İçeriğe atla

Altay-Sayan bölgesi

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Altay-Sayan bölgesi, Rusya, Çin, Moğolistan ve Kazakistan'ın birleştiği bölgede, Altay Dağları ve Sayan Dağları'na yakın bir İç Asya bölgesidir. Bu bölge, ılıman bitki çeşitliliğinin dünya merkezlerinden biridir. Biyolojik, peyzaj, tarihi, kültürel ve dini çeşitliliği benzersizdir. Bölgede 317'si endemik olan 700 tehdit altındaki veya nadir tür de dahil olmak üzere 3.726 damarlı bitki türü kayıtlıdır; fauna, %6'sı endemik olan 680 türden oluşmaktadır. Ekosistemi son buzul çağından bu yana nispeten değişmemiştir ve sayga, nerpa ve kar leoparı gibi nesli tükenmekte olan türlere ev sahipliği yapmaktadır. Devam eden uluslararası ve bölgesel çevre koruma girişimlerinin odak noktasıdır.

Bölge aynı zamanda dört dil grubuyla (Rusça, Moğolca, Sinitik ve Türkçe, eski Samoyetçe ve Yeniseyce) ve geleneksel arazi kullanım sistemlerini uygulayan 20'den fazla yerli etnik grupla kültürel olarak çeşitlidir. BölgedeHıristiyanlık, İslam, Budizm, Tengricilik ve Şamanizm gibi çeşitli dinler görülür. Bölge bir milyon kilometrekareden fazla bir alanı kaplar ve 5 ila 6 milyon nüfusa ev sahipliği yapa.[1]

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Güney Sibirya Dağları
Physical map (Altay, Sayan, Baikal, Mongolian Altai)
Fiziki harita (Altay, Sayan, Baykal, Moğol Altayları)

Altay-Sayan ekolojik bölgeleri, Altay Dağları ve Sayan Dağları ile aynı adı içerir ve paylaşır. Altay Dağları, Doğu-Orta Asya'da, Rusya, Çin, Moğolistan ve Kazakistan'ın bir araya geldiği ve İrtiş ve Obi nehirlerinin ana sularının bulunduğu bir sıradağdır. Sayan Dağları kuzeybatı Moğolistan ile güney Sibirya arasında uzanır.

Altay-Sayan'ın toplam alanı 1.065.000 kilometrekaredir. Toprakları Rusya (%62), Moğolistan (%29), Kazakistan (%5) ve Çin (%4) arasında paylaşılır.[2]:233

Kemerovo, Novosibirsk ve Irkutsk'taki Oblastlarının bir kısmı veya tamamı; Altay ve Krasnoyarsk Krayları; Altay, Hakasya, Tuva ve Buryatya Özerk Cumhuriyetleri, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi, İli Kazak Özerk İli; Kazakistan'ın Doğu Kazakistan eyaleti Moğolistan'ın Gobi- Altay'ın, Hovd, Bayan-Ölgii, Uvs, Zavhan ve Hövsgöl illeri Altay-Sayan içinde yer almaktadır.

Altay-Sayan bölgesinin en kuzeyinde, sınırına yakın bir yerde, 2010 nüfus sayımında nüfusu 900.000'in üzerinde olan Rusya'nın Krasnoyarsk şehri yer almaktadır.[2]:233 Bölgedeki diğer şehirler arasında 2008'de yaklaşık 110.000 nüfusa ev sahipliği yapan Rusya'nın Kızıl şehri ve tümü Moğolistan'da bulunan ve her birinin 30.000'den az nüfusu bulunan Ulangom, Ölgi ve Hovd şehirleri bulunmaktadır.[2]:233 2010 yılında yaklaşık 60.000 nüfusa ev sahipliği yapan Rus şehri Gorno-Altaysk bölgenin batı sınırına yakın bir yerde, Rus şehri İrkutsk, bölgenin doğusunda, bölgenin hemen dışında yer almaktadır.[2]:233 Altay-Sayan bölgesinin toplam nüfusunun yaklaşık 5,5 milyon olduğu tahmin edilmektedir.[2]

Ekolojik bölge içinde, Batı'da Altay, Doğu'da Khangai ve kuzeyde Tannu-Ola Dağları ile sınırlanan büyük bir yarı kurak depresyon olan Büyük Göller Depresyonu bulunur.[3] Depresyon altı büyük gölü içerir: Ubsa Gölü, Khyargas Nuur ve Dörgön Gölü tuzlu gölleri ve Khar-Us Gölü, Khar Gölü ve Airag Gölü tatlı su gölleri. Bunlar, yaklaşık 80.000 yıl önce Weichselian Buzullaşması sırasında, Obi ve Yenisey nehirlerinin Arktik Okyanusu çıkışlarının Barents-Kara Buz Levhası tarafından engellenmesiyle oluşan Batı Sibirya Buzul Gölü'nün kalıntılarıdır.[4]

Kültürel tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rusya Bilimler Akademisi'nde bir coğrafyacı olan Anatoliy Mandych'e göre (ayrıca bkz. WWF[5]),

“

Yüzyıllar boyunca, bölge Avrupa ve Asya medeniyetlerinin kavşağında yer almıştır ve bu nedenle büyük tarihi hazinelere ev sahipliği yapmaktadır. Bölgenin tarihi o kadar eşsizdir ki, birçok tarihçi ve arkeolog bu bölgeyi "medeniyetin beşiği" olarak adlandırmıştır. Tarihi eserler, doğal manzaraya uyumlu ve ayrılmaz bir birlik oluşturacak şekilde entegre edilmiştir. Binlerce petroglif, mağara resmi, antik tümülüsler, menhirler, steller ve bazıları Mısır Piramitleri ile çağdaş birçok antik eser bulunmaktadır.[2]:235–6

„

Antropoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]
İlk Denisovalı kalıntılarının bulunduğu Denisova Mağarası önünde turistler

Altay-Sayan, 2010 yılında yeni bir insan türü olan Denisovalıların 50.000 yıllık fosillerinin keşfiyle ünlü Denisova Mağarası'na ev sahipliği yapmaktadır. O zamandan beri mağaradan Neandertal kemikleri ve Homo sapiens tarafından yapılmış aletler ortaya çıkarılmıştır. Bu özelliği, burayı üç hominin türünün de yaşadığı bilinen tek yer haline getirmektedir. Altay-Sayan'daki koşullar sabittir, bu nedenle eski insanlar buzul değişimleri sırasında mağaraya sığınmış ve çeşitli av türleriyle hayatta kalmış olabilirler.[6] Bölgedeki bir başka antik arkeolojik alan olan Hakasya'daki Malaya Syya, MÖ 35.000'e tarihlenmiştir.[2]:236[7]

Son genetik araştırmalar , Amerika'nın bazı yerli halklarının kısmen güney Altaylılardan türediğini göstermiştir.[8]

Ekoloji ve koruma

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Altay dağ ormanı ve orman bozkırları ve Sayan dağ kozalaklı ormanları
Snow leopard
Kar leoparı, en kuzeydeki yaşam alanı Altay-Sayan bölgesinde bulunan, küresel olarak nesli tükenmekte olan bir tür.[2]:235[9]

New Scientist'e göre, Altay-Sayan bölgesindeki memelilerin karışımı, dünyadaki herhangi bir bölgenin memeli popülasyonuyla karşılaştırıldığında, son buzul çağından bu yana en az değişenler arasında yer almaktadır. Zaman içindeki kararlılığı, buzul çağları boyunca ve arasında Mamut Bozkırı faunası için bir sığınak görevi görmüş olabileceğini düşündürmektedir.[10]

Ekolojik bölgede üç büyük UNESCO Dünya Kültür ve Doğal Miras Alanı bulunmaktadır – Altay ve Katun Tabiatı Koruma Alanları, Teletskoye Gölü, Beluça Dağı ve Ukok Yaylası'ndan oluşan Altay Altın Dağları; Bölgenin doğu sınırının bir parçasını oluşturan Baykal Gölü ve Büyük Göller Depresyonu'ndaki Uvs Nuur Havzası.

Büyük Göller Depresyonu, tuzlu göllerine ek olarak, Orta Asya'nın en önemli sulak alanlarından bazılarını içerir. Sulak alanlar, bozkır içinde geniş kamış kuşakları olan birbirine bağlı sığ göller sistemlerine ev sahipliği yapmaktadır. Orta Asya Uçuş Yolu'nun önemli bir parçası olarak, sulak alanlar bir dizi nadir ve nesli tükenmekte olan göçmen kuşları ağırlamaktadır: Avrasya kaşıkçısı (Platalea leucorodia), kara leylek (Ciconia nigra), balık kartalı (Pandion haliaetus), ak kuyruklu kartal (Haliaeetus albicilla), Çin kazı (Cygnopsis cygnoides), Hint kazı (Anser indicus) ve ak pelikan (Pelecanus onocrotalus).[11]

Dünya Doğayı Koruma Vakfı bölgede araştırmalar yaptı.[2] Altay-Sayan ekolojik bölgesi, vahşi yaşamın korunması için bir öncelikli bölge olarak belirlenmiştir.[12] Dünya Doğayı Koruma Vakfı'na göre, "Altay-Sayan ekolojik bölgesi, dünyanın kalan son el değmemiş bölgelerinden biridir." [12] Üstelik:

“

Ekolojik bölgede 680 omurgalı türü kayıtlıdır. Bunlar arasında: 77 balık türü, 8 amfibi türü, 25 sürüngen türü, 425 kuş türü ve 143 memeli türü bulunmaktadır.[12]

„

Vakfa göre bölgenin biyolojik çeşitliliğine yönelik tehditler arasında kaçak avlanma ve yasadışı vahşi yaşam ticareti, endüstriyel gelişme, iklim değişikliği, aşırı otlatma ve mera rekabeti, sürdürülemez ormancılık, su kirliliği ve yoksulluk yer almaktadır.[12]

1990'ların sonundan başlayarak, Altay-Sayan ekolojik bölgesinin ve biyolojik çeşitliliğin korunmasına yardımcı olmak da dahil olmak üzere belirtilen amaçla çeşitli hükûmet düzeyinde girişimler başlatıldı. 1998'de Kazakistan, Çin, Moğolistan ve Rusya'nın temsilcileri, sınır ötesi bir doğa koruma alanı düzenlemek ve biyolojik çeşitliliği koruma programları başlatmak için Urumçi'de bir araya geldi.[2]:237 Aynı yıl, Rusya Federasyonu'ndaki birkaç cumhuriyet (Tuva, Hakasya ve Altay) de bir çevre koruma anlaşması imzaladı.[2]:238 Beş yıl sonra, Mart 2003'te,

“

Altay Krayı (Rusya), Bayan-Ulgii Aimag (Moğolistan), Doğu Kazakistan Bölgesi (Kazakistan), Altay Cumhuriyeti (Rusya), Sincan Uygur Özerk Bölgesi (Çin) ve Hovd ili (Moğolistan) hükümetleri, "Altay, Ortak Evimiz" adlı bir uluslararası kuruluşun kurulması kararına imza attılar[2]:238

„

Bununla birlikte, 2010 itibarıyla, "Altay, Ortak Evimiz" kuruluşu, "ekonomik ve kültürel değişim programlarından" ziyade "koruma ve ekolojik konularda daha az" koordinasyon rolü oynamıştı.[13] :250 Analistler, "[ekosistemin korunması] toprağın ekim için oldukça iyi hazırlanmasını sağlamış olsa da", 10 yıl sonra "henüz somut bir sonuç elde edilemediğini" açıklamıştır.[13] :250 Bu konuda şöyle açıklamada bulundular:

“

'Taban' düzeyinde, sınır ötesi korunan alanların yöneticileri sürece dahil değildi. Öncü rol uluslararası STK'lar ve fon verenler tarafından oynandı. Genel olarak, genel kavram açıkça formüle edilmemiş ve geliştirilmemiştir.[13]:250

„

Altay-Sayan bölgesi, IUCN Kırmızı Tehdit Altındaki Türler Listesi'nde küresel olarak Savunmasız olarak listelenen bir tür olan kar leoparının[9] en kuzeydeki yaşam alanıdır.[2]:235

Bilim ve araştırmalar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Altay-Sayan bölgesi veya onunla ilişkili olgular, çeşitli alanlarda çeşitli bilim ve araştırma alanlarının odak noktası olmuştur:

  • Genetikçiler, o bölgeden belirli insan popülasyonlarına atıfta bulunurken Altay-Sayan bölgesinden bahseder.[14]
  • Jeologlar Altay-Sayan bölgesini bir Paleo-Asya Okyanusu bölgesi olarak tanımlar[8]
  • Tarihçiler Altay-Sayan halklarına atıfta bulunur[15]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Archived copy". 28 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2014. 
  2. ^ a b c d e f g h i j k l m Mandych, Anatoliy F. (2006). Hartmut Vogtmann; Nikolai Dobretsov (Ed.). "Conditions and trends in natural systems of the Altai-Sayan ecoregion". Environmental Security and Sustainable Land Use – with Special Reference to Central Asia. NATO Security through Science Series. Springer Netherlands: 231-275. doi:10.1007/1-4020-4493-3_18. ISBN 1-4020-4491-7. 
  3. ^ "Great Lakes Depression" 7 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Great Soviet Encyclopedia
  4. ^ Dutch, Steve; Pleistocene Glaciers and Geography 6 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Natural and Applied Sciences, University of Wisconsin-Green Bay (accessed 30 November 2006)
  5. ^ World Wildlife Fund, webpage describing the Altai-Sayan Montane Forests 30 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (accessed 25 January 2014)
  6. ^ Gibbons (2011). "Who Were the Denisovans?" (PDF). Science. 333 (6046): 1084-7. doi:10.1126/science.333.6046.1084. PMID 21868646. 9 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2014. 
  7. ^ Derenko, Miroslava V.; Malyarchuk, Boris A.; Dambueva, Irina K.; Zakharov, Ilia A. (November 2003). "Structure and Diversity of the Mitochondrial Gene Pools of South Siberians". Doklady Biological Sciences. 393 (1–6): 557-561. doi:10.1023/B:DOBS.0000010323.79378.ca. PMID 14994550. 
  8. ^ a b Buslov, Mikhail M.; Saphonova, Inna Yu.; Watanabe, Teruo; Obut, Olga T.; Fujiwara, Yoshiki; Iwata, Kengo; Semakov, N. N.; Sugai, Yuichi; Smirnova, L. V.; Kazansky, Alexey Yu. (2001). "Evolution of the Paleo-Asian Ocean (Altai-Sayan Region, Central Asia) and collision of possible Gondwana-derived terranes with the southern marginal part of the Siberian continent". Geosciences Journal. Springer-Verlag. 5 (3): 203-224. Bibcode:2001GescJ...5..203B. doi:10.1007/BF02910304. ISSN 1226-4806. 
  9. ^ a b McCarthy, T.; Mallon, D.; Jackson, R.; Zahler, P.; McCarthy, K. (2017). "Panthera uncia". IUCN Tehdit Altındaki Türlerin Kırmızı Listesi. 2017: e.T22732A50664030. doi:10.2305/IUCN.UK.2017-2.RLTS.T22732A50664030.en Özgürce erişilebilir. Erişim tarihi: 12 Kasım 2021. 
  10. ^ Barras, Collin (2014); '"Ice-age animals live on in Eurasian mountain range" 10 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., New Scientist (accessed 24 January 2014)
  11. ^ ""Freshwater Issues in Mongolia"" (PDF). 21 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Nisan 2022. 
  12. ^ a b c d World Wildlife Fund, Altai-Sayan Mountains 25 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (accessed 25 January 2014)
  13. ^ a b c Worboys, Graeme L., (Ed.) (2010). Connectivity Conservation Management: a global guide (with particular reference to mountain connectivity conservation). Londra: Earthscan. ISBN 978-1844076048. 10 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2022. 
  14. ^ Derenko, Miroslava V.; Malyarchuk, Boris A.; Denisova, Galina A.; Wozniak, Marcin; Dambueva, Irina K.; Dorzhu, Choduraa; Luzina, Faina; Miścicka-Śliwka, Danuta; Zakharov, Ilia A. (27 Ekim 2005). "Contrasting patterns of Y-chromosome variation in South Siberian populations from Baikal and Altai-Sayan regions". Human Genetics. 118 (5): 591-604. doi:10.1007/s00439-005-0076-y. PMID 16261343. 
  15. ^ Forsyth, James (1994); A History of the Peoples of Siberia: Russia's North Asian Colony 1581-1990 27 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 0521477719, 9780521477710 (p. 276)

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Altay-Sayan_bölgesi&oldid=33625626" sayfasından alınmıştır