesi de dahil olmak üzere her türlü yeniden dağıtıma ve değişikliğe izin verir. BSD, MIT, Apache bu tür lisanslara örnek verilebilir.
  • Kamu malı yazılım: Telif hakkının süresinin dolduğu veya yazarın yazılımı bir feragat beyanıyla kamu malı olarak (bunun mümkün olduğu ülkelerde) yayınladığı yazılımlardır. Kamu malı bir yazılımın eğer kaynak kodu erişilebilir durumda değilse özgür yazılım kabul edilmez. Kamu malı yazılımlar telif hakkı korumasına sahip olmadığından, ister özgür isterse özel mülk bir çalışmaya dahil edilebilir. Creative Commons'ın CC0 kamu malı lisansı bu tür lisanslara örnek verilebilir.

Hoşgörülü ve copyleft lisansların savunucuları, yazılım özgürlüğünün negatif bir özgürlük olarak mı yoksa pozitif bir özgürlük olarak mı görülmesi gerektiği konusunda hemfikir değiller. Dağıtım konusundaki kısıtlamaları nedeniyle copyleft lisansların özgür olmadığı yönünde eleştiriler vardır.[14] Hoşgörülü lisans ise yazılım geliştirme maliyetini azaltarak özgür olmayan yazılım oluşturmaya yönelik bir teşvik sağlayabilir. Bu, yazılım özgürlüğünün ruhuyla bağdaşmadığı için birçok kişi, hoşgörülü lisansların copyleft lisanslardan daha az özgür olduğunu düşünür.[15]

Özgür lisanslı yazılımlar çoğunlukla ücretsiz olarak mevcuttur, ancak ücretsiz olmak zorunda değildir. Tüm özgür yazılım lisasnları yazılım satışına ve ticari kullanıma izin verilmektedir. Bu copyleft olan veya olmayan lisanslar için geçerlidir. Kaynak kodun yalnızca kişisel kullanım için yeniden dağıtımına ve değiştirilmesine izin veren, ticari amaçlı yeniden dağıtım ve değiştirilmesine izin vermeyen lisanslar özgür yazılım lisansı olarak kabul edilmezler.

İş modeli

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tüm özgür yazılım lisansları, yazılımın satışına ve ticari olarak kullanımına izin verir.[16][17] Bu copyleft olan veya olmayan lisanslar için geçerlidir. Özgür yazılım özgürce yeniden dağıtılabildiğinden, genellikle çok az bir ücret karşılığında veya hiç ücret ödemeden edinilebilir. Özgür yazılım iş modelleri genellikle özelleştirme, beraberinde donanım satışı, teknik destek, eğitim, entegrasyon ve sertifikasyon gibi katma değerlere dayanır.[17]

Özgür Yazılım Vakfı, özgür yazılım satışını teşvik eder. Vakfın yazdığı gibi, "Özgür yazılımın dağıtılması, geliştirme için finansman sağlamak adına bir fırsattır. Bunu boşa harcamayın!"[16]

Ekonomisi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Açık kaynak § Ekonomisi
"Temel işlevleri Windows'tan Linux'a taşıdık çünkü istikrarlı ve güvenilir, bize şirket içi kontrol sağlayacak bir işletim sistemine ihtiyacımız vardı. Yani yama yapmamız, ayarlama yapmamız veya uyarlamamız gerekirse bunu yapabilirdik."
Uluslararası Uzay İstasyonu'nun (ISS) bilgisayar sistemlerini yöneten United Space Alliance'ın Mayıs 2013'te ISS bilgisayar sistemlerini Windows'tan Linux'a geçirme kararına ilişkin resmi açıklaması.[18][19]

Özgür yazılım, kullanıcıların kullandıkları programları geliştirme ve iyileştirme konusunda işbirliği yapmalarına olanak tanır. Özgür yazılım, özgür yazılıma katkıda bulunan şirketlerin ticari yeniliğini artırabilir.[20]

Özgür yazılımın ekonomik açıdan uygulanabilirliği Red Hat, IBM ve Sun Microsystems gibi büyük şirketler tarafından benimsenmiştir. Özgür yazılım genellikle ücretsiz olarak mevcuttur ve özel mülk yazılımla karşılaştırıldığında kalıcı olarak daha düşük toplam sahip olma maliyeti ile sonuçlanır. Özgür yazılımla işletmeler, yazılımı kendileri değiştirerek veya kendileri için değiştirmeleri için programcılar kiralayarak yazılımı kendi özel ihtiyaçlarına göre uyarlayabilirler. Özgür yazılımın çoğu zaman hiçbir garantisi yoktur ve daha da önemlisi genellikle kimseye yasal sorumluluk yüklemez. Ancak yazılımın ve kullanım durumuna bağlı olarak herhangi iki taraf arasında garanti verilmesine izin verilir. Böyle bir anlaşma özgür yazılım lisansından ayrı olarak yapılır. Standish Group tarafından hazırlanan bir raporda, özgür yazılımın benimsenmesinin, özel mülk yazılım endüstrisinin gelirinde yılda yaklaşık 60 milyar dolar düşüşe neden olduğunu tahmin edilmiştir.[21]

1998'de aralarında Eric Raymond, Bruce Perens'in de bulunduğu özgür yazılım topluluğundan bir grup insan, özgür yazılım kavramındaki "özgür yazılım" teriminin iş dünyası için fazla belirsiz ve korkutucu olduğunu savunarak açık kaynak yazılım terimini iş dünyası ve kurumsal dünya için daha dostane bir alternatif olarak destekledi.[22]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Özgür Yazılım Nedir?". GNU. 30 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2024. 
  2. ^ Dixon, Rod (2004). Open Source Software Law. Artech House. s. 4. ISBN 978-1-58053-719-3. Erişim tarihi: 16 Mart 2009. 
  3. ^ Graham, Lawrence D. (1999). Legal battles that shaped the computer industry. Greenwood Publishing Group. s. 175. ISBN 978-1-56720-178-9. Erişim tarihi: 16 Mart 2009. 
  4. ^ Sullivan, John (17 Temmuz 2008). "The Last Mile is Always the Hardest". Özgür Yazılım Vakfı. 28 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  5. ^ "Neden Açık Kaynak Özgür Yazılımın Noktasını Kaçırıyor". Özgür Yazılım Vakfı. 1 Ocak 2010. 25 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2024. 
  6. ^ Stallman, Richard. "What is the Free Software Foundation?". GNU Bülteni. s. 8. 23 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2024. 
  7. ^ a b c "Özgür Yazılım Tanımı". GNU. 4 Ağustos 2011. 19 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2012. 
  8. ^ Bruce Perens (4 Temmuz 1997). "Debian's "Social Contract" with the Free Software Community". debian-announce mailing list. 30 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2024. 
  9. ^ Shea, Tom (23 Haziran 1983). "Free software - Free software is a junkyard of software spare parts". InfoWorld. 7 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2024. "In contrast to commercial software is a large and growing body of free software that exists in the public domain. Public-domain software is written by microcomputer hobbyists (also known as "hackers") many of whom are professional programmers in their work life. [...] Since everybody has access to source code, many routines have not only been used but dramatically improved by other programmers." 
  10. ^ Franklin M. Fisher; Ortak yazarlar : McKie, James W.; Mancke, Richard B. (1983). IBM and the U.S. Data Processing Industry: An Economic History. Praeger. ISBN 0-03-063059-2. 
  11. ^ Williams, Sam (2002). Free as in Freedom: Richard Stallman's Crusade for Free Software. O'Reilly Media. ISBN 0-596-00287-4. 
  12. ^ "Release notes for Linux kernel 0.12". Kernel.org. 28 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2024. 
  13. ^ "Çeşitli Lisanslar ve Haklarında Yorumlar". GNU. 14 Ekim 2021. 24 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2021. 
  14. ^ Palmer, Doug. "Why Not Use the GPL? Thoughts on Free and Open-Source Software". 24 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  15. ^ Stallman, Richard. "BSD Lisans Sorunu". Özgür Yazılım Vakfı. 30 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2024. 
  16. ^ a b "Özgür Yazılımın Satılması". 5 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2024. 
  17. ^ a b Popp, Dr. Karl Michael (2015). Best Practices for commercial use of open source software. Norderstedt, Almanya. ISBN 978-3738619096. 
  18. ^ Gunter, Joel (10 Mayıs 2013). "International Space Station to boldly go with Linux over Windows". The Telegraph. 11 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  19. ^ Bridgewater, Adrian (13 Mayıs 2013). "International Space Station adopts Debian Linux, drops Windows & Red Hat into airlock". Computer Weekly. 19 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2024. 
  20. ^ Waring, Teresa; Maddocks, Philip (1 Ekim 2005). "Open Source Software implementation in the UK public sector: Evidence from the field and implications for the future". International Journal of Information Management. ss. 411-428. doi:10.1016/j.ijinfomgt.2005.06.002. In addition OSS’s development process is creating innovative products that are reliable, secure, practical and have high usability and performance ratings. Users are now not only benefiting from the OSS revolution but also from the improved proprietary software development that is being forced upon suppliers in order to maintain competitive advantage. 
  21. ^ "Open Source". Standishgroup.com. 16 Nisan 2008. 18 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  22. ^ Raymond, Eric S. "Goodbye, "free software"; hello, "open source"". 2 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2024. The problem with it is twofold. First, ... the term "free" is very ambiguous ... Second, the term makes a lot of corporate types nervous. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Özgür_yazılım&oldid=34160787" sayfasından alınmıştır