Devlet sanatçısı
Devlet sanatçısı, sanata üstün hizmette bulunan bazı sanatçılara Türkiye Cumhuriyeti Devleti tarafından verilmiş olan ünvandır.
1971-1998 yılları arasında Türkiye'de 60 sanatçıya "devlet sanatçısı" ünvanı verilmiş, önceleri sadece çoksesli müzik sanatçılarına devlet sanatçısı ünvanı verilirken, daha sonra tiyatro, resim, heykel, fotoğraf, sinema gibi sanat dallarındaki bazı sanatçılar da devlet sanatçısı ünvanı ile onurlandırılmıştır. 1998 yılından sonra bu ünvan verilmemiştir.
Devlet sanatçılığı sadece uluslararası ün kazanmış sanatçılara verilen bir ünvan iken, 1998'de ilgili yönetmelikte yapılan değişiklikle "yurt içinde tanınıp sevilmek" bu ünvan için yeterli hale getirilerek 89 kişiye daha bu ünvan verilmiş; ancak yoğun tartışmalara neden olan[1][2] bu kararın ardından Danıştayda açılan dava sonucu, 2002'de ilgili yönetmelik iptal edilmiş; 1998'de kendilerine devlet sanatçısı ünvanı verilen 89 kişiden ünvan geri alınmıştır.[3] Yönetmeliğin iptalinden sonra bir daha hiçbir sanatçıya ünvan verilmemiştir.
| Türk müziği |
|---|
 |
Geçmişi
[değiştir | kaynağı değiştir]Devlet sanatçısı ünvanı, uluslararası ün kazanmış üstün yetenekli sanatçılara verilen bir ünvan olarak ortaya çıkmış ve 1971'de sadece çoksesli müzik alanında verilmeye başlanmıştır. Üstün Yetenekli Çocuklar Yasası ile yurtdışına gönderilip geri dönmüş sanatçılara devletten destek vermek, sanatsal etkinliklerini para kazanma kaygısı ile gölgelemelerine engel olmak için düşünülmüş bir uygulamadır.[4] Kültür ve Turizm Bakanlığı, YÖK Başkanlığı veya üç devlet sanatçısının tavsiye ettiği ve yine YÖK ve Bakanlık tarafından kurulan Seçici Kurul'un üçte iki olumlu oyunu alan sanatçılara Cumhurbaşkanlığı'nın onayı ile verilmiştir.
1971 yılında hazırlanan yönetmeliğe göre bu ünvan, şu özellikte kişilere verilmesi uygun görülmüştü:[5]
- Türk toplumunun kültür ve sanat hayatına üstün hizmette bulunmak;
- eserleri ve icrası ile yaratıcılık gücünü ve yeteneğini göstermiş olmak;
- mesleğinin örnek bir temsilcisi olmak;
- uluslararası düzeyde yeteneğini kanıtlamış olmak.
Devlet sanatçısı ünvanı verilen sanatçılara bir ödül ve plaket verilmiş; maddi bir ödüllendirme yapılmamıştır.[6]
1971'de bu ödülü alan ilk sanatçılar Adnan Saygun, Ulvi Cemal Erkin, Necil Kazım Akses, İdil Biret, Suna Kan, Ayşegül Sarıca, Verda Erman, İlhan Usmanbaş, Gülay Uğurata, Ayla Erduran, Mithat Fenmen oldu.[7] Cemal Reşit Rey'in bu grupta yer almaması tartışmalara yol açtı.
1971'de on bir müzisyene devlet sanatçısı ünvanı verilmesinden sonra 1981'de on, 1987'de yedi, 1988'de iki, 1989'da otuz sanatçı olmak üzere 60 sanatçıya devlet sanatçısı ünvanı verildi.
1981'de yönetmelikte değişiklik yapılarak ünvan çoksesli müzik alanındaki sanatçıların yanı sıra tiyatro, opera, bale dallarındaki sanatçılara da (Cüneyt Gökçer, Yıldız Kenter, Meriç Sümen, Suna Korat) verildi. 1987’de çoksesli müzik ve sahne sanatlarının yanında Klasik Türk Müziği’nin de bir temsilcisi bu ünvan ile onurlandırıldı (Nevzat Atlığ). Ertesi yıl Aydın Gün ve Leyla Gencer'e devlet sanatçısı beratı takdim edildi. 1991 yılında sanatın birçok dalında 36 kişi seçilmesi üzerine büyük tartışmalar koptu; gruptan altı sanatçı ödülü reddetti.
1993'te devlet sanatçılığı ünvanının, toplumun değişik kesimlerinin kültür ve sanatını temsil eden bir "Kültür ve Sanat Elçisi" ünvanına dönüşmesi tartışıldı.[4]
1998'de yönetmelikte değişlik yapılarak ünvan verilecekleri belirleme yöntemi değiştirilip Seçici Kurul kaldırıldı; yetki Kültür Bakanlığı ve Cumhurbaşkanlığı'na bırakıldı. Bakanlık 89 sanatçıya devlet sanatçısı ünvanı verildiğini açıklandı. Bu kadar çok sayıda kişiye ünvan verilmesi yeniden büyük tartışmalara yol açtı, içlerinden sekiz sanatçı ünvanı reddetti, dört kişi mazeret bildirmeksizin törene katılmadı. Ressam Mehmet Güleryüz'ün açtığı dava sonucunda 8 Ocak 2002 tarihinde, 89 kişiye verilen ünvan iptal edildi. Yönetmeliğin iptalinden sonra hiçbir sanatçıya bu ünvan verilmedi.
Tartışmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Devlet sanatçılığı ile ilgili tartışmalar daha çok, "Devletin sanatçısı olur mu? Bu ünvanı kimler hak etti, kimler hak etmedi? Kimler kabul etti, kimler kabul etmedi?" soruları etrafında yoğunlaşmıştır.[8] Devlet sanatçılığı ile ilgili ilk tartışmalar, bu ünvanın verildiği ilk kişi olan Adnan Saygun ile başladı. Ünvanın Saygun’a verilip Cemal Reşit Rey’e verilmemesi, kamuoyunda bir hayli tartışıldı. Cemal Reşit Rey'e 1981’de devlet sanatçısı ünvanı verildi.
Ödülün sadece çoksesli müzik alanında verilmesi eleştiri ve sitemlere neden olmuş, diğer sanat dallarının "üvey evlat" muamelesi gördüğü ifade edilmiştir.[6] 1981 yılında ilgili yönetmelikte değişiklik yapılarak çok sesli müziğin yanı sıra opera ve tiyatro alanından sanatçılara da ödül verilse de sanat dünyasından eleştiri ve sitemler devam etti. Sonraki yıllarda kapsam daha da genişletildi; 1987'de duyurulan yönetmelik değişikliği ile genişletilmiş sanat dallarından altı kişiye devlet sanatçısı ünvanı verildi.
1991'de otuz altı kişinin devlet sanatçısı ünvanına değer görüldüğünün açıklanması büyük tartışmalar doğurdu; altı sanatçı (Ömer Lütfi Akad, Yaşar Kemal, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Zühtü Müridoğlu, Hüseyin Gezer, Füreya Koral) devlet sanatçısı ünvanını almayı reddetti.[9]
Yaşar Kemal, reddetme gerekçesini şu sözlerle açıkladı:[4]" Kültür politikası olmayan, ya da kültür politikası kültürü yozlaştırmak olan, yenilikçi ulusal edebiyatımızı okul kitaplarımızın dışına süren, böylelikle de, Türk insanını en az okuyan uluslar düzeyine indiren, zindanları yazarlara, şairlere ikinci bir ev eyleyen, demokrasiyi engelleyen yönetimlerin adı ne olursa olsun, bana verdikleri hiçbir payeyi, ülkemiz gerçek bir demokrasiye kavuşana kadar kabul etmeyeceğim."
1998 yılında Kültür Bakanlığı başlangıçta dört sanatçıya (Tekin Akmansoy, Mehveş Emeç, Rengim Gökmen ve Şefika Kutluer) devlet sanatçısı ünvanı verileceğini açıkladı. Ancak daha sonra, ünvan sahiplerini belirleme ile ilgili yönetmelik değiştirildi ve bu isimlere 85 kişi daha ilave edildi. Bu kadar çok isme bu ünvanın verilmesi, kamuoyunda uzun süre tartışıldı.[10] 89 kişilik listede yer alan sekiz sanatçı (Arif Sağ, Atıf Yılmaz, Avni Arbaş, Belkıs Akkale, Fikret Otyam, Melih Cevdet Anday, Müzeyyan Senar, Orhan Pamuk) bu ünvanı reddettiğini açıkladı;[11] dört kişi (Gülriz Sururi, Sezen Aksu, Gülşen Tatü, Turhan Selçuk) ise mazeret bildirmeksizin törene katılmadı.[12]
Ödülü reddeden sanatçılardan Orhan Pamuk, ret gerekçesini öyle açıklamıştır: "Devlet ilk defa benim gibi kendisini açıkça eleştiren birine devlet sanatçılığı ünvanını verdi. Bu bir inceliktir, bu yüzden de keskin jestler yapmak, kabalık etmek istemiyorum. Bana bu ünvan yazar olduğum için verildi. Ama bu devlet, İsmail Beşikçi, Ragıp Duran, Doğu Perinçek ve adı duyulmamış pek çok gazeteci yazarı hapse attı. Bu durumda ben bir yazar olarak bu ünvanı almayı, kabul etmeyi içime sindiremem"
Bu kavramı eleştiren sanatçılardan biri olan fotoğrafçı Ara Güler, "Ancak komünist ülkelerde devletin sanatçısı olur. Oralarda göğüsleri madalyadan geçilmeyen bir sürü adam görürsünüz sokaklarda" şeklinde açıklama yapmıştır.[13]
Ressam Mehmet Güleryüz'ün, devlet sanatçılığı ünvanını alan 89 kişinin bu ünvanlarının iptali için Yargıtay'a başvurması sonucu Danıştay Ağustos 1999'da yürütmeyi durdurma kararı aldı. Kültür Bakanlığı'nın karara itirazı, Ekim 1999'da oybirliğiyle reddedildi.[14] Ressam Güleryüz'ün 18 Şubat 2000'de açtığı dava, 2002'de sonuçlandı; Danıştay oybirliğiyle yönetmeliği iptal etti.[3]
Devlet sanatçıları
[değiştir | kaynağı değiştir]1971
[değiştir | kaynağı değiştir]15 Mart 1971 tarih ve 13779 Sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik çerçevesinde Devlet Sanatçısı ünvanı verilen sanatçılar:[15]
- Adnan Saygun (Kompozitör)
- Ayla Erduran (Keman Sanatçısı)
- Ayşegül Sarıca (Piyano Sanatçısı)
- Gülay Uğurata (Piyano Sanatçısı)
- İdil Biret (Piyano Sanatçısı)
- İlhan Usmanbaş (Kompozitör)
- Mithat Fenmen (Kompozitör)
- Necil Kazım Akses (Kompozitör)
- Ulvi Cemal Erkin (Kompozitör)
- Suna Kan (Keman Sanatçısı)
- Verda Erman (Piyano Sanatçısı)
1981
[değiştir | kaynağı değiştir]23 Haziran 1981 Tarih ve 17379 Sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan yönetmelik çerçevesinde seçilen devlet sanatçıları:[16]
- Cemal Reşit Rey (Kompozitör)
- Cüneyt Gökçer (Tiyatro Sanatçısı)
- Gürer Aykal (Orkestra Şefi)
- Hikmet Şimşek (Orkestra Şefi)
- İsmail Aşan (Keman Sanatçısı)
- Meriç Sümen (Balerin)
- Nevid Kodallı (Kompozitör)
- Suna Korad (Opera Sanatçısı)
- Tunç Ünver (Keman Sanatçısı)
- Yıldız Kenter (Tiyatro Sanatçısı)
1987
[değiştir | kaynağı değiştir]1 Şubat 1987 Tarih ve 19359 Sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan yönetmelik çerçevesinde Devlet Sanatçısı ünvanı verilen sanatçılar:[17]
- Ayhan Baran (Opera Sanatçısı)
- Ayten Gökçer (Tiyatro Sanatçısı)
- Bedia Muvahhit (Tiyatro Sanatçısı)
- Gülsin Onay (Piyano Sanatçısı)
- Mükerrem Berk (Flüt Sanatçısı)
- Nevzat Atlığ (Koro Şefi)
- Vasfi Rıza Zobu (Tiyatro Sanatçısı)
1988
[değiştir | kaynağı değiştir]1 Şubat 1987 Tarih ve 19359 Sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan yönetmelik çerçevesinde Devlet Sanatçısı ünvanı verilen sanatçılar:[18]
- Aydın Gün (Opera Sanatçısı)
- Leyla Gencer (Opera Sanatçısı)
1991
[değiştir | kaynağı değiştir]22 Ağustos 1991 Tarih ve 20968 Sayılı Resmî Gazete'de Yayımlanan Yönetmelik Çerçevesinde seçilen devlet sanatçıları:[19]
- Alâeddin Yavaşca (Klasik Türk müziği)
- Ali Avni Çelebi (Ressam)
- Attilâ İlhan (Yazar)
- Barış Manço (Anadolu Rock Müzik)
- Bozkurt Kuruç (Tiyatro Sanatçısı)
- Devrim Erbil (Ressam)
- Güher Pekinel (Piyano Sanatçısı)
- Hülya Koçyiğit (Sinema Oyuncusu)
- Hüseyin Anka Özkan (Heykeltıraş)
- Hüseyin Sermet (Piyano Sanatçısı)
- İsmail Baha Sürelsan (Klasik Türk müziği)
- Macide Tanır (Tiyatro Sanatçısı)
- Mete Uğur (Opera Sanatçısı)
- Mustafa Geceyatmaz (Türk halk müziği)
- Mustafa Turan (Halk Dansları)
- Necdet Yaşar (Klasik Türk müziği)
- Nida Tüfekçi (Türk halk müziği)
- Okan Demiriş (Opera Sanatçısı)
- Orhan Şaik Gökyay (Şair)
- Osman F. Seden (Yönetmen)
- Sabri Berkel (Ressam)
- Sadi Diren (Seramik Sanatçısı)
- Sâdi Yâver Ataman (Türk halk müziği)
- Süher Pekinel (Piyano Sanatçısı)
- Tarık Buğra (Yazar)
- Teoman Önaldı (Klasik Türk müziği)
- Turan Erol (Ressam)
- Türkân Şoray (Sinema Oyuncusu)
- Yesari Asım Arsoy (Klasik Türk müziği)
- Zeki Müren (Klasik Türk müziği)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Devlet ödülüne iki ret daha". Milliyet. Erişim tarihi: 29 Haziran 2022.
- ^ "Herkes devlet sanatçısı". Hürriyet. 7 Aralık 1998. 20 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2022.
- ^ a b "Devlet sanatçılığına iptal". arsiv.ntv.com.tr. 2 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2022.
- ^ a b c İlyasoğlu, Evin (8 Eylül 1993). ""Kültür ve Sanat Elçisi"nin ölçütü nedir?" (PDF). Milliyet gazetesi.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Devlet Sanatçısı bilmecesi". Habertürk. 12 Nisan 2022. 7 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2022.
- ^ a b Necati Doğru (10 Mayıs 1987), Devlet Sanatçısı Nasıl Olunur?, Milliyet gazetesi
- ^ Yurtseven, Gürsel (2018). "Türkiye Cumhuriyeti'nde müzik kurumlaşması ve kültürel kimlik değişimi". Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora tez i2018.
- ^ Karip, Fatih (14 Nisan 2019). "PLASTİK SANATLAR ALANINDA ÇALIŞMIŞ DEVLET SANATÇILARIMIZ HAKKINDA BİYOGRAFİK BİR İNCELEME". Sanat Dergisi (33): 5-12. ISSN 1302-2938. 29 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2022.
- ^ "80 sanatçının devlet sanatçılığı iptal edildi". Hürriyet. 11 Nisan 2002. 16 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2022.
- ^ "Sanat dünyası karıştı". Milliyet. 30 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2022.
- ^ "[[Hürriyet Gazetesi]] 8 Aralık 1998 - Devlet sanatçılığı tartışılıyor". 14 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2008.
- ^ "Çankaya'da buruk tören". Hürriyet. 13 Aralık 1998. 21 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2022.
- ^ "[[Yeni Şafak]] [[18 Kasım]] [[2005]] - Devlet sanatçılığı ancak komünist ülkelerde olur". 15 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2008.
- ^ "[[Radikal]] Kültür sayfası 21 Ekim 1999 - Devlet Sanatçılığı iptal edildi". 6 Eylül 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2008.
- ^ "Kültür Bakanlığı sitesi - 1971 Yılında Seçilen Devlet Sanatçıları". 8 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2008.
- ^ "Kültür Bakanlığı sitesi - 1981 Yılında Seçilen Devlet Sanatçıları". 8 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2008.
- ^ "Kültür Bakanlığı sitesi - 1987 Yılında Seçilen Devlet Sanatçıları". 8 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2008.
- ^ "Kültür Bakanlığı sitesi - 1988 Yılında Seçilen Devlet Sanatçıları". 8 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2008.
- ^ "Kültür Bakanlığı sitesi - 1991 Yılında Seçilen Devlet Sanatçıları". 8 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2008.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- T.C. Kültür Bakanlığı Devlet Sanatçılığı sayfası 3 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.